Тешаман мехалла сочинение по чеченскому языку 9 класс

   
                29. 07. 2021 øî. «Çîðè Èñëàìà» («Èñëàìàí Ç1àüíàðø»)14 íîìåð
   
  Òåøàì áîõóðã äîêêõà õ1óìà à, êîüðòà õ1óìà à äó. Ñòàãåõü òåøàì õèë÷àõüàíà, äèñèíà õ1óìàíàø òàðäàëèéòàëóø õóüëó. Àììà, òåøàì öà õèë÷à…  Èøòòà÷ó ñòàãàöà êúàìåë öà äîã1ó.
 «Àüøïàø áóòòóø âîëó ñòàã øåí óììàòàõ âàö»,-àüëëà áîõó Ìóõüàììàä Ïàéõàìàðà(Äåëåðà ñàëàì-ìàðøàëëà õóüëäà öóííà). Àüøïàø áîòòàð òåøàì öà õèëàðíà þêúàäîã1óø õèëàðå òåððà, îöó òåøàì öàõèëàðî è ñòàã ìåë ä1àòîòòó ãîéòó öî. Èøòòà, ìîã1àðåð÷ó àäàìèéí óüéðàøà à ä1àòîòòó, ä1àõåðâî øàéõ àüøïàø áóòòóø âîëó ñòàã. Òåøàì áîöó ñòàã ò1åèéçàâîéëà à, ò1åê1àì âîéëà à, öóüíöà ãåðãàëî ëåëàäîéëà à äàö. Öóüíãàðà õüóíà ìè÷÷à õåíàõü ÿìàðòëî, òåøíàáåõê õèëà òàðëî. Ìàññî à öóíàõ êõåòà àüë÷à íèéñà õèð äàöàõü à, äóêõàõáîë÷àðíà è õàüà. Öàðà óüø øàéí á1àüðãàõ à öà òóüëóüéòó, áóêúà ò1åõüà áîâëàðõ ëàðáåø.
    «Àüøïàø áóòòóø âîëó ñòàã ñàí óììàòàõ âàö»,-àüëëà, Ìóõüàììàä Ïàéõàìàðà (Äåëåðà ñàëàì-ìàðøàëëà õóüëäà öóííà) ëàà ä1à öà õåðâèíà è øåí óììàòàõ. Øåí öõüà áàõüàíà äîöóø äàö Ïàéõàìàðà (Äåëåðà ñàëàì-ìàðøàëëà õóüëäà öóííà) àüøïàø áóòòóðã øåõ õåð âàð. Àäàìèéí õüåæàìàø-ì áóüéöóð à áàöàðà âàé, îööóë êúèíõåòàì, óüéð-ìàðçî éîõüóø âåàí÷ó Ïàéõàìàðà à (Äåëåðà ñàëàì-ìàðøàëëà õóüëäà öóííà) è øåõ ä1àõåðâåø õèë÷à. Âàéíà ìà-õààðà, âàéí ìîã1àðåð÷ó àäàìàøà à ìà õåðâîé òåøàì áîöóðã øàéõ. Îöó äåððèãåíàí îéëà éè÷à, àüøïàø áóòòóø âîë÷ó ñòàãåðà ÿìàðòëî õóüëó áîõóðã õèð äó àüëëà õåòàëî.
    Òåøàì áîöó ñòàã ãóüéðåíàí äå ñàííà âó. Ãóüéðåíàí äèéíàõü õ1èíööà ìàëõ êõåòòà õèëàõü, îöó ìèíîòåõü äîã1à õèëà à ìåãà, èøòòà ìîõ, òêúåñ, ìàðõàø… Öî âîõâàí à, øåëâàí à ìåãà õüî, èøòòà ò1àäîí à, âàêúîí à. Èøòòà õ1óúà õèëà òàðëî òåøàì áîö÷ó ñòàãåðà à. Òêúà êõåðàìåíèã õ1óí õóüëó öàõààð äó. Òåøàì áîö÷ó ñòàãåðà õüóíà õ1óí õèð äó öà õàüà. Õüî äàèìà âóëàâåëëà 1àí âåçàø âó öóüíãàðà õèëà òàðëóø äîëó÷óííà. Òêúà èøòòà öóííà êå÷âåëëà 1à÷óë à, õüóî öóííà ãåíàâàëàð à, õüàéíà è ãåíàõü ëàòòîð ã1îëåõü äó. Âàé õ1èíööà ìà-àëëàðà, àüøïàø áóòòóø âîëó ñòàã (øåõ òåøàì áîöóø âîëó ñòàã âó-êõ èçà) ëàà ä1àõåðâèíà ìà âàö øåõ Ìóõüàììàä Ïàéõàìàðà (Äåëåðà ñàëàì-ìàðøàëëà õóüëäà öóííà).
     Àäàìåõü õóüëóø ñèíìåõàëëàø þ: ã1èëëàêõ, îüçäàíãàëëà, ÿõü, ýõü… Êõèí äóêêõà þ óüø. Öàðíà þêêúåõü þ èøòòà «Òåøàì» áîõó ñèíìåõàëëà à. È âàé õ1èíööà ÿãàðéèíà éîëó ñèíìåõàëëàø àäàìåõü öà õèë÷à, îöó àäàìöà éîëó þêúàìåòòèãàø äèêà öà õèëàõü à, õàäà öà õåäà. Àììà îöó ñòàãåõü òåøàì áàöàõü, öóüíöà þêúàìåòòèã öà åçà öõüàííà à. Êõóçàõü «þêúàìåòòèã» áîõóðã õ1óí äó õüóíà àüë÷à, öóüíöà ã1óëëàêõ öàäàð äó âàé. Ò1åêõàü÷÷à, öóüíãà õüî-ñî à îëó, âèñò à õóüëó, ïõüîüõàíå õóóø à íèñëî öóüíöà, àììà è âîë÷îõü äîø à ëàðäî, öóíàõ øåí áóêú à ëàðáî. Âàé õ1èíööà ìà-àëëàðà, ã1óëëàêõ-ì ìóõõàëå à öà äîã1ó öóüíöà öõüàíà à êåïàðà. Öóüíöà þêúàðà ã1óëëàêõ äîëîð áîõóð㠖ì äèéöà à öà îüøó. Óð-àòòàëëà öóíàõ ìîòò à, áóêú à òåøîø à, òåøîí éèø éîëóø à öà õèë÷à, ã1óëëàêõ õ1óí àüëëà äîã1óð äó öóüíöà… Öóüíöà öõüàíà à êåïàðà ã1óëëàêõ äîã1èéëà ÿö. «Øåõ òåøàì áîö÷ó ñòàãàöà ã1óëëàêõ ìóõà äîã1óð äó? Âîðäàíà ò1åõü ñåìà öà õèë÷à, ä1à ìóõà âàõàëóð âó?» («Êàê ìîæíî èìåò äåëî ñ ÷åëîâåêîì, êîòîðîìó íåëüçÿ äîâåðÿòü? Åñëè â ïîâîçêå íåò îñè, êàê ìîæíî â íåé åçäèòü?»),-àüëëà, Êèòàéí âîêêõà÷ó ôèëîñîôà Êîíôóöèéñ.
   Âàé õ1èíööà äèéöèíàðã øåíà ò1åäîüã1÷à, øåöà öõüà à ã1óëëàêõ öà äîã1óø, îööóë ìàõ áîöóø ñòàã âó øåõ òåøàì áîöóø âîëó ñòàã. Øåí öõüà à ìàõ áîöóø, øåöà öõüàüííàí à ã1óëëàêõ à öà äîã1óø, âàõà à õàëà õèð äó ñòàãàíà øåí îéëàíöà à, èøòòà áàëõàöà-íåêúàöà à, íàãàõü ñàííà, öóííà è áîëõ-íåêú íèñëàõü à. Öõüàííà à õ1óìàííà àòòà þêúà âóüòóð âàö èçà, öóíàõ õ1óììà à òåøîð äàö.

    Àäàìàøöà þêúàìåòòèã éîöóø âàõàëîéëà äàö àüëëà õåòà. Òêúà öóíàõ êõåòàø õèë÷à, ñòàãà øåõ òåøàì áîéóð áàöàðà àüëëà îéëà à õóüëó. Õ1óíäà àüë÷à, âàé ëàêõàõü ìà-àëëàðà, þêúàðàëëåõü òåøàì áîöó ñòàã åìàëâî, öóüíöà ã1óëëàêõ à öà äîã1ó. Òêúà èçà öóííà øåíà ýøàì áó. Ò1àêêõà, àõü äèêà îéëà éè÷à, øåõ òåøàì áîöó ñòàã–1îâäàë ñòàã âó. Õ1óíäà àüë÷à, øåõ òåøàì áàéèíà, þêúàìåòòèãàø éîõîð áàõüàíà äîëóø, øà öõüàëõà âóüñó èçà.
    Èëñõàí-Þüðòàð÷ó Õüàüæàñ àüëëà áîõó: «Áóñóëáà øè ñòàã, øè êóüã ñàííà âó, âîâøèéí öõüàììà öõüàú ö1àíäåø äîëó…». Êõóçàõü, Õüàüæèí è äåøíàø äèíåõü äèêà÷óííà ò1åíèñâåø áîõó÷ó ìàü1íåõü äåëàõü à, âóüøòà, âàéí þêúàðàëëåõü à äîã1óø äó. Õ1óíäà àüë÷à, àäàìàø âîâøèéí ã1îðòîðàø éîëóø ìåòòèãàø äóêõà íèñëî.
    Öõüàâîë÷óííà øà öõüàú ëåâèíà, öóüíãàðà öõüàú ÿüêêõè÷à, è õ1óìà øåí ä1àåð ÿö ìîüòòó. Òêúà è õ1óìà ñèõõà ä1àäîëó. Öóííà þõà à íàõàöà þêúàìåòòèã îüøó. Àììà è þêúàìåòòèã è öà âåâçà÷î áåí öà ëåëàéî öóüíöà. Õ1óíäà àüë÷à, öî øåõ òåøàì áàéèíà.
   Òåøàì áîëóø õèëàð ñèöà õóüëóø äåëàõü à, øåãàõü è öà õèë÷à, è ëàðáàí ã1èðòèíà à, øåãàõü ñàöîí áåçàðà. Èçà öóííà øåíà äàõàðåõü îüøóø äåðã äó. Õüîüãàõü òåøàì öàõèëàð-ì õ1óíäà äóüéöóðà àõü, õüîüãàõü è áàí à áîëóø, õüîüãàðà òåøàì áîöóø öõüà õ1óìà äàëàõü à, þõà õüàëõà õèëëà òåøàì öà õóüëó õüîõ. È èøòòà õèëàð äóüéöóø, àéñà öóíàõ ëàüöíà ÿçéèíà «Äóüõõüàðëåðà òåøàì õèëàö» ö1å éîëó áàéò ÿëîí ëàüà ñóíà êõóçàõü:
Ã1åðòà õüî ìàòòåõü äèêà äàëõî,
Éîëëóøåõü à õüàéí ñèöà øàëõî.
Òêúà ãóø õüîüãàõü èøòòà è õàðöî
Òåøàìíà õüàð÷àäî àñ ìàð÷î.

