Туганнар турында сочинение 3 класс

  “Әнүкә чишмәсе”. Бу чишмәнең исеме дә, үзе дә бик серле. Әлегә мин аның нигә шулай аталганын төгәл белә алмадым. Әмма бу чишмәнең суы әле аз гына чыга, әле югала икәнен ишеттем. Бәлки бу чишмә шундый кушаматлы кеше белән бәйледер?….

«Күҗәмкә чишмәсе”. Әлеге инеш авылымның көньягыннан чыгып ага. Исеме авылның Күҗәмкә дигән ягыннан астагы чокырдан бәреп чыкканга күрә шулай аталган. Элегрәк бу чишмәгә төшүче аз булган. Ә хәзер кеше бер дә  өзелми. Күҗәмкәдә туып-үскән Гыймрановларның балалары чишмәне уратып алдылар, бик матур өй ясап куйдылар. Чишмәгә юл басмалар буйлап төшә. Хәзерге вакытта чишмә янын Күҗәмкәнең уңган кешеләре карап торалар.

“Исемсез чишмә”(“Күл чишмәсе”). Бу чишмәнең исеме юк. Ул авылның төньяк-көнчыгышындагы чокырдан бәреп чыккан. “күл чишмәсе” дип йөртелә, чөнки аның сулары янәшәдә ясалган күлне тулыландырып тора.

“Корттишек күле”(“Балык күле”, “Бассейн”). Безнең авылда күлләр юк. 10-15 еллар элек авылның төньягында зур трактор белән Габбас абый (“Корттишек”) күл казый. Аны башта “Корттишек күле” диләр. Балалар күлдә су коена башлагач, “Бассейн” дип исемлиләр. Тора-бара анда балыклар җибәрәләр. Шуннан ул “Балык күле” дип аталып йөри. Хәзерге вакытта да күл буенда балык тотучыларны күреп була.

  “Балык күле” – безнең иң яраткан урыныбыз. Һәр ел саен, укулар беткәч, без аның янына экскурсиягә киләбез. Ул – авылыбыз күрке.

   2017 нче ел Россиядә һәм Татарстанда Экология елы дип игълан ителде. Шул уңайдан безнең күл буен матур ял итү урыны итеп ясарга дип уйлап тора авылым халкы. Шулай ук чишмәләребезне чистарту өстендә дә эшләр күздә тотыла.

    Авылымның һәр чишмәсе кыйблага таба ага, мондый чишмәләрне изге чишмәләр дип атыйлар. Бу чишмәләрнең сулары  бергә кушылып, көнбатыштан агып килүче кечкенә елганы дәвам  итәләр. Ул елгачык башта Буа елгасына, аннары Зөя елгасына һәм, ниһаять, Идел елгасына барып тоташа.

   III. Нәтиҗә ясау.

    Тикшеренүләрдән күренгәнчә, чишмә исемнәренең барлыкка килүләре – җәмгыятьнең һәр чорына хас күренеш. Аларның чыганаклары бик еракка, борынгы тарихка барып тоташа. Гасырлар үтү белән кайбер атамаларның баштагы исемнәре онытылган. Авыл халкы аларга яңа исемнәр кушкан, ә күбесе исә борынгы атамалары белән аталып йөри.

    Йомгаклап шуны әйтәсе килә, без, яшь буын — туган ягыбызның киләчәге өчен җаваплы кешеләр. Туган җиребезнең тарихын өйрәнеп, эш-гамәлләребезне аның табигатенә зыян китермәслек итеп оештырырга тиешбез. Шулай булганда гына без сәламәт һәм бәхетле кешеләр булырбыз, бездән соң килгән буынга бай табигый мирас калдырырбыз.

 IV.Йомгаклау сүзе.

    Бер-бер артлы заманалар алышынып тора, табигать фасыллары үзгәрә, буыннар яңара, ләкин чишмәләр үзгәрми. Алар һаман элеккечә челтер-челтер агалар. Ләкин аларга игътибар, ярдәм һәм тәрбия кирәк. Кызганычка каршы, юкка чыккан чишмәләр, ташландык коелар бик күп. Бу күренешләргә минем йөрәгем әрни. Сусыз бер генә көн дә яши алмыйбыз бит.  Чишмәләр безгә рәнҗемәсен иде, аларның матурлыгы югалмасын иде. Инешләребез безнең ярдәмгә мохтаҗ. Ә кеше куллары барысын да булдыра. Бары тик битарафлыктан арыныйк та, табигатькә, аның байлыкларына мәрхәмәтле булыйк!

     Чыгышымны  шигырь юллары белән тәмамлыйсым килә.

Җырла, чишмәм, гасырларга җитсен

Челтерәүләреңнең аһәңе.

Яшь буын да белсен тәмен суның,

һәрбер кеше белсен бәһәңне!

Сакласыннар күз карасы кебек,

Телмәсеннәр җирнең бәгырен.

Саклыйк җирне, саклыйк табигатьне !

Белик, дуслар, чишмә кадерен!

(Гөлназ Гарипова).

