Википеде кхы а статьяш я иззамо тайпанцIи йолча нахах лаьца: Янданаькъан.
Я́ндана́ькъан Ха́марзий Джама́лда (эрс: Яндиев Джемалдин Хамурзаевич; 20.10.1916 —) — гIалгIай оазархо. ГIалгIай Мехка эггара хьалхара оазархо лоархIаш ва.
Биографи[тоаде | тоаде чура]
Янданаькъан Джамалда ваьв 1916 шера Ардара 20-ча дийнахьа, ГIалме шахьара Балте яхача юрта. Диъ шу даьнна хиннав Джамалда нана кхелхача хана. Даь-нанас кхеваьв из. КIаьнка литературцара безам сомабаьккхар даь-нана я. 1925 шера шоай юртара ишкол дийша йистейоаккх цо.
1929 шера Буро тӀа Индустриальни политехникуме деша вод из, 1936 шера тепломеханика говзал йола диплом хьаийцад Джамалдас. Цу шера «Ленина никъ» (Ленинский путь) оалача газете балха вода. 1934-1937 шерашка Горький цIерагӀа йола Литературни институте дешаш хул из.
1936 шера Чан-тар 20 дийнахьа «Ленина наькъа» корреспондент волаш болх бу Джамалдас.
1938-1944 шерашка Нохч-ГIалгIай йоазонхой союзе кулгалхо хул из.
1944 шера Саь-кур 23 дийнахьа дерригача къамаца мехках ваьккхача, моцала кIалвусаргвоацаш тайп-тайпара балхаш леладу Джамалдас. Цига даьккхача кхойтта шерá байташ язъяра болх дукха лелабаьбац.
Джамалдий байтий хьалхара ши гуллам гIалгIай а эрсий а метта арабаьннаб 1941—1943 шерашка, кхоалагӀдар — «Наьна лоамаш» — 1959 шера.
Янданаькъан Джамалда оазарле дунен тӀа дӀа-хьа яьржай. Дуккхача къамай меттала арайийнай цун байташ.
Кхоллам[тоаде | тоаде чура]
Даьхенна хетаяь байташ[тоаде | тоаде чура]
Янданаькъан Джамалда йоазон кхоллама юкъе Даьхенна хетаяьча оазарлено къаьстта йоккха моттиг дӀалоац. Дукха я цун Даьхенна хетаяь язъяь байташ: «Даьхе», «Даьхе, Даьхе, ва дошо Даьхе», «Наьна лаьтта», «Со ваьча», «Даьхенга», «Алал сога, са Даьхе», «Вахар деза», «Ма раьза ва со», «Малхара каша», «Тахан со гӀозваьннав».
Даьхе
БӀарга мел еза
ЙӀаьха я хьо,
Дега мел хетт
Шера я хьо,
Ва со кхеваь,
Ва са Даьхе.
ЙиӀий бӀарг санна
Хоза я хьо,
Наьна дог санна
Тешаме я хьо,
Ва со кхеваь,
Ва са Даьхе!
Хьа во сонна ма гулда,
Хьа диках со ма валва!
ДӀахо, «Со ваьча» яхача байтагахьа хьахьокха поэто ший мохк, Даьхе мел сий долаш я. Даьхе хоаста а яь цун низ, ираз хьахьокхарца халонна ка а енна гора оттаргвоаца воӀ-воша, кӀаьнк, кӀант, къонах, кхеве сий дола йоӀ-йиша, зздий совраш кхебе гӀерт Джамалда, цу ший мугӀарашца.
Со ваьча[тоаде | тоаде чура]
Со ваьча лоамашка Сигале къаьга я.
Лаьча дек, Михца къувсаш
ГӀоттача Ӏуйренца ГӀалаш ягӀача,
Сийрда тӀо сег. Вахарах хьогаш
Со ваьча лоамашка Са да ваьхача,
Шурий шовдаш сувс, Саьга сай
Аькханга сатувсаш Ӏехача хана,
Аькха цӀувз. Лаьча лаьчанга
Цига наьна дог санна, Кхайкача хана,
Фо цӀена да, Елаенна ваьв со
ЙиӀий уйла санна, Са мискача нанас.
Стихотворене йолаелчахой ах дакъа йисте даллалца, духхьал ше ваь Даьхе могаеш, гӀоза вахар дуача оакхарй, оалхазарий амат дувцаш чакхвоал автор. ДӀахо додача ах даькъа тӀа хало ювц автора, из да эзараш шерашка цун къаман тӀаэттар, цо лайнар, цунга кхаьча хало. Уж мугӀараш йисте доаллаш хало яле а, нанас елаенна ваьв ше йоах Джамалда. Цигга хьахьокх цо ший Даьхенгахьа белам болга а, цигара вахар гӀоза долга а. Цунга хьежжа шоай къаман га дохкаргдоаца, даьхен мах лакха лоаттабергбола, денал дола ноахал кхеде гӀерт автор цу мугӀарашца.
Даьхен сурт-сибат дуллаш хилча ара юккъе гӀолла дага а деха дилла йиш яц. Ма доаггӀа из дувца, цун кӀоаргал йовзийта, геттара дика ше ваь мотиг йовзаш а цул совгӀа цунцара безам чӀоагӀа а хила беза сага. Из Джамалдийгахьа хилар гуш да цун байташ йийшача.