Öêúà áàüë÷à, þõà áîäàö áåçàì,
Áîäàõü à, õèëàö õèëëà òåøàì.
Ñèõ à ëîé, ìà áå õüàéíà ýøàì,
Ã1åëëóð áó õüîüãà áîëó õüåæàì.
   Èøòòà äó èçà. Öêúà õüîõ òåøàì áàëàõü, êõèí þõà õüàëõà õèëëà òåøàì öà õóüëó õüîõ. Öóíäåëà, ìåëëà à øåõ òåøàì áîâð áîëó õ1óìà öà äàëèéòà õüàæà âåçà. È ìåë ê1åçèã äåëàõü à, òåøàìöà äîüçíà äîëó õ1óìà ýêàìå äó.
   Òåøàì àíãàëè ñàííà õ1óìà þ: àõü ëåðèíà öà ëåëèéíà, æèììà öóíàõ îíäà õ1óìà õüàêõàëàõü, ýêêõà è, àììà, îíäà÷ó ìåòòå ÷1îã1à îõüàêõåòàõü-ì, ýçàð äàêúà õóüëèé äóõó èçà. Èøòòà áó òåøàì à: öõüàê1åççèã à õüàéõ òåøàì áîéó õ1óìà àõü äàëèéòàõü, þõà õüàëõàëåðà òåøàì öà õóüëó õüîõ. Ìåë äåëàõü à, òîììàã1à (àéï) äóüñó õüóíà ò1åõü. Ñèõ-ñèõà òåøàì áîéó õ1óìà àõü õüàéõ äàëèéòàõü-ì, ãóòòàð à òåøàì áîâ õüîõ. Öõüàê1åççèã áåí õüîõ è öà äàüëëåõü à, öêúà àõü õüàéõ èøòòàíèã äàëèéòèíåõü,«Õüàëõà à âèñèðà è, âîã1óð à âóé-òå è, õüàëõà à íèñ öà äåëèðà öóüíàí è, õ1èíöà à ã1óëëàêõ õèð äóé-òå öóüí÷óõ, õüàëõà à öà äèðà öî è, õ1èíöà à äèéð äóé-òå öî 軅  «Õüàëõà à…»,-áîõóø, öêúà öî øåõ òåøàì áàéàð áàõüàíà äîëóø, øåêî êõîëëàëî ñòàãàõ (áóüççèíà òåøàì áàö-êõ öóíàõ õ1èíöàëå à). Ìàñèéòòàçà øåõ è òàéïàíà ã1àëàò äàüëëà÷óõ êõèí à ÷1îã1à òåøàì öà õóüëó. Òêúà äàèìà à èøòòàíàø øåãàðà äóüéëóø õèë÷à-ì, òåøàì áèñà à öà áóüñó. «Öî áîõóðà è?! Ò1àêêõà è áàêú äàö õüóíà! Ä1àâàêêõà ä1à, è-ì âîã1óð âàöàðà, ä1àâàêêõàõüà ä1à öî-ì äèéð äàöàðà è»,- áîõóø, öî àüëëàðã òåðãàë à öà äî. Ìà-äàððà àüë÷à, öî àüëëàðã öõüàíà ÷îüòà öà õåòà. Äóüõõüàðà «Õüàëõà à âèñèðà è, âîã1óð âóé-òå, õüàëõà à öà äèðà öî è, õ1èíöà à äèéð äóé-òå öî 腻,-áîõóø õèëëàðã, õ1èíöà «Ä1àâàêêõà…»,-áîõóø, âàé õ1èíöà ìà-àëëàðà, è öõüàíà ÷îüòà öà ëîðóø äó. Èøòòà õóüëó øåõ áîëó òåøàì öà ëàðáè÷à. Õ1èíöà âàé äèéöèí÷óí îéëà éè÷à, ñèé äîæàð áîõó÷ó õ1óìàííà ò1å à äîüäó èçà. Õ1óíäà àüë÷à, öî äóüéöóðã öõüàíà à ÷îüòà ëîðóø öà õèëàð–îöó ñòåãàí ñèé öàõèëàð äó. Ò1àêêõà ìà ÷1îã1à ìåõàëà õ1óìà õóüëó-êõ òåøàì áîõóðã.
   Øåõ òåøàì áàéèí÷ó ñòåãàí õüàë øåêîíåõü õóüëó. Èøòòà÷ó ñòàãà äîø äåëëåõü à, öóíàõ öà òåøà, öóüíàí äîø áàêêúàë à ò1å öà ëîöó. Äîø –ì õ1óíäà äóüéöó àõü, öóüíàí äóéíàõ à öà òåøà. Âàéí õàëêúàí êèöà äó: «Äîø-äîø äàöàõü, äóé-äóé áàö»,-îëóø. Õàëêúàëàõü îëóø ñõüàäåàíà õ1óìà ÷1îã1à ìàü1íå, äîêêõà çåäåëëàðã äîëóø õóüëó. Êõóçàõü  þõà à öêúà è èøòòà õèëàð áèëãàë à äîëó. Õ1óíäà àüë÷à, âàéí çàìàíàõü à òåøàì áîö÷ó íàõåðà è òàéïàíà õ1óìàíàø õèéëàççà äóüéëóø íèñëî.
   Äàøöà òåøàì õèëàð, öàõèëàð õüàõîí äàüêêõè÷à, òåøàì äàøöà áîë÷óë à ñîâíàõà êõèí à õóüëó: èçà øåí ñèöà áîëó òåøàì áó. (Äàøöà à, ñèöà à àüëëà, âàé è êúàñòîð õ1óí äó õüóíà àüë÷à, öõüàâåðã ìàòòåõü áàêúäåðã à äîëóø, àììà øåí ëåëàðåõü õàðöîíöà, ÿìàðòëîíöà õóüëó). Èøòòà÷óõ øè þüõü éîëóø âó îëó. Øåí ñèöà òåøàì áîë÷óõ àüë÷à, öóüíàí ìîòò, ëåëàð öõüàíà êåïàðà õóüëó. Èøòòàíèã øåõ õ1óúà à òåøîí õüàêú âîëóø õóüëó.  Èøòòà÷î äîø öà äåëëåõü à, öóüíãàðà ÿìàðòëî öà éîëó, öóüíöà äàèìà à òåøàì õóüëó. Èøòòà÷óüíãàðà äîø äàêêõà îüøóø à öà õóüëó ÿ öî äîø äàëà îüøóø à… Èøòòà÷óüíãàõü «Òåøàì» áîõó ñèíìåõàëëà øåí ñèöà éîëóø þ.
   Äîø ëàðäàð ÷1îã1à õèëëà äó êúîíàõàøíà þêêúåõü. Äîø–äîø õèëàð– è ñòàã ñòàã õèëàðàí áèëãàëî þ. Äîø–äîø õèëàð, è ñòàã–ñòàã õèëàð áèëãàëî õèëàðå òåððà, äîø–äîø öàõèëàð–ò1àêêõà è ñòà㖠ñòàã öàõèëàðàí áèëãàëî à õóüëó àüëëà õåòà. Ñòåãàí äîø–äîø õèëàð à, ñòåãàí äîø–äîø öàõèëàð à îööóë äîêêõà ìàü1íà øåíà ÷óëîöóø äó. È èøòòà õèëàð ò1å÷1àã1äåø, õ1àðà äèéöàð äèéöà ëàüà ñóíà: Öõüàíà ñòàãàíà èðõúîëëà êõèýë éèíà õèëëà. È êõèýë êõî÷óø ÿí òàíã1àëêõà ò1å õüàëàâàüêêõèíà õèëëà è. Öóííà è êõèýë åø õüîâñà áàüõêèíà íàõ à õèëëà ãîíàõà ëàüòòàø. Îöó ñòàãàíà ò1àüõõüàðà äîø àëà áàêúî åëëà õèëëà. «Ö1àõü êõî÷óø äàí äåçàø öõüà äåêõàð äàðà ñàí, ñî ä1àâàõèéòàõüàðà àø, ñî ñèõõà ñàéí è äåêõàð êõî÷óøäèíà, þõà ñõüàâîã1óð âàðà»,- àüëëà, èðõúîëëà êå÷âèí÷î. Êõåëàõî÷î àüëëà, «Õüî ñõüàâàëëàëö õüàéí ìåòòàíà áóõàõü âèòà ìèëà âó õüàí»,-àüëëà. Ò1àêêõà îöó ñòàãà ìîõü òîüõíà «Ñî ö1à âàõàíà ñõüàâàëëàëö øåí ìåòòàíà áóõàõü ñàöà öõüà à âóé øóíà þêúàõü»,-àüëëà. «Øà âó»,-àüëëà , öõüàú  þêêúåðà ñåõüàâàüëëà õèëëà. Øåí ìåòòàíà òàíã1àëêõà ò1å è ñòàã à âàëèéíà, ö1à âàõàíà õèëëà è. Øà àüëëà÷ó õåíàë æèììà ò1àüõüàâèñèíà õèëëà âàõíàðã. Èðõúîëëà êå÷âèíà ëàüòòàø öóüíàí ìåòòàíà áóõàõü âèñíàðã à õèëëà. Õ1àðà öà âîã1ó ìîüòòóø, è øàéí êõèýë öóííà ò1åõü êõî÷óøúÿí áîõêóø êõåëàõîé à áîëóø, âàæà øåí ãîâð õàüõêèíà ñõüàêàü÷íà. Õ1àðà øåí äîø ëàðäèíà, ñõüà à êõàü÷÷à, êõóüíàí ìåòòàíà âàæà áóõàõü ñåöíà à õèë÷à, êõåëàõî÷î öàüðøèííàí äîüíàëëåõ öåöâàüëëà, àüëëà: «Êõèýë øîççà åø õóüëóø ÿö, ïàðã1àò âèòà è øèú»,-àüëëà. Öó äèéöàðåõü ñòåãàí äîø¬¬¬–äîø õèëàð ãîéòó. Øåí äîø ëàðäèíà, øà þõà âåà÷à âóüéð âîëóø âåëàõü à, øåí äîø ëàðäèíà öî. Èøòòà äó ñòåãàí äîø–äåëëåõü êõî÷óø äåø. Ìà äàððà àüë÷à, òåøàì õèëàð äó èçà. Îöó øåí äàøöà áîëó òåøàì áàõüàíà äîëóø, âåí êå÷âèí÷ó êõèýëàõ õüàëõà à âàüëëà è ñòàã, èøòòà øåí äàøöà áîëó òåøàì áàõüàíà äîëóø, âåâçàø âàöàõü à, òóðïàëõî ñàííà âèéöà à âèñèíà èçà. Èøòòà áåí õóüëèéëà à äàöàðà èçà, øåí äîø ëàðäåø, öî äèíàðã ê1åçèã õ1óìà äàö. Âàé ëàêõàõü ìà-àëëàðà, âóüéð âåëàõü à, øåí äîø ëàðäèíà öî, øà âàäàëóð âîëëóøåõü, öà âåääà èçà, 1îæàëëåë ëàêõàðà ëåðèíà öî äîø, ìà-äàððà àüëë÷à–òåøàì. Äîêêõà õ1óìà äó øåí äàõàð, òåøàì îçà à îüçíà, òåøàì áåçà à êàðèéíà, è òåøàì ëàðáàð. Õ1óíäà àüë÷à, àäàìíà øåí äàõàðàë äîêêõà õ1óìà äàö. Âàé äóüéöóðø äåððèå à àäàìàø äàö. Øåí äàõàðàë ëàêõàðà ÿõü, þüõü, ñèé, òåøàì ëîðóø íàõ õóüëó. Àììà, óüø ê1åçèã õóüëó. Øàüø îöó äàõàðàë à ëàêõàðà ëîðó÷ó õ1óìàíàøà êúîíàõèé à áîé, âàé õ1èíööà áèéöèíà êúîíàõèé ñàííà, äàèìà áàõà áóüñó óüø. È áîõóðã äàö êúîíàõà õèëà âàëà âåçà áîõóðã. Äåëàõü à, è âàé éèéöèíà ñèíìåõàëëàø äàõàðöà öõüàüíà ìîã1àðå éîõêóø õèëëà âàéí äàéøà.