V. Кулланылган әдәбият.

1. Гарипова Ф. Авылларны сөям җаным-тәнем белән. – Казан: Татарстан китап нәшрияты, 1994

2. Саттаров Г.Ф. Атамалар дөньясына сәяхәт. – Казан: Татарстан китап нәшрияты, 1992.

3. Әнәс Исхаков “чишмәләр иле син, Туган як!”. Казан: Татарстан китап нәшрияты, 2001.

.4. Шагыйрьләрнең шигырьләре.

5. Саттаров Г.Ф. Татар топонимиясе. – Казан, 1998.

Хәрби хезмәтнең ярты срогын диярлек бер кисәтү-искәрмәсез үтәгән Айратны часть командиры үзенә чакырып алды. “Рядовой Галимов, менә сиңа чираттан тыш ялга приказ. Вакытында килеп җит”,- дип искәртте. Туган өенә кайтып килергә бик өметләнсә дә, егет бу мәсьәлә болай тиз генә чишелер дип көтмәгән иде. Әнә, хезмәткә аннан алда алынган иптәшләренең дә кайберсе әле ялга кайтмаган. Көтелмәгән шатлыктан авызын еруын тыя алмыйча, рядовой Галимов командирга: “Есть!” дип честь бирде дә, казармага чыгып китәргә борылган иде, уйчан карашлы, урта яшьләрдәге часть командиры, кулындагы кәгазьдән күзен алмыйча гына: ”Менә әниеңнән телеграмма килгән. Чирләп киткән”, — дип өстәде. Бер мизгелдә Айратның башыннан мең төрле уй үтте. Соңгы хатында язган иде аңа әнисе: ”Улым, мин каты гына чирләп киттем. Сине бик тә күрәсем килә”, — дигән иде. Айрат әнисен тынычландырып җавап язды, менә вакыты җиткәч, тиздән отпускыга кайтам, әни, борчылма, диде. Егет, юл әйберләрен тиз генә җыйды да, шул ук көнне юлга чыкты. Бер көнлек араны башта поездда, аннан автобуста үтеп, авылына кайтып керсә, өйләре янына җыелган халыкны һәм кешеләрнең аңа төбәлгән сәер карашын күреп, аптырашта калды. Кырык өч яшьле әнисенең каты авырудан вафат булганын белмичә, аны һәм тугыз яшьлек энекәшен күрергә кайткан егет, өйгә кайгы килгәненә ышана алмыйча, бусага аша атлап керде дә, әнисенең өй уртасында яткан гәүдәсен күреп, баскан урынында катып калды. Энекәше Рәвил, аны күреп, урыныннан сикереп торды да: “Абыкай! Әни үлде… әни үлде…”, — дип, абыйсының кочагына сыенып, үксеп-үксеп еларга тотынды. Көтелмәгән бу хәлләрне яп-яшь кенә башына сыйдыра алмаган Айрат, энекәшен кочаклап, әйтер сүз таба алмыйча, әнисенә карап тынып калды. “Әни, әнекәем! Ничек мөмкин бу?! Үз кулың белән язган соңгы хатың ике атна элек кенә килде бит. Юк, бу дөрес түгел! Бу төш кенә…Бу мөмкин түгел…”

Тик бу ачы хакыйкать тиз ышандырды шул Айратны. Киселгән гомер җепләрен ялгарлык бер көч тә юк шул дөньяда. Хәрби хезмәттәге олы улын соңгы тапкыр күрү хыялына ирешмәгән, кече улын үстереп, кеше итү бәхете тәтемәгән әниләре бик иртә бакый иленә, дүрт ел элек вафат булган ире янына кайтып китте. Тугыз яшьлек үсмер малай һәм егерме яшьлек абыйлы-энеле туганнар бу дөньяда икесе генә калдылар. Айрат хезмәт иткән җиренә бүтән бармады. Район военкоматыннан запрос ясатып, тиз арада аны хәрби хезмәтеннән азат иттеләр. Әтисез-әнисез калган Рәвил бер минутка да абыкае яныннан китмәде. Укыган мәктәбенең класс җитәкчесе, балалар йортына документлар әзерләргә кирәк, дип, Айрат белән киңәшергә килгәч, Рәвил, абыйсының муенына асылынып: “Абыкай, бирмә мине детдомга. Абыкай, бирмә, зинһар…”, — дип кабатларга тотынды. Абыкае аны бер кайда да бирмәде. Тиз арада колхозга механизатор булып эшкә урнашып, ике туган бергә яши башладылар. Рәвил кул арасына бик тиз керде. Абыкае эштән кайтуга, башта бәрәңге, күкәй пешереп торса, соңрак аш та пешереп куя торган булды. Абыкае аны балалар йортына гына бирмәсен, Рәвилгә берни тормый хуҗалыкны алып бару! Әнисе исән чакта бик яратмаган бәрәңге чүбен дә утый малай, кишергә дә су сибә. Утын да яра. Сыер саварга гына ояла ул. Очлы күзле кызлар күрсә, ирештерәчәкләр! Ярый, сыерны күрше Әнисә апалары савып бирә. Авыр түгел аңа һич тә абыкае белән. Тик менә әнисе булмау гына бик кыен. Рәвилнең аны бер мизгелгә дә онытканы юк. Әтиләре исереп, юл һәләкәтенә очрап үлгәч тә, әллә бәләкәй булганга, болай кайгырмаган иде малай. Менә әле әнисен тыңламаган чакларын исенә төшерә дә, аның вакытсыз үлемендә үзен гаепле тоя. Абыкаена күрсәтмәскә тырышып кына елап та ала. Үзе дә әле яп-яшь кенә егет, шулай да энекәшен үстереп маташкан туганына һич тә җиңел түгеллеген ныгып җитмәгән акылы белән аңлый үсмер малай. Шуңа күрә ул абыкаена авырлык китермәскә тырыша. Мәктәптә дә гел дүрткә-бишкә өлгәшә. Йортта да беренче ярдәмче. Яшь аралары шактый гына булганлыктан, элегрәк энекәшенә “вак-төяк” дип караган Айрат та үзгәрде. Туганының язмышы өчен җаваплылык тоеп, ничектер, үзе дә сизмәстән, үсеп китте, җитдиләнде. Кайвакыт, Рәвил белән балаларча пыр тузышып шаярып алсалар да, аңа бик тиз олылар акылы, төсе, кыяфәте керде. Шулай, ике туган берсен-берсе үстерештеләр.