Ший поэтически мугӀарашца йоазонхочо гойт гӀалгӀай къаман хинна хала вахар, шаьра аре а, хьаьна лаьтта а доацача лоамашка баха гӀерташ, Ӏаьдало ца буташ шоай вахаре цар лайна къиза бала, эза хало. ТӀехьа тӀайоагӀача ноахало чӀоагӀа пайда эц цу тайпарча стихотворенеех. ХӀана аьлча, къамо хьадена гӀулакх, цун дух дицдалийтац, Даьхенцара безам совбоаккх, Ӏалам лораде, цун хамбе Ӏомаву. Дукханахьа, Даьхеи, Ӏалами, саги шоайла дусташ, вӀаший бувзам болаш, тара лесташ доаладаьд автора.
ДукхагӀа мел йолча байташкахьа йоазонхочо лоамашкахьа хоза, кӀаьда, тешаме хилар хьахьокха. Лоамашка массаза а самукънегӀа хиннай поэта. Ший наьна-лоамаш хестаду цо хозача, дег тӀара доагӀача дешашца. Тамаш яц из. ХӀана аьлча Хамарзий Джамалда ше лоамашта кӀал уллача хозача юрта Балте ваь хьалкхийнав.
Ше ваь лоамаш, гӀалгӀай къамо санна хало чӀоагӀа лайнаяле а, низ болаш хиларах деналах ца дохаш гойт авторо:
Дарц хьекхарах…
Ды тохарах,
Ага ца агаш,
Хало тӀакхачарах,
Бала чуболарах
Када ца кадаш.
Уж лоамаш санна сатем, сабар, денал долаш хилча бакъахьа хетт поэта нах а, вешта ший а безам ба цун иштта хила :
Шун сабарца,
Шун деналца
Цхьан дийнахьа
Сай ваха йиш хилча…
Сай вахар
Иштта даьсса
Хетарг ма дацар сона.
КӀоарга чулоацам болаш я, мехках ваьккха ше лелаш, геттара а наьна лаьтта шийна хьамсара долча шерашка Джамалдас язъдаь «Наьна лаьтта» яхача байтий мугӀараш. Уж долалуш, халкъа духан оагӀонаш дагайохийта поэта.
НАЬНА ЛАЬТТА[тоаде | тоаде чура]
Шоаш гаьнарча мехка болхача хана
Са даьша чокхе бустама чу кхихьад хьо,
Аз а се ара лелаш гаьнна,
Сай дог санна сайца леладаьдхьо,
Сий дола са, наьна лаьтта!
Хьо шоашта дезаш хиларах
Са даьша ламаза корта бийттаб хьона,
Ӏа са къонахчал, са сий лорадарах
Сонна деза хьо, наьна накха санна.
Наьна лаьттанца боккъонца къамаьл деш саннахета поэта мугӀараш дийшача. Еррига ший къонахчал а, сий а цо лорадаь хилар гойташ йола уйла гучайоаккха Джамалда ший байташгахьа. Ший даьша хьаьнала къахьегаш, хьацара тӀадамаш легадеш йийхьа дерзадаь, из бахьан къовсам лоаттабеш, цӀий Ӏоухийташ, хьаьндаь дола лаьтта да поэта, ше цох къоаставар дагадоаллаш, хестадер.
Хьалкхийча безама сам бовзийтаб Ӏа,
Са уйла, са дог деладеш,
Ӏуйренца сонна илли оаз хезийтай Ӏа,
Лакха лоамаш декадеш,
Са даьй хьацарца йийхьденна,
Са даьй цӀийца хьаьнденна,
Сий дола, са наьна лаьтта,
Хьалкхийча шийна безама чам бовзийтар а, Ӏуйренца, «лакха лоамаш декадеш» иллей оаз хазийтар а сий дола ший наьна лаьтта да, йоах автора. ДукхагӀа мел долча цун мугӀарашкахьа гучадоал из. ТӀеххьара, «Наьна лаьтта» яха байт цунна дув баарца чакхйоакх поэта.
Дув буъ аз хьона
се дийна мел ва
Хьа хам бе,
Дош лу аз хьона
сай мотт мел лув
Хьо хестаде,
Ва сий дола са, наьна лаьтта!
Джамалда дага воагӀаш а, цун кхоллам бовзаш а бар дукха, йоазон-мотт цахов вай халкъа нах. Кхувш йоагӀача хана цкъа мара из бӀаргавайна еце а шийна хьахеза цун байташ дика дага йоагӀаш я, СурхатӀера Матенаькъан Лемка. «Къам мехках а даьккха, Ӏодахьийта сибарегӀа дола, диъ-пхи шу даьннача гӀолла, цхьан юкъа тхо дахача ваьхар Яндакъонгий Джамалда. Боккхийча наха Даьхенах цхьа байт еша а аьнна, шийгара дийхача ер мугӀараш доаладир цо.
Творчество[тоаде | тоаде чура]
ГIалгIай меттала:
- Тха иллеш (1940)
- Заман кизга (Стихаш, 1941)
- Даймехка тIемах яздаь иллеш (1943)
- Наьна лоамаш (Стихаш, 1961)
- Делкъе (Стихаш, 1963)
- Уйлаш. Ведажанаькъан Ахьмада дешхьалхе. (Стихаш, 1966)
- Хержараш. Дахкилганаькъан ИбрахӀима дешхьалхе. (Стихаш, 1976)
- ТIеххьарча шерашкара стихаш. Чахкинаькхан СаIида дешхьалхе. (Стихаш, 1983)
- Маьлха баьри. Заьзганаькъан Азамата дешхьалхе. (Стихаш, 1986)
ТIатовжамаш[тоаде | тоаде чура]
- Янданаькъан Джамалда (эрс)