   Øåí ñèöà òåøàì áîëó ñòàã ö1åíà âó. Öóüíàí îéëàíöà òåøíàáåõê, ÿìàðòëî öà õóüëó. Èøòòà÷óõ  õ1óìà òåøà à äî. Äîêêõà èðñ äó íàõ øåõ òåøàø õèëàð, íàõà øåõ õ1óìà òåøîø õèëàð. Õèéëà òåøàì áîëóø íàõ õóüëó âàéí þêúàðàëëåõü , øàéí õ1óñàìàõ à, äîüçàëõ à äîüçíàðã íàõà øàéõ òåøîø: Øà öõüàíõüà âîüäóø, äîã1àíàø ä1à à ëîé, «Øà ö1à âàëëàëö êåðòà á1àüðã òóõóø õèëàõüàðà øó, äîüçàëå á1àüðã òîõàõüàðà àø»,-îëèé, øàéí õ1óñàì à, äîüçàë à öåðàí 1óüíàëëå ëî íàõà. Õ1èíöà êõó ñòàòüÿ ò1åõü àñ õ1àðà äóüéöóø-ì ê1åçèã õ1óìà õåòàð äó õ1àðà ñòàòüÿ éîüøóø 1à÷óííà. Öóííà è èøòòà õåòàð äîëóø ÷1îã1à õàçà à õåòà ñóíà. Õ1óíäà àüë÷à, õ1îðà à áîõóðã ñàííà âàéí ëóëà-êóëàõü èøòòà øåí õ1óñàì, êîâ-êåðò, äîüçàë òåøîø, øåí ã1óëëàêõå âîüäóø 1àø âó. Âàéíà äîêêõà õ1óìà öà õåòà èçà. Õ1óíäà àüë÷à, âàé èøòòà 1àø äó, âàéíà þêúàõü äóêêõà à òåøàì áó, âàé öóíàõ äåâëëà äàö. Îöó òåøàì áîõó÷óõ òèëëà äóêêõà à êúàüìíàøëàõü äóêõà íàõ áó. Èøòòà÷ó þêúàðàëëàøêàðà íàõ âàéí ìàõêà áàüõêè÷à ÿ âàé öåðàí ìàõêàõü íèñäåë÷à, òåøàì, ëàðàì, ÿõü, þüõü áîõó ñèíìåõàëëàø âàéãàõü ãè÷à öåöáîâëó óüø. Õ1óíäà àüë÷à, öàüðãàõü öõüàíà õåíàõü óüø õèëëåõü à, òàõàíà äóêêõà ã1åëúåëëà. Òàõàíà óüø ñàí öõüàíà äîòòàã1÷î ìà-àëëàðà, «Õüàéíà ò1åáèëëà áîëõ» («Íàäåéñÿ òîëüêî íà ñåáÿ»),-áîõóø, öõüàííàõ äåãàéîâõî à, òåøàì à áîöóø 1àø áó. Óüø âîâøåõ òåøàø öàõèëàð öõüàööà ïåðåäà÷àøêà õüîæóø, êåðëàíàøêà õüîæóø, öõüàööà äèéöàðøêà ëàäîüã1óø, öõüàööà äèéöàðø äîüøóø ãóø äó. Âàé öõüàííå ëóüéø à äàö, öõüàííà à êúîìàí ö1å éîêêõóø äàö ÿ öõüàííàõ êõàüðäàø äàö. Âàé äóüéöóðã äîëóø äåðã äó. Õåíàí éîõàëëà âàéí õàëêúàíà þêúàõü à õ1óí õèéöàìàø õèð áó õóóø äàö. Äàëà ìà õóüëèéòèëà è èøòòà. Þêúàðà òåøàì ä1àáàüë÷à, äàõàð õàëà õèð äàðà, ãóòòàð ñåìà, âóëàâåëëà 1àí âåçàð âàðà. Õüóíà õüàüíãàðà õ1óí ò1å1îòòàëî õóóð äàöàðà. ×àã1àëêõàø ñàííà õèð äàðà àäàìàø âîâøàøöà, øàéí àüòòî áàüë÷à, ñòåøõàëëèöà ìèëëà à õüîøóð âîëóø, õüàüíããàðà à õ1óúà à éîêêõóð éîëóø. Òêúà àäàìàøíà þêêúåõü è öà õóüëóüéòóø äåðã òåøàì áó.
     Ñòàãåðà öõüà ã1î îüøóø ñòàã êåðòà âàð–öêúàöêúà êõèí äàí õ1óìà öà õèëëà è âîã1óø íèñëàõü à, äóêõàõüîëàõü «Öî ã1î-íàêúîñòàëëà äèéð äó-êõ ñóíà, öóüíãà àëà äåçà-êõ àñ»,-îëèé, âîã1óø íèñëî. Ñòàã õüîüãàðà ã1î-íàêúîñòàëëà îüøóø êåðòà âàð äîêêõà õ1óìà äó. Õ1óíäà àüë÷à, õüîõ òåøíà âåàíà èçà. Àõü øåí ã1óëëàêõ äèéð äó àüëëà, øà òåøíà öà õèë÷à, è õüî âîë÷ó âîã1óð à âàöàðà. Àõü öóííà õüàéãàõü öõüàíõüà òåøàì ãàéòèíà, õüàéãà äàëóø õèëàõü, ã1óëëàêõ äèéð äóé à õàèéòèíà. Àõü ã1óëëàêõ äèéð äîëóø öà õèë÷à, «Öî-ì âàõ÷à à ã1óëëàêõ äèéð äàöàðà ñóíà, öóüíãà-ì àüë÷à à ýðíà äàðà»,-àüëëà, è õüî âîë÷ó âîã1óð à âàöàðà. Èøòòà îëóø à õåçà âàéíà, øåí äàí ã1î-íàêúîñòàëëà à äîëóø, öõüàíõüà è öà äåø öõüàììà ãàéòèíåõü: «Öî-ì ã1î-íàêúîñòàëëà äèéð äàöàðà ñóíà, öóüíãà-ì àüë÷à à ýðíà äàðà è, öèãà-ì âàõàíà à äàí õ1óìà äàöàðà»,-áîõóø. Öóüíàí òåøàì áàö õüîõ, àõü øåíà ã1î-íàêúîñòàëëà äèéð äó àüëëà. Âàé õ1èíööà äèéöèí÷óüíöà äóüñòè÷à, äîêêõà õ1óìà äó õüîõ äåãàéîâõî öàõèëàð. Ìà-äàððà àüë÷à, òåøàì öàõèëàð äó èçà. Òêúà õüîõ äåãàéîâõî öàõèëàð–õüî ê1åçèã õèëàð äó. «Õüîõ äåãàéîâõî öàõèëàð-õüî ê1åçèã õèëàð äó»,-áîõóðã,–õüàí ìàõ ëàõàðà áó áîõóðã äó. Òåøàì õèëàðî îöó ñòåãàí ìàõ õüàëàõàáîêêõóø õèëàðå òåððå, òåøàì öàõèëàðî îöó ñòåãàí ìàõ îõüà à áîêêõó. Òêúà ìàõ áîöó õ1óìà, öõüàííà à îüøóø öà õóüëó.
    Òåøàì áîöóø âîëó ñòàã, ïõüîüõàíåðà áóêú áåðçèéíà à âàëàëå ñòàãàíà ò1àüõüàøõà äîø îëóø à õóüëó: ñàêõòàø äóüéöó öî, øåõ òåøíà äèéöèíàðã öà äóüòó öî êúàéëàõ. Èçà-ì õ1óíäà äóüéöó àõü, öóüíöà øåí ìåë ãåðãàðëî äåëàõü à, öõüà æèììà øåíà öóüíãàðà öàòîâðèã ìà äàüëëàíåõü, ò1åõü äîöóðã à êõóëëó öî ñòàãàíà (Ìîòò õóüëó öóüíàí áåõà). Öî è øàéãà äóüéöó÷àðíà à õàà äåçà êõîíî øàéíà à öî èøòòàíèã äóüéöóð äóé. Îëóø à ìà äó: «Íàõàíà ò1àüõüàøõà ëóüéø è âåëàõü, êõîíî õüàéíà ò1àüõüàøõà à è ëóüéð âóé õààëàõü». Òåøàì áîöó ñòàã èøòòà âó, èøòòà âåâçàø à âó.
   Òåøàì áîöó ñòàã–ê1åëîííà õèúíà ÿìàðò ñòàã âó. Öî ÿìàðòëî õüàííà à éî. Ìè÷÷à õåíàõü öî òåøíàáåõê áàí ìåãà õüóíà. Èøòòà÷óüíãàðà òåøíàáåõêàíà êèé÷à 1àí à âåçà. Öóüíãàðà òåøíàáåõê õèëàõü, öåöâèéëà à öà îüøó. Òåøàì áîö÷ó ñòàãåðà òåøíàáåõê õóüëóø õóüëó. Öî öêúà ìàööà 1åõàâî, àüøíàøâî, ëàçàâî, ÷àõ÷àâ Ìà-äàððà àüë÷à, öêúà ìàööà à õüóíà áóêúà ò1åõüàøõà øåí òåøíàáåõê, ÿìàðòëî öà åø öà 1à èçà. Òêúà èçà èð÷à õ1óìà äó.
   Âàéí áàêêõèé÷àðà áåð äóêõà æèìà äîëóø äóüéíà òåøàìå õèëà 1àìàäî. «Íåõàí õ1óìàííà ò1å ìà êõîâäàëàõü, íåõàí õ1óìà 1àäéèòàëàõü»,-áîõóø, õüåõàðø äîðà öàðà áåð øåãà äóüéöóðã ñõüàëîöó÷ó äàüë÷àõüàíà äóüéíà. Òõàí íàíàñ äóüéöóðà: «…Æèìà ÿðà ñî… Øêîëåðà ö1àéîã1óø, îõüàäîüæíà êåõàòàí êõî ñîì àõ÷à à êàðèéíà, èçà à ýöíà ö1àåàíåðà ñî… «È ìè÷àðà äàüëëà õüóíà?» — õàüòòèðà ñîüãà òõàí íàíàñ. «Àñ ñàéíà êàðèéíà»,- ýëèðà. «Éîëî àéõüà ñõüàýöíà÷ó ñèõõà îõüàäèëëàë è, êõèí ìà ýöàëàõü èøòòà õ1óìà ñõüà, õüàí êóüéãàø îõüàýãàð äó õüóíà»,-ýëèðà ñîüãà. Àñ ñèõõà þõà à ÿõàíà, àéñà ñõüàýöíà÷ó îõüàäèëëèðà è àõ÷à».
   «Àéõüà ñõüàýöíà÷ó îõüàäèëëàëàõü è»,- àüëëà öà 1àø, «Õüàí êóüéãàø îõüàýãàð äó õüóíà»,-àüëëà, êõåðàì òåñíà öî öóííà. Îööóë áîêêõà êõåðàì òîñóø õ1óíäà àüëëà öóüíãà è íàíàñ? Äåðà àüëëà, òåøàì áîõóðã ìåë äîêêõà õ1óìà äó õàèéòà à, æèìà éîëóø äóüéíà èçà íåõàí õ1óìàíàõ ëàðúÿëèéòà à. Öóüíãàõü õüàëõõå äóüéíà òåøàì êõèîí à, òåøàì êõîëëà à ã1èðòèíà è.
   Îöó áåðî öèãàõü ëà÷êúèéíà à äàö è àõ÷à, øà æèìà õèëàðå òåððà, øåíà íîâêúàõü êàðèé÷à, ñõüàýöíà. Àììà, öõüàüííàí äîüæíà àõ÷à õèëà òàðëî èçà. Òêúà íåõà õ1óìà–íåõà þ. Æèìà äîëóø äóüéíà áåðàíà íåõàíèã íåõà äóé õàèéòàð äó öî ãîéòóðã. Òêúà íåõà÷óííà ò1å öàêõîâäàð, öóíàõ ëàðâàëàð–øåãàõü òåøàì õèëàð äó. Òêúà ñóíà öèãàõü ãóø äåð㖠áåð æèìà äîëóø äóüéíà òåøàìöà õüàëàêõèîð äó. È òàéïà ìåòòèãàø éèéöà êõèí à þ âàéí äàõàðåõü. Äåëàõü à, öóíàõ òîàì áèíà, öó ò1åõü äåðçîí ëàüà ñóíà.
   Ìóõüàììàä Ïàéõàìàð (Äåëåðà ñàëàì-ìàðøàëëà õóüëäà öóííà) øåãà ïàéõàìàðàëëà äîññàëå õüàëõà à ÷1îã1à òåøàìå õèëëà áîõó, Ìàêêèé÷àð÷ó õüàëäîë÷ó íàõà øàéí áàõàìàø è âîë÷ó ä1à à áîõêóø. Ìåë òåøàì õèëà áåçà öóíàõ, íàõà è âîë÷ó øàéí äåøè-äåòè ä1àäóüëëóø õèë÷à! Öóüíãà Ïàéõàìàðàëëà äîüññèí÷óë ò1àüõüà, øàüø öóííà äóüõüàë äåâëëàøåõü, õüàëõà ñàííà è âîë÷ó øàéí áàõàìàø îõüàáîõêóø õèëëà áîõó öàðà. Èøòòà òåøàìå õèëëà Ïàéõàìàð (Äåëåðà ñàëàì-ìàðøàëëà õóüëäà öóííà). Òêúà Ìóõüàììàä Ïàéõàìàð (Äåëåðà ñàëàì-ìàðøàëëà õóüëäà öóííà) âàéíà ìàñàë äó. Ò1àêêõà âàéíà äóüñóø äåðã–òåøàìå õèëàð äó.
 