Егерме өч яше тулганда Айрат йөргән кызы Айгөлгә өйләнде. Төшәсе йортында ятим бала барлыгын алдан белгән Айгөл, башта Рәвил белән мөнәсәбәтләре әзрәк киеренке булса да, үксезнең йөрәгенә юл таба белде. Әни назына сусаган малайга татлы телен, якты йөзен кызганмыйча, тиз арада якын дус булып киттеләр. Өйдә уңган хуҗабикә барлыкка килү дә малай өчен бик җайлы иде. Ни дисәң дә, идән юу, савыт-саба юу, бәрәңге әрчү егетләр эше түгел инде. Әнә, җиңгәсе ут уйната кулында. Тиздән яшь гайләнең бәхете тагын да артты. Язгы бер көнне, ап-ак биләмәләргә урап, бер елак малай алып кайттылар. Айрат белән Айгөл үз балалары Рифатны да, энекәшләре Рәвилне дә тигез күреп үстерделәр. Әти-әнисен алыштыра алмасалар да, какмадылар-сукмадылар. Рәвил дә бу елак малайга бик тиз ияләшеп алды. Кулыннан төшермәде, уйнатты, юатты.

Вакыт үтә торды. Рифат белән куышып үсә торгач, Рәвил уңышлы гына мәктәпне дә бетерде. Вакыты җиткәч хәрби хезмәткә алынып, аннан шофер һөнәре алып кайткан егет, район үзәгендә, тулай торакта яшәп, машина йөртә башлады. Әти-әнисе урынына үзен үстергән абыкае белән җиңгәсен Рәвил онытмады. Атна саен килеп йөрде. Кирәк чакта ярдәм итте. Бер килүендә ул абыкае белән җиңгәсен туйга чакырып китте. Ашханәдә пешекче булып эшләгән йомры гәүдәле, ачык чырайлы Роза белән, артык зур булмаган туй ясап, кавышып та куйдылар. Балачакта тормыш артык иркәләмәгән, бозмаган авыл кызы Роза иренә яхшы хатын булып чыкты. Рәвил кайтуга алар яшәгән тулай торак бүлмәсендә тәмле аш-су исе аңкып торса, өйләре һәрчак чисталыгы, пөхтәлеге белән аерылып торды. Җитмәсә, ике гайлә җыелып, малайлардан икән Галимовларның бәхете, дип, яңа туган бәбиләрен котлап юдылар. Көтеп, теләп алынган сабыйга Зөфәр исеме биреп, шатлыкта-куанычта малай үстерә башладылар. Әкренләп шулай тормыш җайланды. Рәвилнең балачакта алган күңел яралары да төзәлә башлады. Әти-әнисез үткән үсмер чагын искә алып, еш кына моңсуланса да, үзенең газиз баласына, сөйгән хатынына карап, бәхетенә куана белде.

Кайгыны да, шатлыкны да бергә күтәргән ике туганга тормыш көтмәгәндә тагын бер авыр сынау җибәрде. Матур гына яшәп ятканда Айрат белән Айгөлнең үсеп беткән бердәнбер уллары Рифат суга батып үлде. Ике гайлә өчен кара көннәр башланды. Бала кайгысыннан эчә башлаган Айрат туктый алмады һәм туктарга теләмәде дә. Авыр көннәрдә абыкае яныннан китмәгән Рәвил көчсез иде. Аның әйткән сүзләрен абыкае ишетмәде, тыңламады. Хатынының күз яшьләре белән ялварганын бар дип тә белмәде. Кинәт килгән бәлә аны сындырды. Кайгысын аракы белән юарга тырышкан ир шешә төбенә төшкәннән төшә барды.

Туганы кайгысыннан исәңгерәп йөргән Рәвил беркөн, башына бер уй килеп, хатыны белән киңәште дә, машинасын абыйсының йорты янында туктатты. Шыр ачык капка, ишектән абыйсы яткан бүлмәгә керде дә, туганын җилкәсенә салып, машинага кертеп салды. Берни аңламаган Айрат карышмады да диярлек. Ул икенче көнне иртән энесенең өендә башы чатнап авыртуга түзәлмичә уянды. Баш төзәтергә күпме сораса да, Рәвил абыйсын кызганмады, аракы салмады. Чыгып качарга маташкан абыкаен бүлмәгә ябып ук куйды. Эшеннән ял сорап алып, бар вакытын бәләгә тарыган туганы янында үткәрде. Яшәү теләген югалткан Айрат, күзләрен түшәмгә төбәп, ятты да, ятты. Сөйләшергә ымлаган Рәвилгә җавап бирмәде. Ашарга керткән Розага күз ташламады.

Шулай өч көн узды. Кичен Рәвил Айрат яткан бүлмәгә улын җитәкләп керде. Ике яшь ярымлык Зөфәр, диванда яткан Айрат янына барды да: “Абыкай!” дип, нәни учы белән чат-чот итеп, аның күкрәгенә суккалый башлады. Айрат беренче тапкыр шул бәләкәй бала аша дөньяга күтәрелеп карады. Ә дөнья төсен, тәмен, мәгънәсен югалткан иде. “Абыкай!.. абыкай…” аның кырыннан китмәде кечкенә Зөфәр. Үрмәләп янына менеп үк ятты. Айрат томанлы күзләре белән балага карап торды да, карашын энесенә күчерде. “Абыкай, тыңла әле мине, зинһар”, – сүз башлады Рәвил. “Үзең беләсең, абыкай. Әни үлгәч, сез Айгөл апа белән миңа әти дә, әни дә булдыгыз. Мине ташламадыгыз.

Ятимлекнең ни икәнен белмәдем сезнең аркада. Үз авызыгыздан өзеп, миңа каптырдыгыз. Кеше иттегез. Мин сезгә рәхмәтемне беренче генә әйтүем түгел. Моңа хәтле кайгыда да, шатлыкта да бергә булдык. Ә нигә соң син хәзер кайгыңны үзең генә күтәрәсең? Нигә аны бүлешергә ирек бирмисең?”. Айрат дәшмәде. Ул беренче күргәндәй, өстенә атланган Зөфәрне күзәтә иде. Рәвил бер тын сүзсез торды да, дәвам итте: ”Аңлыйм мин сине, абыкай. Сиңа ничек авырлыгын аңлыйм. Саклый алмадык Рифатны. Тик сиңа аның артыннан иярергә кирәкми. Иртә әле безгә анда барырга. Өлгерербез, абыкай…”. Айрат торып утырды да, калтыранган куллары белән кечкенә Зөфәрне кулларына алды. “Абыкай, син мине үстердең. Әйдә балабызны да үстереш…”,- диде Рәвил, абыйсыннан күзләрен алмыйча. Айрат бер сүз дә дәшмәде, тик итәгендә утырган Зөфәрне сак кына күкрәгенә кысып куйды…

Ишектә кыңгырау зыңлады. Ишек төбендә ике туганның сөйләшкәнен тын да алмый тыңлап торган Роза тиз генә барып йозакны борган иде, бүлмәгә ашыгып, йөгерә-атлый диярлек, Айгөл килеп керде. Күзләре иренең күзләре белән очрашкач, әкрен генә: “Бәби көтәм…”, — дип пышылдады.

Физәлия Дәүләтгәрәева

фото: pixabay

Детство и юность

14(26)апреля 1886 года в татарском религиозном семействе родился мальчик, которому дали имя Габдулла. Его отец был муллой – мусульманским священнослужителем. Он умер очень рано, когда Габдулле едва исполнилось полгода. Мать, оставшись одна с малышом на руках, также очень рано ушла из жизни. Детские годы Тукая прошли в родном селе Кушлавыч Казанской Губернии.

Оставшись круглым сиротой в четырехлетнем возрасте, Габдулла начал свое скитание по приемным семьям. Он видел мало внимания и заботы в свой адрес, и рос крайне болезненным и истощенным ребенком, который нередко слышал пожелания смерти в свой адрес. Краткая биография Тукая в детстве была полна лишений и бесконечных мытарств.

Ситуация начала меняться в лучшую сторону, когда он оказался в приемной купеческой семье Усмановых в Уральске. Здесь его отдали учиться в медресе – мусульманскую духовную семинарию. Во время учебы Габдулла показал себя очень способным учеником, который жадно впитывал новые знания.

В медресе способный мальчик стал посещать русский класс, где с большим удовольствием окунулся в мир русской литературы. Особенно привлекала его поэзия Лермонтова и Пушкина, которая в дальнейшем нашла свое отражение в работах Габдуллы.

Произведения русских классиков настолько повлияли на юного Тукая, что в возрасте 16 лет он начал сам писать стихи. Кроме того, он занялся переводом басен Крылова с русского на татарский, стал писать очерки и статьи на острые социальные и революционные темы, занялся общественно-политической деятельностью.