Сочинение по чеченскому языку «Родной язык-моя гордость»

Мотт адамийн дахаран хазна ю. Иза адамаш массо а аг1ор вовшех кхетош болу Дала вайна белла тамашийна г1ирс бу.

Дуккха а ду дуьненахь меттанаш, ткъа царна юкъахь шен меттиг д1алоцуш, къаьсташ вайн нохчийн мотт бу.

Вайн мотт г1иллакхе а, оьзда а бу, мерза а бу. Иза къоман са, адамаллин куьзга а ду. Мотт вай лар ца бахь, цуьнан сий ца дахь, вайн къоман сий а дужур ду. Цундела вайна беза, вай 1амабо вешан нохчийн мотт.

Мотт д1абаьлча халкъан тезет, ловзар-синкъерам, дика-вон д1адолу. Уьш д1адевллачу халкъах халкъ ала йиш яц. Вайн халкъах, вайна кхане а йолуш, халкъ хила лаахь, уггар хьалха нохчийн мотт, олуш махиллара, баьрчче баккха беза вай. Шен мотт ца безачунна шен къам а, мохк а безар бац.

Цуруев Ш. «Нохчийн мотт эцна бац базарахь» ц1е йолу стихотворенехь боху:.

Акха яр санна и ца баьлла бацалахь,

Боьжна бац стиглара, эцна бац базарахь.

Цхьаьнггера юхалург баьккхина бацара,

Кхоьллина хилла и вайн дайшна азаллехь.

Ас лору дуьненахь мел долу меттанаш,

Нохчийн мотт даима сан оьзда дозалла

1ожаллин цамгаро д1алаьцна меттахь 1аш

Цу маттахь дийр ду ас весет а доьзале…

Муха хир ву дуьненахь уггаре а сийлахьчу Ненан мотт цабезарг и бийца цалуург, и къен хетарг.

Мел халахеташ делахь а, ишттанаш а нисло вайна юкъахь. Цхьаццаволчо дозаллица къамел до, шена ненан маттахь еша а, яздан а ца хаьа, бохуш.

Ткъа дуьненахь а воккхачу оьрсийн яздархочо Л.Н.Толстойс аьлла хилла:

«Нохчийн мотт уггаре а хазачу а, хьалдолчу а меттанех цхьаъ бу, нагахь кхоччуш дика иза хууш хьо велахь».

Ненан мотт…Доккха маь1на лоцу оцу шина дашо шайна чу.

Вай дайшкара схьадеъна вай хаза г1иллакхаш, оьздангалла, ийман.

Ткъа и шадерриг д1акхехьа оьшург бу ненан мотт. Ненан мотт ларбеш ца хилча, цуьнан сий деш ца хилча, къам д1адолу.

Тахана вай ойла ца йо вай дечу къамелан, олучу дешан. Ларамза вайн багара дуьйла маьттаза дешнаш, дашца чов йо вай ваьшна уллорчунна.

Поэзехь а тидам боцуш ца дисна и санна долу дош.

1. Ахь тхуна оьг1азлой, харцдерггий деъча,

Мел сийсаз бу-кх хьо, адаман мотт!

Ахь тхуна деган и к1езгалла еъча,

Адамашна, лаьттана ца безаш бу хьо,

Наь1алте хуьлда хьо, сийсаза мотт!

2. Ахь тхуна дикалла, нийсо а еъча,

Мел хьоле бу-кха хьо, адаман мотт!

Вайн дегнийн ц1оналла ахь тхуна елча,

Казбекан баххьаш а ахь лалор дара,

Дуьненан хазахетар, адаман мотт!( Яндиев Дж. «Адаман мотт»)

Вай олу Даймохк-Нана.

Нана санна, Даймохк беза вайна, цунах девлча тоха са а доцуш. Иштта шен нене, Даймахке санна, хила беза ненан матте болу безам а.

Оьрсийн яздархочо Паустовскийс 1аламат хьекъале а, нийса а аьлла ненан маттах лаьцна ша яздина башха дешнаш:

«…Шен махке болу бакъ безам, шен матте бацахь, маь1на долуш бац!» С айн сочинении ерзош суна дало луур дара вайн сийлахьчу яздархочо, поэта Мамакаев Мохьмада ненан маттахь аьлла дешнаш:

«Шен ненан мотт халкъо,

Сий ойбуш 1алашбахь,

Цу халкъан парг1ато

Цхьаммо а хьошур яц!»

— Везачу Дала ницкъ, хьекъал лойла вайна нийсачу новкъа, шуьйра г1улчаш йохуш, Нохчийн меттан сий-ларам ойбуш, д1адаха.

Номер материала: ДБ-704124

Не нашли то что искали?

Вам будут интересны эти курсы:

Оставьте свой комментарий

Подарочные сертификаты

Ответственность за разрешение любых спорных моментов, касающихся самих материалов и их содержания, берут на себя пользователи, разместившие материал на сайте. Однако администрация сайта готова оказать всяческую поддержку в решении любых вопросов, связанных с работой и содержанием сайта. Если Вы заметили, что на данном сайте незаконно используются материалы, сообщите об этом администрации сайта через форму обратной связи.

Все материалы, размещенные на сайте, созданы авторами сайта либо размещены пользователями сайта и представлены на сайте исключительно для ознакомления. Авторские права на материалы принадлежат их законным авторам. Частичное или полное копирование материалов сайта без письменного разрешения администрации сайта запрещено! Мнение администрации может не совпадать с точкой зрения авторов.

Источник

Варианты сочинений ОГЭ чеченский язык

Абдурзаков Ш. шен дешнашкахь гойту нохчийн мотт хьалдолуш хилар.Иза иштта хилар шеко йоцуш ду,х1унда аьлча нохчийн маттахь дуккха а бу пайдаэца йиш йолуш суртх1отторан г1ирсаш.Оцу г1ирсашца муьлхха а ойла йийца йиш йолуш, хазна ю вайн мотт.Х1ара тезис т1еч1аг1ъеш, хьовсур вай Гайсултанов 1.тексте.

Суртх1отторан г1ирсех шуьйра пайдаэцна яздархочо. Масала 15 предложенехь «йиш йоьхна» боху фразеологизм ялайо автора. Оцу меттан г1ирсо вайна хоуьйту, Вадуд цхьана х1уманна сагатдеш хилар.

36 предложенехь ялийначу «дог-ойла юьйхира» фразеологизмаца говза гойту Гайсултановс мел халонга даьлла к1антана ша кехат аннаш юккъехула чудожадар.

Цу тайпа текстера масалшка хьаьжча, вайн т1еч1аг1дан йиш ю нохчийн мотт «башхачу жовх1арех юьзна йоккха хазна» хилар.

П.К. Услара шен дешнашкахь боху: «Нохчийн мотт къен хетар даржош берш цунах цхьана а кепара кхеташ боцу нах бу. Мелхо а, и мотт, шен г1оьнца адаман ойланан уггаре к1орггера аг1онаш а йийцалур йолуш, ч1ог1а хьалдолуш бу». Цуьнан дешнашца реза ца хила хала ду. Муьлхха ойла, синхаам, хьайна хетарг нийса а,говза а гайта йиш ю вайн маттахь тайп-тайпанчу г1ирсех пайда а оьцуш: метафорех, эпитетех, дустарех и д1.кх. а.

Оцу г1ирсех шуьйра пайдаэцна Ахмадов Мусас шен текстехь.Масала 26 предложенехь ялийна «т1ера б1аьрг д1а ца боккхуш» фразеологизм. Цуьнца автаро исбаьхьчу кепехь гойту вайна текстан турпалхо леррина шена гучу суьрте хьоьжуш хилар.

Текстан 27 предложени ешча кхин цхьа суртх1отторан г1ирс карабо вайна « кхохкийна юьхь» боху эпитет. Оцу эпитетах пайдаэцарца гойту вайна яздархочо Леча шена гучух ч1ог1а цатам хилла, реза воцуш хилар.Цул совнаха кхузахь хаало вайна иза нахах дог лозуш, къинхетаме стаг хилар.

Вайна ма-гарра Ахмадов Мусас шен текстаца тоьшалла до нохчийн мотт хаьлдолуш а, хаза а хиларан.

Къинхетам – иза адаман синхаамех коьртачарехь цхьаъ бу.Кхечу адамна, гонахарчу 1аламна хуьлуш йолу г1ело бен ца хеташ, дог лазар ду аьлла, хета суна иза.

Масала Абубакарова П. текстехь го вайна лазийначу кхокханна орцахъялла жима йо1. Хеда къинхетаме хилар ду иза. Яздархочо вайна иза гойту 9 предложенехь.

Дахарера масал далош, лакхахь ялийна ойла т1еч1аг1ъеш, ала лаьа вайн паччахьах дош. Цомгушчарна, мискачарна г1о деш, царех дог лозуш, царна г1о-накъосталла деш схьавог1уш ву Рамзан Ахматович.

Цу т1ера схьа жам1 дан йиш ю вайн къинхетам адаман амалехь сийлахьчарехь цхьаъ хилар.

Источник

Тема: Тешам а, тешнабехк а.

Тема: Тешам а, тешнабехк а.

1алашо: берашца комаьршаллина, кхоаме хиларна, б1аьрмецигаллина

юкъара башхаллех лаьцна дийцинарг т1еч1аг1дар; тешамах,

тешнабехках юкъара кхетам балар; дош лардар тешамца

доьзна хилар довзийтар; тешаме, оьзда, комаьрша, къоман

г1иллакхехь къона т1аьхье кхиор.

Урокан г1ирс: «Нохчийн г1иллакх-оьздангалла»,

«Халкъан кицанаш, аларш», газетан вырекаш.

Хьо вацахь адамашна хьайн йовхо етташ,

Эрна ду жам1атехь ламазаш дар.

Халкъана, махкана лелахь пебетташ,

Хаалахь, боьха ю ахь юьту лар.

II . Дешархойн долчу хаарийн актуализации яран мур

— Х1ун башхалла ю комаьршаллина, кхоаме хиларна юкъахь ерг?

— Х1ун башхалла ю кхоаме хиларна, б1аьрмецигаллина юкъахь?

— Муьлхарг ву б1аьрмециг стаг?

— Цу кхаьннах стагца уггар коьрта хила дезарг муьлхарг ду?

— Даладе масалш комаьршаллах, кхоаме хиларх, б1аьрмецигаллах лаьцна.

III . Керла тема. Тешам а, тешнабехк а.

1. Урокан тема а, 1алашо а йовзийтар.

2. Тешамах лаьцна юкъара кхетам балар.

3. Тешнабехках лаьцна юкъара кхетам балар.

4. Дош лардар тешамца доьзна хилар дийцаре дар.

5. Халкъан кицанаш, тидамаш, аларш:

— Тешам дешел а мехала бу.

— Тахана тешнабехк бинчух кхана ца теша.

— Нахана бина тешнабехк ша шена боьду.

— Харц лийчи – безам бов; аьшпаш боьттича – тешам бов.

— Теша а, деза а сих ма ло. Хьуо ца тешахь а, хьайн шеко лачкъае. И ца дар оьзда дац,

— Дош дош ду, нагахь санна шен хеннахь аьлла и делахь.

— Дош цхьаъ доцчун доттаг1 а хир вац.

Аьшпаш – (пуьташ), ложь

— Тешнабехках лаьцна х1ун эр дара аш?

— Х1ун башхалла ю тешамна, тешнабехкана юкъахь?

— Х1унда ду дош лардар тешамца доьзна?

— Тешамах, тешнабехк барах лаьцна дийцарш, туьйранаш хьан дуьйцур дара аш?

— Дешархойн хаарийн мах хадош, дика дакъалаьцнарш билгалбахар;

-Х1ун дара урокехь шуна дика хеттарг?

-Х1ун дара шуна урокехь дика ца хеттарг?

-Х1ун дара шуна урокехь атта хеттарг?

-Х1ун дара шуна урокехь хала хеттарг?

VII . Ц1ахь бан болх : язйинарг 1амо, кицанаш, дийцарш, аларш

Проверил: зам. дир. по УВР: _________/Р.И.Баматгериев/

Директор школы: ________/А.Р.Хусиев/

Источник

Напишите сочинение на чеченском Тешам.

Ответы

Б1аьсте кхечи, хаза б1аьсте,

Шеца г1иттош зезагаш,

Лаьмнаш, аьрцнаш бецех кхалий,

Олхазарша, зевне г1овттий,

Аьзнех 1алам декадо,

Ховхаллица дегнаш хьостий,

Адамийн яххьаш екхало.

Яракх-су дог1у, сирла тулг1еш

Шен тог1ийчохь керчаеш.

Ломахь аьгна горга т1улгаш

Юьртахь бошмийн заза 1ена,

Урам буьзна бераш ду,

Самукъане аьзнаш дека,

Б1аьсте шеран туьйра ду

Б1аьсте кхечи, хаза б1аьсте,

Шеца г1иттош зезагаш,

Лаьмнаш, аьрцнаш бецех кхалий,

Олхазарша, зевне г1овттий,

Аьзнех 1алам декадо,

Ховхаллица дегнаш хьостий,

Адамийн яххьаш екхало.

Яракх-су дог1у, сирла тулг1еш

Шен тог1ийчохь керчаеш.

Ломахь аьгна горга т1улгаш

Юьртахь бошмийн заза 1ена,

Урам буьзна бераш ду,

Самукъане аьзнаш дека,

Б1аьсте шеран туьйра ду

ВОТ ЭТО СОЧИНЕНИЕ,ВО ГЛАВЕ СТИХА

Оьздангалла и адмийн коьрта г1иллакхех цхьаъ ду.

Оьздангалла и адмийн коьрта г1иллакхех цхьаъ ду.Озда стаг, ша цхьанне а гуш ца хилча а хуьла оьзда.