Биография Габдуллы Тукая

Жизнь писателя Габдуллы Тукая с самого детства не была легкой, ведь еще совсем младенцем, в возрасте чуть более, чем четырех месяцев, он остался без отца. Вскоре, едва мальчику исполнилось 4 года, как он превратился в сироту, потеряв еще и мать. Отчим Габдуллы не решился вешать на себя ответственность по воспитанию чужого отпрыска и передал мальчика в семью деда Зиннатуллы. Совместный быт не давался легко ни самому будущему писателю, ни его родственникам, как вспоминает сам Габдулла Тукай. Биография кратко описывает не только тяготы и невзгоды самого мальчика, но народа в те времена в целом, никто не желал иметь у себя дома лишний рот, именно поэтому дед Зиннатулла и отправил внука вместе с ямщиком в город Казань, где малыш обрел свою приемную семью. Но детское спокойствие Габдуллы длилось недолго, и уже в течение двух лет приемные мать и отец захворали и вскоре им пришлось вернуть ребенка обратно.

Неудивительно и то, что в родном селе будущего великого писателя никто не ждал. Поэтому расстроеный дед не сдавался и искал, куда бы пристроить непрошеного родственника. На радость всем Габдулла Тукай был принят семьей бедного крестьянина Сагди, который проживал в селе Кырлай. Эти годы не были простыми, как вспоминает сам Габдулла Тукай. Деревня заставляла много работать физически и не щадила ни стар, ни млад.

Жизнь Г. Тукая в Кырлай / Фото взято из открытых источников

К концу девяностых годов 19 века Габдулла Тукай перебрался в город Уральск. Там начинающий поэт поселился в доме купца Усманова. Именно там он начал посещать занятия в мусульманскую общеобразовательную школу, которая находилась под покровительством семьи Тухватуллиных. Как раз в те годы он стал заниматься русским и демонстрировать свои первые успехи в учебе. Именно в тот момент окружающие начали замечать в мальчике задатки будущего гения слова.

В девятнадцатилетнем возрасте Габдулла Тукай осуществил свои первые переводы, которыми становятся произведения известного баснеписца Крылова, а годом позже он увлекается поэзией и занимается переводом на татарский язык известных русских произведений, чем демонстрирует свой далеко идущий талант. На обучении Габдулла Тукай открывает для себя работы Пушкина и Лермонтова, которые вдохновили его на собственные стихи. Так начинается его путь, как поэта. Хоть, как вспоминает сам Габдулла Тукай, детство его было не самым легким и безоблачным, но именно эти годы показали ему все то, что он потом вложил в свои произведения.

Литературный музей Г. Тукая в Казани/ Фото взято из открытых источников

Творческий путь

После окончания медресе в 1905 году у Габдуллы началась новая, самостоятельная жизнь. Вскоре он вернулся в Казань, где решил полностью посвятить себя служению своей родине.

В течение следующих шести лет Тукай активно занимался творчеством: он быстро нашел свою нишу в литературных кругах Казани, и стал пользоваться большой популярностью среди прогрессивной молодежи. Во всех произведениях молодого писателя красной нитью прослеживалась тревога за судьбу своего народа, достоинство, четь, совесть, неподкупность.

Наиболее известные произведения Тукая – « Маленькое путешествие», «Пара лошадей», «Татарская молодежь», «Дача». Не забывал писатель и о самой юной читательской аудитории. Для детей им были написаны сказки «Шурале», «Призыв к труду», «Веселые странички».

Впоследствии творчество Габдуллы Тукая вошло в школьную программу 6 класса в казанских школах.

Главной проблемой перевода произведений татарского поэта на русский язык была неточность их содержания. Со временем все погрешности были исправлены.

Будучи идеалистом и романтиком по натуре, Габдулла мало заботился о своем финансовом положении. Куда больше его интересовало бескорыстное служение народу, общественная и просветительская деятельность. Постоянно живя на грани бедности, Тукай существенно подорвал свое и без того хрупкое здоровье.

Юность и первые шаги в поэзии

В 1904 году в Уральске начал издаваться рукописный журнал «Аль-Гаср аль-джадид» (в переводе на русский язык означает «Новый век»). В этом журнале были написаны первые литературные произведения Тукая. В это же время он увлёкся стихотворениями Лермонтова и Пушкина, баснями Крылова, которые переводил на татарский язык и предлагал издавать.

Самым значимым поэтическим произведением Тукая из раннего периода стал стих «Что ты спишь, мужичок?» автора Кольцова А. Габдулла полностью сделал его перевод на татарский язык с названием «Сон мужика», и стихотворение было опубликовано в 1905 году.

После того, как прошла революция 1905 года, в Уральске стали появляться печатные издательства:

• «Фикер» («Мысль»);
• «Уклар» («Стрелы»);
• «Аль-гаср аль-джадид» («Новый век»).

Тукай стал с этими газетами и журналами сотрудничать, издавались его стихотворения, публицистические статьи на революционные темы. Также были напечатаны его переводы 77 басен Крылова под называнием «Жемчужины».

Революция отложила отпечаток и на творчество Тукая. По Уральску волнами прокатились демонстрации, Габдулла принимал в них самое активное участие.