Оьздангалла и адмийн коьрта г1иллакхех цхьаъ ду.Озда стаг, ша цхьанне а гуш ца хилча а хуьла оьзда.Оьздангалла пхеа декъе декъа мегар ду:

Оьздангалла и адмийн коьрта г1иллакхех цхьаъ ду.Озда стаг, ша цхьанне а гуш ца хилча а хуьла оьзда.Оьздангалла пхеа декъе декъа мегар ду:адмашца оьзда хилар

Оьздангалла и адмийн коьрта г1иллакхех цхьаъ ду.Озда стаг, ша цхьанне а гуш ца хилча а хуьла оьзда.Оьздангалла пхеа декъе декъа мегар ду:адмашца оьзда хиларкхиндолу чохь садолу х1уманца оьзда хилар

Оьздангалла и адмийн коьрта г1иллакхех цхьаъ ду.Озда стаг, ша цхьанне а гуш ца хилча а хуьла оьзда.Оьздангалла пхеа декъе декъа мегар ду:адмашца оьзда хиларкхиндолу чохь садолу х1уманца оьзда хилардала мел кхоьллина чохь садоцу х1уманца оьзда хилар

Оьздангалла и адмийн коьрта г1иллакхех цхьаъ ду.Озда стаг, ша цхьанне а гуш ца хилча а хуьла оьзда.Оьздангалла пхеа декъе декъа мегар ду:адмашца оьзда хиларкхиндолу чохь садолу х1уманца оьзда хилардала мел кхоьллина чохь садоцу х1уманца оьзда хиларша кхоьллинчу Делица оьзда хилар

Оьздангалла и адмийн коьрта г1иллакхех цхьаъ ду.Озда стаг, ша цхьанне а гуш ца хилча а хуьла оьзда.Оьздангалла пхеа декъе декъа мегар ду:адмашца оьзда хиларкхиндолу чохь садолу х1уманца оьзда хилардала мел кхоьллина чохь садоцу х1уманца оьзда хиларша кхоьллинчу Делица оьзда хиларша шен дег1аца оьзда хилар.

Оьздангалла и адмийн коьрта г1иллакхех цхьаъ ду.Озда стаг, ша цхьанне а гуш ца хилча а хуьла оьзда.Оьздангалла пхеа декъе декъа мегар ду:адмашца оьзда хиларкхиндолу чохь садолу х1уманца оьзда хилардала мел кхоьллина чохь садоцу х1уманца оьзда хиларша кхоьллинчу Делица оьзда хиларша шен дег1аца оьзда хилар.Собаре, къинхетаме, хьанал кхуьу оьзда стаг.

Муха хила веза бокъ волу нохчи

Муха хила веза бокъ волу нохчиНенаца йоккха доьзалхочо жималлехь дукхайолу хан. Доккха дакха лоцу нохчийн сийлахьчу нанас доьзаллехь бакъболу нохчийн к1ентий кхиош.

Муха хила веза бокъ волу нохчиНенаца йоккха доьзалхочо жималлехь дукхайолу хан. Доккха дакха лоцу нохчийн сийлахьчу нанас доьзаллехь бакъболу нохчийн к1ентий кхиош.Воккхачуьнца г1иллакхе волуш, жимачуьнца собаре солуш хуьла нохчи к1ант.

Муха хила веза бокъ волу нохчиНенаца йоккха доьзалхочо жималлехь дукхайолу хан. Доккха дакха лоцу нохчийн сийлахьчу нанас доьзаллехь бакъболу нохчийн к1ентий кхиош.Воккхачуьнца г1иллакхе волуш, жимачуьнца собаре солуш хуьла нохчи к1ант.Г1онна мохь баьлча сихало накъост хила бакъволу нохчийн к1ант. Диканехь-г1онехь а цхьатерра дакъа лоцу нохчийн к1анта.

Муха хила веза бокъ волу нохчиНенаца йоккха доьзалхочо жималлехь дукхайолу хан. Доккха дакха лоцу нохчийн сийлахьчу нанас доьзаллехь бакъболу нохчийн к1ентий кхиош.Воккхачуьнца г1иллакхе волуш, жимачуьнца собаре солуш хуьла нохчи к1ант.Г1онна мохь баьлча сихало накъост хила бакъволу нохчийн к1ант. Диканехь-г1онехь а цхьатерра дакъа лоцу нохчийн к1анта.Массо а цу х1уманна ши да ву – иман а, кхетам

Дош лардо шеен нохчийн к1анта. Юачуьнца оьзда хуьла и.ШЕн къоман а, шеен махка а 1у ву и. Хьаналчу балхахь къа хьегарца садоккху цуо мехка дахар.

Собар — один из важных «пунктов» чеченского характера — Нохчалла. Это черта, которая высоко ценится в шкале нравственных ценностей чеченцев. Муса Ахмадов, известный писатель, знаток народных традиций и фольклора, автор книги «Чеченская этика«, делится сегодня с читателями своим пониманием этого очень важного составляющего истинно национального характера. Собар — это понятие многогранное, и его можно перевести на русский язык несколькими словами: выдержка, терпение, терпимость.

Люди застыли от удивления и негодования. Ими овладело желание быстрее расправиться с убийцей. Один Гази-Хаджи, казалось, был сдержан. После

недолгого раздумья он поднял руку и, сдерживая готовый выплеснуться наружу праведный гнев, сказал: «Люди! Что такое лишиться единственного сына, знает тот, кто это испытал. Но оттого, что мы убьем этого заблудшего, мой сын не воскреснет. Я знаю, что Богом мне дано право отомстить за своего сына. Но я помню и слова Бога: «Я с теми, кто терпелив, кто обладает собар«. Коран говорит: «Того, кто во имя Всевышнего отказывается от праведной мести, ждет в вечной жизни благодать от Него«. Удовлетворению праведной мести я предпочитаю надежду на вознаграждение Бога в вечной жизни«.

Толпа вздрогнула. У многих на глазах появились слезы. Послышались вскрики, некоторые впали в исступление. «Авлияъ!» — послышалось вокруг. — «Пусть Аллах вознаградит тебя, авлияъ, своей благосклонностью за твой благородный собар«. Гази-Хаджи сделал паузу, вслушиваясь в говор толпы, потом, когда установиласьтишина, произнес: «А эту несчастную девушку, которая в первую же ночь замужества стала вдовой, я выдаю за этого человека, и родителей девушки я согласиться с этим. Я хочу, чтобы они поселились на той возвышенности, что напротив моего дома, чтобы я мог их видеть каждый день«.

Не было предела чувству глубокой благодарности праведнику. Люди плакали навзрыд. Умиротворившись они разошлись по домам. Убийца возвратился в отчий дом с любимой женой. Вскоре он поселился на том месте, где пожелал праведник. С тех пор Гази-Хаджи называли в народе не иначе как «Гази-Хаджи из Зандака, сломавший хребет шайтану«. Много лет спустя он совершил паломничество в Мекку, где и умер.

Собар нужен человеку не только, когда его втягивают в конфликт, или настигает горе, но и в быту: во взаимоотношениях с близкими, соседями, местным населением, в очереди за гуманитарной и т.д.

Источник

II дакъа. Нохчийн къоман оьздангаллин коьрта мехаллаш

Нохчийн къоман оьздангаллин коьрта лехам бу адам ларар.
Кхуззахь билгалдаккха деза, адам ларар массо а къаьмнийн синмехалла хилар. Бакъду, цхьайолчу юкъараллашкахь стаг, иза муьлхачу социальни тобанна юкъавоьдуш ву хьожжий, лоруш хилла. Масала, лайбацоран пачхьалкхашкахь – аьр вай, Ширчу Римехь – аристократех верг лоруш хилла, вацошверг хьайбанан хьолехь хилла. Я кхин а гергара масал далор вай. Россехь ткъаессаналгIачу бIешаран 60-гIа шераш дуьйладаллалц лаьттина крепостни бакъо. Оцу «бакъонца» хьоладайша шайн долахь болу ахархой бухкуш а, жIаьлешца я кхечу хIуманца хуьйцуш а, шайна луъу таIзар царна деш а хилла.
И тайпа социальни декъадалар доцчу нохчийн юкъараллехь муьлххачу а стеган, иза къиэн, заьIап, шен схьавалар доккхачу я жимчу тайпанах хиларх, кхечаьрца нийсса бакъонаш а, цуьнан оьздангалле хьаьжжина сий-ларам а хилла. Стаг маттаца, куьйгаца я кхечу кепара сийсазвар магош ца хилла.
Иэхье а, дукха хьолахь цIий Iанорца бен дIа ца доьрзуш а хилла стеган куй божор, гIодаюкъ ястар, зудчунна тIекховдар, царах терра кхин а.
Герзаца стагана ницкъ барца нийсса лоруш хилла стаг дашца сийсазвар а. Цундела стага шен дош лардеш хилла, ура-атталла шен мостагIчуьнга вистхуьлуш а оьзда доцу дош ца долуьйтуш.

ХIокху тIаьххьарчу шерашкахь телевиденехула наха вовшашка эвхьаза, маьттаза хабарш дийцар – иза вайн къоман оьздангаллин бехкамаш гIелбаларан билгало ю. Иштта луьйчара йохайо вайн дайша эзар шерашкахь йина оьздангаллин чIагIонаш, оьздангаллин керташ.
Адаман дахаран мах Iаламат беза хилла нохчашна, нагахь ца хууш цхьаьннан карах стаг велча, и стаг витийта, и волчаьрга дехар дан масийтта юьртара нах вовшахкхеташ хилла. Коьртара куйнаш а дохий, гора а хIуьттий, дехарш деш хилла цара, и стаг витахьара бохуш. Ткъа шена тIехь чIир йолу стаг, марчо юккъе а хьарчавой, барми тIе а вуьллий, валош хилла цига. «ХIара стаг шегара даьллачунна дохковаьлла, кхидIа дуьненан марзонаш йоцуш, велча санна ву, са чохь велахь а, цундела паргIатваккха хIара», – бохург ду иза. Нагахь и стаг вуьтуш хилча, чIирхоша цаьргара маха эца тарлуш хилла — 70 я 63 етт, я оцу даьхнин хьесапехь ахча, деши.
Стеган дахаран мах оццул беза хилар бусалба динца нийса догIуш ду. Къуръан чохь аьлла ду, цхьа маьрша стаг вийначунна, дуьненчохь мел долу адам дийча санна, къа ду аьлла.

Ткъа нохчийн халкъан илли тIехь стаг кхалхар дуьне дохарца дуьстина:

Дуьне духур ду аьлча,
Суна ма моьттура
И сийна стигланаш, кеглуш,
ТIейоьлхур ю.
Дуьне дохар хиллийца
Дагна дукха везначу
Накъостах ва ваьлла,
Хьо цхьалха ва висар.

Стагаца болу лерам цхьамма бохийча, цунна дечу таIзарийн система дика билгалйина хилла вайнехан. Масала, дашца стаг сийсазвича, цунна лерина таIзар я, маслаIат деш хилча, бала беза там билгалбаьккхина хилла. Нагахь тIара тоьхнехь, цунна шен там хилла. ХIусам эвхьаза яьккхинехь (масала, ша хьошалла лелочу хIусамерчу йоIана тIехьаьвзина, и. дI. кх. а), тIера хеча йоккхуш хилла. Изза деш, я чов еш, я вуьйш хилла зудчух куьйгаш тоьхча, я и сийсаз йича.
Зударшца доьзна хIума Iаламат лерина а, чIогIа а лелош хилла нохчаша. Цхьана зудчунна дуьхьал ши боьрша стаг вуьйш хилла. Оццул деза хетта вайн дайшна зудчун дахар а, цуьнан сий а. Хетарехь, иза, цкъа делахь, зуда экама а, боьршачу стагана хьалха гIорасиз а, цунна бехке а хиларна а; шолгIа делахь, зуда — иза нана ю я хинйолу нана ю, ткъа ненан сий дайар — иза даккхийчарах зулам ду.

Стеган сий дар, ларар, цуьнан дахарна тIе куьг кховдо йиш цахилар — иза ю нохчийн къоман оьздангаллин мехаллех уггаре коьртаниг.
Нохчийн къоман философехь йоккха меттиг дIалоцу «сий» бохучу кхетамо. «Сий» — оцу дашехь вайна «са», «цIий» бохучу дешнийн чулацам а, церан аьзнаш а хеза. Бакъ а долуш, «сий» стеган сица а, цIийца а доьзна ду. «Сий» — иза стагана деза хета, дохо я кхечуьнга дохадайта йиш йоцу, цо ша шен лаамехь тIелаьцна оьздангаллин декхарш а, уьш хаддаза кхочушдеш IаIийна дикчу гIуллакхийн мохь а, гонахарчу наха церан мах хадош шен дIаяхна дика цIе а, и бахьанехь нахана юккъехь корта айбина дIалела юьхькIайн а хилар ду.
«Сийдоцу стаг» — вай билгалъяьхна и агIонаш (оьздангаллин декхарш, дикчу гIуллакхийн мохь, дика цIе, кIайн юьхь) йоцу стаг бохург ду. «Сийдоцу» билгалдош уггаре лахара, вуон мах хадош олуш ду. Масала, юрт йохо баьхкинчу мостагIех лаьцна иштта боху цхьана халкъан иллехь:

Човхабер вай, кIентий,
Иэхь дайна мостагIий.
ХIаллакбер вай, кIентий,
Сий доцу мостагIий!

Стеган сий дайа гIортар (дечуьнца я дашца) и стаг верал дайн ца хетта нохчашна. Дукха хьолахь кхечун сий дайа гIортар и стаг верца, цIийца дIанисдеш а хилла. Ткъа шен сий а, шен ворхIе дена, ворхI тIаьхьенна хьалха жоьпалла а долу стаг кхечун сий дайа гIуртур а вац. ХIунда аьлча, кхечун сий а дойуш, сийлахь хила йиш йоцу дела. Боккъал дерг аьлча, цхьаьннан а таро а яц кхечун сий дайа, и дан гIерташ цо дойург шен сий ду.
«Стеган сий» бохучу кхетамна гонаха ю кхийолу оьздангаллин синмехаллаш а.

Уггар хьалха кхузахь хьахо йогIу стеган маршо. И мехалла нохчашна уггар а коьрта хилар гойту вайн нохчийн вовшашка салам далар иштта дIадолалуш хиларо:
«Маршалла ду хьоьга!» — олу стага ша дIа вистхуьлуш.
«Делера маршалла хуьлда хьуна!» — цуьнга жоп ло вукхара.
«Марша вогIийла!» — олу хьеше.
«Марша Iойла!» — стаг дIавоьдуш, буха буьсучаьрга.
«Марша гIойла!» — жоп хеза дуьхьал.

Оцу гIиллакхо гойту могашаллел а (оьрсаша, масала, «здравствуйте» олу), машарал а, кхечу диканал а ша шен лаамехь, коьртамукъа, маьрша хилар нохчийн стагана деза хетта хилар.
Амма маршо — иза стага шена луъург лелор дац. Маршо — иза стага, цхьамма а ницкъ беш а воцуш, шен лаамехь оьздангаллин бехкамийн гурахь ша латтавар ду. Стаг диканиг дан паргIат хилар — иза ю маршонан билгало. Зуламаш дан маьрша хилар — иза къоман оьздангалла йохор ду.
Стеган маршо — ша санна, шена уллора стаг а маьрша вуйла хаар, цуьнан маршо ларъяр ду.
Бакъду, юьззина маршо стеган хила йиш а яц. ХIунда аьлча, стаг дуьненчу валарца тайп-тайпанчу низамийн (Iаламан, хенан, валаран, юкъараллин, доьзалан…) гурашкахь хуьлу: цунна лаахь а, ца лаахь а, оцу низамийн Iедална кIелхьара иза вала а лур вац; уьш (и хьелаш) стагах доьзна хIума данне а доцуш я кIезиг долуш, Дала кхоьллина ду. Масала, стагана мел ца лаахь а, зама яларца иза къан а ло, шен хан кхаьчча иза дIа а кхелха…
Цундела маршо — иза стагана и хьелаш а (Дала кхоьллинарш а, вуьшта адамаша шаьш юкъадаьхнарш а), цаьрга хьаьжжина шен декхарш а довзар, уьш шена тIелацар а ду. Шен кхетам кхиъна хиларе хьаьжжина хуьлу стага тIелоцучу декхарийн гуо — ша-шена, шен доьзална, юьртана, махкана хьалха декхарш.

Шена тIехь цхьа а декхарш ца гар — иза, маршо йоцуш, цуьнан бIостанехьа болу кхетам бу. Шен дегIан лаамийн гуо ма-хуьллу гатбеш, сица маьрша хилар — иза ю бакъйолчу маршонан кхин а цхьа агIо. Ткъа сица маьрша дукхахболу нохчий гуттар а хилла, дахаран хьелаш мел чолхе девлча а, ура-атталла цIера даьхна, массо а бакъонех хадийна, хийрачу махкахь хан токхуш а:
«…Цхьа къам дара, ницкъ баран психологина къар ца луш, — къаьсттина адамаш я къийсамхой боцуш, дийнна къам. Уьш нохчий бара… Цхьа а нохчо цхьанххьа а, цкъа а хьаькамна товриг дан я цунна ша дукхавезийта гIерташ вацара, амма массо а хенахь цунна хьалха курра я даррехь цабезам гойтуш вара». (А. Солженицын. «Архипелаг ГУЛАГ»).
Маршо — адамашна Дала, хIаваъ, хи, малх санна, елла ю дуьненчу довллушехь, — шена Iамалъян, оьзда ваха, лаьтта тIехь Дика, Серло алсамъяккха. Маршо стагера дIаяккха гIертар Iаламат доккха зулам ду; и ца хилча стеган дахар дуьззина, цуьнан сина кхачо еш, хьаам беш хила йиш а яц. Цундела хилла вайнехан бIешерашкахь латточу къийсамашкахь коьрта лехам — Маршо, ткъа цуьнга кхача йиш яцахь, — Iожалла. (Кхузара схьа бу «Маршо, я Iожалла!» боху кхайкхам а). Амма и ца хилла, шен Iалашоне ца кхачахь, дийнна халкъ хIаллакьхилла дIадала деза бохург. Iожалла – иза халкъо шен гIиллакхаш, шен оьздангаллин сурт-сибат, къилбанаш, мотт хийцар а ю, оцу халкъах девлла адамаш даха дисахь а. Ткъа маршонехьа къуьйсуш, шен дахар ца кхоор — иза хIорамма ша-ша беш къастам хилла, и къастам бан я ца бан стаг маьрша а хилла.
Кхузахь Iаламат мехала ду аьлла хета има диллинчу нахана маршо — иза уггар хьалха Далла Iамал ян, цIена дин лело маьрша хилар билгалдаккхар.
Маршо — иза философски кхетам хилла ца Iаш, исторически кхетам а бу. Нагахь Шайх Мансуран заманахь нохчаша ларйинарг шайн мехкан маршо хиллехь, советан Iедал долчу заманахь цара лехнарг шайн а, шайн доьзалийн а чоьхьарчу дахаран маршо яра. Кхин йоккхачу паргIатоне кхача исторически хьелаш дацара хIетахь.