Произведения этого периода буквально пронизаны призывом до конца бороться за демократию и честь своей Родины:

• «Одно слово друзьям»;
• «Шурале»;
• «Паразитам»;
• «Пара лошадей»;
• «Государственная дума»;
• «О свободе»;
• «Не уйдём!»;
• «Родной земле»;
• «Что рассказывают шакирды».

В 1907 году Тукай окончил учёбу и начал вольную жизнь поэта.

ТУКАЙ ГАБДУЛЛА

(1886–1913) Татар халык шагыйре, бөек классигыбыз, әдәби тәнкыйтьче, публицист, яңа заман татар әдәбиятына нигез салучы Габдулла Тукай (Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев) 1886 елның 26 апрелендә элекке Казан губернасы Мәңгәр волосте (хәзерге Татарстан Республикасының Арча районы) Кушлавыч авылында дөньяга килә. Кечкенәдән ятим калган Габдулла, кулдан-кулга йөреп, балачагын Сасна, Өчиле, Кырлай авылларында уздыра. Башлангыч белемне Кырлай авылы мәдрәсәсендә ала. 1895 ел башыннан булачак шагыйрь Җаек (хәзерге Уральск) шәһәрендә яшәүче туганнары гаиләсендә тәрбияләнә. Биредә ул «Мотыйгия» мәдрәсәсендә укый. Татар халык иҗатын һәм язма әдәбиятын җентекләп өйрәнә. Гарәп, фарсы, төрек, рус һ.б. халыкларның әдәбиятлары белән таныша. Рус теле аркылы Көнбатыш классик әдәбияты казанышларын үзләштерә. Үзе дә беренче шигырьләрен иҗат итә. Типографиядә, газета-журнал редакцияләрендә эшли. Җаектагы әдәби-мәдәни хәрәкәт Тукай тормышында хәлиткеч роль уйный. 1905 елгы революция дулкыны белән әдәбиятка килеп кергән әдип монда җәмәгать эшлеклесе, журналист, тәрҗемәче һәм шагыйрь буларак формалаша. 1907 елның көзендә Тукай Казанга кайта. «Яшен», «Ялт-йолт» журналларын чыгаруда катнаша. Киеренке, җанлы иҗади-рухи тормыш эчендә кайнау бөек талант һәм олы шәхес иясе булган шагыйрьгә татар халкы тормышын бөтен тулылыгында гәүдәләндерү мөмкинлеге бирә, шигърияте XX йөз башы татар поэзиясен моңарчы күрелмәгән тизлек һәм сәнгати камиллек белән яңа юнәлештә үстереп җибәрә. Реалистик һәм романтик рухтагы киң сулышлы шигырьләрендә Тукай шагыйрьнең җәмгыятьтәге ролен бик югары бәяли («И, каләм!», 1906; «Мөхәрриргә», 1907), туган телгә, туган җиргә мәдхия укый («Шүрәле», 1907; «Пар ат», 1907; «Туган тел, 1909 һ.б.), хатын-кызларның хокукларын яклап чыга («Татар кызларына», 1906; «Хатыннар хөррияте», 1909), социаль һәм милли изелүдән азат булган җәмгыять турындагы фикерләрен белдерә («Хөррият хакында», 1905; «Китмибез!», 1907). Шагыйрь «Сорыкортларга» (1906), «Мәдрәсәдән чыккан шәкертләр ни диләр» (1907), «Печән базары, яхуд Яңа Кисекбаш» (1908) кебек сатирик әсәрләрендә һәм публицистикасында самодержавиене, феодаль-патриархаль яшәешне, яшәештәге һәртөрле искелек калдыкларын, иске тип мәдрәсәләрне һәм кадимчеләрне, әхлаксызлык күренешләрен тәнкыйтьли; «Сайфия» (1911), «Әхлаксызлык» (1912) шигырьләрендә байлык һәм хәерчелек арасындагы социаль каршылыкларны күрсәтә. Тукай татар реалистик тәнкыйтенә нигез сала («Тәнкыйть кирәкле шәйдер», 1907). И.Крылов мәсәлләрен, Байрон, Гете, Гейне, Шиллер, А.Пушкин, М.Лермонтов шигырьләрен ирекле тәрҗемә итә һәм назыйрәләр яза. Ул шулай ук татар балалар әдәбиятына нигез салучыларның берсе. Тукай татар һәм төрки телле халыклар әдәбиятларында Европа тибындагы реализм һәм романтизм ысулларын үзләштерүгә үзеннән зур өлеш кертә. Әдип татар халкының сөекле шагыйренә әверелә. Тормышы һәм иҗаты бөтен татар әдәбияты үсешенә бүген дә үзенең шифалы йогынтысын ясап тора. Октябрь инкыйлабына кадәр үк инде әсәрләре аерым китап булып татар телендә барлыгы илле биш тапкыр (шулардан утыз өч исемдәгесе шагыйрьнең үзе исән чагында) 110000 нөсхә тираж белән басылалар. Алар рус һ.б. дистәләрчә дөнья телләренә тәрҗемә ителә. Тукайның тормышы һәм иҗаты турындагы әдәбиятны 1907 елдан башлап бу көнгә кадәр чыккан матбугатта бик күп очратырга мөмкин: аерым китап-җыентыкларда, газета-журнал битләрендә меңләп мәкалә һәм истәлекләр басыла. Татар телендә генә дә Тукайга багышланган берничә йөз шигырь, поэма, роман һәм пьеса языла. Габдулла Тукай 1913 елның 15 апрелендә Казанда үпкә авыруыннан вафат була, Яңа бистә зиратында җирләнә. ТӨП БАСМА КИТАПЛАРЫ Кызыклы шәкерт: шигырьләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1966. – 12 б. – 30000 д. Су анасы: әкият-поэма. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1968. – 10 б. – 42000 д. Шигырьләр. Әкиятләр. Поэмалар / төз. Р.Башкуров. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1968. – 511 б. – 30000 д. Әсәрләр: 4 томда / төз., искәрмә, аңлатмалар авт. Р.Гайнанов; кереш сүз авт. С.Хәким. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1975–1976. – 11000 д. 1 т.: шигырьләр, поэмалар (1904–1908). – 1975. – 431 б. 2 т.: шигырьләр, поэмалар (1909–1913). – 1976. – 400 б. 3 т.: мәкаләләр, хикәяләр, мәсәлләр. – 1976. – 447 б. 4 т.: мәкаләләр, очерклар, фельетоннар, хатлар (1902–1913). – 1976. – 431 б. Әсәрләр: 5 томда / төз., искәрмә, аңлатмалар авт. Р.Гайнанов; кереш сүз авт. Г.Халит. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1985–1986. 1 т.: шигырьләр, поэмалар (1901–1908). – 1985. – 408 б. – 20000 д. 2 т.: шигырьләр, поэмалар (1909–1913). – 1985. – 400 б. – 20000 д. 3 т.: мәкаләләр (1904–1906). – 1985. – 392 б. – 15000 д. 4 т.: проза, публицистика (1907–1913). – 1985. – 352 б. – 15000 д. 5 т.: истәлекләр, юлъязмалар, хатлар, мәсәлләр һәм балалар өчен хикәяләр (1902–1913). – 1986. – 368 б. – 12000 д. Эш беткәч, уйнарга ярый: шигырьләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. – 22 б. – 18000 д. Шигырьләр, әкиятләр, поэмалар: сайланма әсәрләр / төз. Р.Даутов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1990. – 255 б. – 30000 д. Сайланма әсәрләр: 2 томда. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2006. – 3000 д. 1 т.: шигырьләр, поэмалар / төз. Н.Хисамов, З.Мөхәммәтшин. – 271 б. 2 т.: мәкаләләр, истәлекләр, хатлар / төз. Э.Галимҗанова, З.Шәйхелисламов, З.Рәмиев. – 383 б. Шүрәле: әкият-поэма / төз. Ф.Әхмәтова-Урманче, Р.Корбан. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2006. – 100 б. – 5000 д. Печән базары, яхуд Яңа Кисекбаш: поэма. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2007. – 31 б. – 3000 д. * * * Сагыныр вакытлар = Незабываемое время: балалар өчен шигырьләр. – Казан: Мәгариф, 2006. – 207 б. – 3000 д. (На татарском и русском языках.) * * * Стихи и поэмы / пер. с татар. – М.: Гослитиздат, 1946. – 375 с. – 25000 экз. Стихи, поэмы и сказки / под ред. М.Львова, Р.Башкурова; пер. с татар. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1958. – 275 с. – 10000 экз. Избранное: стихи, поэмы, сказки / сост. М.Садри; пер. с татар. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1969. – 420 с. – 50000 экз. Стихотворения и поэмы: автобиографическая проза / пер. с татар. В.Думаевой-Валиевой. – М.: Инсан, 2003. – 159 с. – 3000 экз. Избранное: стихи, поэмы / сост. Г.Хасанова, С.Малышев; пер. с татар. – Казань: Татар. кн. изд-во, 2006. – 192 с. – 3000 экз. Габдулла Тукай: избранное / пер. с татар. В.Думаевой-Валиевой. – Казань: Магариф, 2008. – 223 с. – 3000 экз. ИҖАТЫ ТУРЫНДА Тукай турында замандашлары / төз. С.Исәнбай. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1960. – 256 б. Хәким С. Г.Тукай: шагыйрьгә 90 яшь тулу уңае белән. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1975. – 13 б. Тукай турында хатирәләр / төз. И.Нуруллин, Р.Якупов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1976. – 192 б. Нуруллин И. Габдулла Тукай. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1979. – 304 б. Рәсүлева З. Тукай эзләреннән. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1985. – 141 б. Тукай турында истәлекләр / төз. И.Нуруллин, Р.Якупов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. – 256 б. Әгъзамов Ф. Тукай – журналист. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. – 271 б. Коллектив. Мин Тукайга киләм: шигырьләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1996. – 192 б. Габдулла Тукай: тормыш һәм иҗат елъязмасы / төз. Ә.Алиева, Ф.Ибраһимова, Н.Юзиев – Казан: Татар. кит. нәшр., 2003. – 269 б. Тукай…: Дөнья халыклары Тукай турында / төз. Р.Акъегет. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2006. – 222 б. * * * Слово о Тукае: писатели и ученые о татарском народном поэте / сост. комментарии Ф.Зулькарнаева. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1986. – 431 с. Нафигов Р. Тукай и его окружение. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1986. – 208 с. Габдулла Тукай: фотоальбом / сост. З.Баширов. – Казань: Татар. кн. изд-во, 2006. – 303 б. (На татарском и русском языках.)

Ясно-понятно. Почему Габдуллу Тукая называют главным татарским поэтом?

Детство Тукая немного похоже на сюжеты Диккенса: умер отец, вскоре умерла и мать, он жил с нищим дедом, потом попал в семью извозчика, вернулся обратно к деду, а оттуда к крестьянину в деревню Кырлай, который в итоге отдал его учиться в медресе. Затем зажиточный член семьи из Уральска поспособствовал переводу Тукая в русскую школу — Габдулле на тот момент было 10 лет. Без сомнения, это крайне печальное начало жизни, но Тукай писал настолько яркие и жизнелюбивые стихи, что можно только подивиться тому, откуда взялась эта энергия. Было бы правильно сказать, что пришла она от учителей Тукая — джадидитов, которые с юности привили ему чувство гордости за свою нацию и желание заботиться о близких. Движение джадидитов было антиимпериалистическим и антиклерикальным, его целью было утвердить самостоятельность сообществ Центральной Азии, они выступали за религиозные и политические реформы, основанные на принципах равенства и модернизма, не так сильно отличаясь от того, что представляли собой протестанты или деятели конституционной революции в Иране. Юный Тукай был более настойчив и сообразителен, чем его одноклассники, и больше других воспринял то, что несли посещающие его тюркские учителя поэзии, вдохновившие на создание нового языка.

Мы, американцы, можем только позавидовать Тукаю: его современник Т.С. Эллиот был ограничен средствами своего языка, а Тукай смог — в возрасте 20 лет — создать новый. В это время Тукай переехал в столицу поволжских татар — Казань, и тогда, и сейчас заметный культурный центр, куда интеллектуалы, покидавшие по разным соображениям Москву, Тифлис, Крым или Бухару, приносили широким потоком свои идеи и книги. Безусловно, и сами татары были сильными агентами интеллектуальной и творческой деятельности. Тукай поселился в гостинице, полной яркой молодежи со всего региона, читал и писал днем и спорил до хрипоты по ночам. Журналы, фельетоны, записки и все остальное, что породил круг Тукая, были полны самых разных точек зрения, единственными правилами, выдвигаемыми перед текстом, были: а) это должно быть написано на татарском; б) и написано хорошо. […] «Новый татарский» Тукая был очищен от заимствованных арабских и персидских слов, которых не понимали и которыми не пользовались большинство татар. Он не только придал языку образовательное и религиозное измерение, но и нашел ему применение для развлечения, для того, чтобы писать веселые и вместе с тем глубокомысленные стихи, которые дали татарам возможность объединиться и включиться в социальную и культурную жизнь своего народа с новыми силами.

Очень кратко

Габудалла Тукай это советский, татарский народный писатель. Его считают основателем современного татарского языка. Он внес огромный вклад в развитие татарской литературы. За свою короткую жизнь он смог изменить многих писателе, в том числе и русских.

Он появился на свет в 1886 году на Кавказе. В его семье была смешанна кровь с татарами и башкирами. Он очень рано остался без родителей. Забота о мальчики легла на плечи его всех ближайших родственников. Он был слабым мальчиком и часто болел. К конце 19 века он начал обучение в одной из мусульманских школ. Там он проучился недолго, так как его перевезла тетя в город Уральск. С этим городом Тукай будет связан до конца своей жизни.

Он прожил там несколько лет, а потом этот город найдет отражение в его поэзии. В этом городе он продолжает учебу в учебном заведение такого же плана. Его заинтересовал русский язык, и он в свободное время начал посещать русские классы в школе. В это время он увлекся литературным творчеством Пушкина, Достоевского и Тургенева. Не смотря на свое слабое здоровье, он был лучшим учеником в классе и всегда совершенствовал свои знания. Он стал заниматься литературой, когда ему было шестнадцать лет, и в это время родились его первые стихи. В это же время он переводил произведения русских писателей на татарский язык. Первым его переводом была басня Крылова.

После окончания учебы он перебрался в Казань, где посещал множество литературных кружков. Он также был членом литературного общества. Он был напечатан во всех существующих в то время журналах Казани. В 1911 году он отправляется в путешествие по Российской Империи. Он посещает множество городов, Уфа, Петербург, Астрахань и другие. Особое внимание он уделил реке Волга. Он проехал от самого низа реки, до самого верха. Он очень удивлялся красоте низовьев этой реки. В этом путешествие он познакомился с многими литературными деятелями. Он провел в разъездах по стране два года своей жизни.

Когда он вернулся домой в Казань то быстро встал в калию своей жизни. В 1913 году он неожиданно умер. Все его читатели не понимали как это возможно, ведь ему было всего лишь двадцать шесть лет. В его честь была назван улица и парк в городе Нижнекамск. В этом городе помнят и чтут этого человека…

Биография по датам и интересные факты. Самое главное.