Маршо — иза психологически кхетам а бу. Стаг набахти чохь валлахь а, шен сица маьрша хир ву, иштта хила цуьнан иман а, хьекъал а тоахь. И шиъ дацахь, мел паргIатонехь вахахь а, стаг шен сица маьрша хир вац. Дукхахболу нохчий гуттар а хилла сица маьрша. И синмаршо ю лакхахь вай хьахийначу оьрсийн яздархочунна нохчашкахь гинарг а.
Вайн къоман дахаран коьртачарах цхьа лехам нийсо хилла. Харцлуьйш волчу шен гергарчу стагехьа гIо даккхар – иза иэхь хилла. Мелхуо а, харцлуьйш волу стаг сацош хилла, шен волчуьнга дIа а хьевеш. Иза кхетавой, човхавой а сацош хилла, ца сецча вуьйш меттиг а нисъелла. ДIахьеван верас воцу стаг хила йиш яц аьлла хетта нохчашна. Цундела кхолладелча санна хета, тахана вайна беламе долу: «Гитлер, шен волчуьнга дIа а хьевина, сацавайта веза», – боху алар.
ДIаяханчу заманахь оьздачу наха девнехь а ларъеш хилла нийсо. Иштта, боккъал а хилла хIума ду халкъалахь дуьйцуш дисина. Цкъа цхьана жимчу шина стеган дов даьлла хилла. И шиъ шайн юкъаметтиг латарца къасто юьстахваьлла. Амма цхьаьнгахь шаьлта ца хилла. ТIаккха шаьлта йолчо, довхочунна ша чов йича, иза цуьнга дIаелла: «ХIан, хIинца ахь тоха», – олуш. Схьа а эцна, кхунна тоха а тоьхна, шаьлта юхакховдийна вукхо. Иштта, вовшашка а кхийдош, и цхьа шаьлта йиттина цу шимма, чIогIа эшна, шаьш лаьтта вожжалц. Царах цхьаъ кхелхина, важа ваха висна (шаьлтанан да). Кхелхинчуьн гергарчара чIир йитина цунна, девнехь цо и нийсо лелийна аьлла.
«Нийсо шина вешина юккъехь а хила еза», — чIагIдо халкъан кицано. Нагахь шен нийсо ларъян аьтто боцуш, харцонан ницкъ тоьлла хьал хIоттарх, иза гуттаренна а хила дезаш санна тIелоцуш ца хилла нохчочо. Шен нийсо меттахIоттор цо цхьана ханна дIатоттуш хилла, шен аьтто баллалц. Сихлуш а ца хилла, вицлуш а ца хилла. Собар деш хилла.
Ткъа собар — иза вайн къомо уггаре а чIогIа леринчу гIиллакхех цхьаъ хилла.
Мацах цхьа стаг веъна хилла боху, Таймин Биболат волчу. Хьо чIогIа майра стаг ву аьлла хезна шена, хIинца шех лата веза хьо, аьлла цо. Амма Таймин Биболата, цу сонтачу стагана чу ца гIоьрташ, собар дина, собар дарца ойла а йина, цунна дуьхьал дала деза жоп а карийна цунна. Ша майралла къовсуш вац, гIиллакх къовсуш ву, аьлла Таймин Биболата, цу тIе ша чIогIа кхоьруш стаг а ву. «И бохург хIун ду? Оццул нахана юккъехь цIе яхана стаг хьанах кхоьрур ву. » — цецваьлла майралла къовса веънарг. «Со гуттар а юьхьIаьржонах, сайгара цхьа ледарло яларх кхийрина… Майралла соьца ма къовсалахь», — аьлла, и сонта стаг дIахьажийна Таймин Биболата.
«Сихалло са даьккхина, собаро лам баьккхина», — иштта боху халкъан хьекъало.

И мехалла вайн къоман кхетамехь чIагIъялар, хетарехь, доьзна ду бусалба дин вайнахана юккъехь чIагIдаларца. Дала Къуръан чохь аьлла, Ша собар динчуьнгахьа ву. Собар — шена тIекхаьчначу муьлххачу бохамна, гIелонна, воьхна ца хьийзаш, сихаллехь, ойла яр доцуш цхьаъ ца деш сацавала, хиллачух нийса кхета а, маьIна дан а хьекъал кхачар ду.
Собаран барам тайп-тайпана хуьлу. Поэта Сулейманов Ахьмада олура, къонах собар кхачийна хилча а, собар карош хила веза.
Оцу тайпанчу собаран доккха масал ду Зандакъарчу ГIеза-Хьаьжас динарг. Зуда ялийначу шолгIачу дийнахь кIант вийна ГIеза-Хьаьжин. Юьртарчу кегийчу наха лаьцна схьавалийна зулам динарг, ГIеза-Хьаьжина хьалха дIахIоттийна, хIун диэ шаьш кхунна аьлла.
«ХIун бахьана дара ахь шен кIант веран?» — хаьттина ГIеза-Хьаьжас. Зуламхо дуьхьалваьлла и ца дуьйцуш. Эххар а ГIеза-Хьаьжа Iанне а ца Iийча, дийцина цо бахьана. «Хьан кIанта ялийна йоI езаш вара ша. И йоI а яра иштта шега безам болуш а, маре ян реза а. Амма йоьIан дас-нанас, цунна ца луъушехь, хьан кIанте елира иза; елира хьо бахьанехь, хьан, эвлаяан, кIант ву аьлла. И ца лалуш вийна ша хьан кIант».
Делан дуьхьа шен кIентан чIир а юьтий, ялийначу шолгIачу дийнахь кIантах йиснарг шен чIирхочуьнга дIа а лой, цу шиннан мах а бой, шена уьйтIа ваьлча гуччохь цаьршинна цIенош а дойтий, и шиъ царна чохь ша дуьненчуьра дIаваллалц даха дуьту ГIеза-Хьаьжас.
Оцу цхьана гIуллакхо а гойту Зандакъара ГIеза-Хьаьжа бакъ эвлаяъ а, цуьнан иман чIогIа а хилар. Цундела халкъалахь «шайтIанан букъ кагбина Зандакъара ГIеза-Хьаьжа» аьлла цIе дIаяхна цуьнан.

ГIеза-Хьаьжас динчун маьIна дан гIоьртича билгалдолу:
— собар доза доцуш хилар; кхидIа сатоха ца оьшу аьлла меттиг тIекхаьчча а, шегахь собар лохуш а, и карош а стаг хила везар;
— ГIеза-Хьаьжин собар ийман чIогIа долчу стеган бен хила йиш йоцчу барамехь хилар. Дала Къуръан чохь «Ша собар динчуьнгахьа ву» бохучу дешнаша гIо дина ГIеза-Хьаьжина оццул доккха собар шегахь каро;
— тахана шен лаамо бохург а дина, зуламхочух дог Iаборал дукха Делехьара шена хинйолу ял езна устазана;
— и зулам бакъ а хетта гечдина дац ГIеза-Хьаьжас зуламхочунна. Цунна кхиэл яр дерриге хIума гуш а, хууш а волчу, Лаккхарчу Нийсонан да волчу Делехь дитина цо; ткъа шена Делера ял а лехна цо, шен доза доцчу собарца.
И тайпа тамашийна хIума сихха даьржаш хилла Нохчийчохь, иза доккха масал а хилла дов дерзон а, собарца шена ял яккха а луучунна. Цу тайпанчух лаьцна дийцира шен цхьана статья тIехь яздархочо Атсаламов Идриса:
«…Иштта, цкъа девнехь цхьаьннан карах велла хилла доьналла хиларна гIараваьлла волчу ворхI вешех цхьаъ. Хетарехь, дов даларан бехк веллачун хилла.
Тезет дIадирзина кхозлагIчу дийнахь веллачун ялх ваша вехачу керта дукха адамаш гулделла, сов хьалхе Iуьйранна.
Вежарех воккханиг, шен кертахь гулделла адамаш ма-гиннехь, хьем ца беш царна дуьхьал вахана. ВогIуш лаьтташехь: «Iуьйре дика хуьлда шун, сий долу хьеший. Шун мачин айрин меха вацара-кх со, шу хIунда Iа горхIиттина? Доьху ас шуьга, сихонца гIовтта. Со теша, томехь доцу дехар дийр дац аш. Муьлхха а шун лаам кхочушхилла бу», — аьлла цо.

Воккхачунна улло дIахIиттина вуьйш вежарий а.
ТIаккха вистхилла дехарна хьалха верг:
— Кхин цкъа а оха хьоьга кадам бо хьан вешех. Шун дегнех кхета тхо. Iийжаш ду уьш. Хеназа велларг Дала декъала войла. Беркате дахар тIаьхьенан хуьлда. Тхан дехар хала дац. Iадатехь лелларг ду. ХIун бехк бу берийн — бодашкахь доьлхучеран? ХIун бехк бу нанойн — кораш а Iарждина, дезарш а дитина, ладоьгIучеран? Доьху-кха оха хьоьга, лураллин беза мохь битахьа цхьанна, декъаза кхаж шена баьллачунна. Куьг бехке боцурш маьрша бита.
Вистхилла вежарех воккхах верг тIаккха:
— Шун Дала сий дойла, къонахий, къаной. Шу дахккал, аш деххал доккха а дацара-кх аш деъна дехар. Делахь а оццул тхан сий дина, оьздангалла ларйина шу керта даьхкина. Оьшуш хилча шун дуьхьа тхох хIора а лийр вара. Тхан ваша велла-кх, Iожаллин кхаж баьлла. Девнехь шимма вовшашна чевнаш йина. Вешина доьгIна хилла-кх царах вала. Тхан чIирхо зуламан охIла цахилар а хууш ду тхуна. Ткъа дов дов ма ду. Аьлла ду-кх вайн дайша — дов кIалд-даьтта дац. Ткъа шу, кхуза гулделларш, сий долу къонахий, шун дуьхьа, хIора а нохчочун нанас шен кIант техкош Iенийначу бIаьрхийн дуьхьа, вай кхоьллинчу а, кхалхо дезачу а АллахIан а дуьхьа дош лур ду шуна. Хьем хилахь а доьху, кхуза схьавалаве тхан чIирхо а…
Геланчаша лурвоьлларг барми тIехь сихонца кхачийна схьа. Вежарех воккхачо кхайкхина шайн нене:
— Нана, схьайолахьа. Ахь хьайниг санна, цхьана нанас аганахь техкийна и Iуьллург а ву-кх. Цуьнан нана елхарх, хьан йоьлийла дац-кха. Веллачунна метта кIант вехьа цунах. Эхартахь цхьаъ а, дуьненахь ворхI а хир ву хьан хIинца. КъинтIера ялахьа, и мара а воллий, доьхна дог къовлахьа, доьналлин шад бай.
— ХIай нах, — аьлла цо кхин тIе а, — шух девлла дуьненахь лелийла дац-кха тхан. Шун дуьхьа вити оха лурвоьлларг хьалха…» («Даймохк» газет. 1993, 17 июнь).
Амма дуккха а нислуш хилла цул а атта дIадерзо аьтту болу дов дIадерззол собар доцуш, тIебаьхкинчу дехаран дайн а, цаьрца цхьаьна баьхкинчу дуккхаъчу нехан а юьхь ца еш, жоьпан дай боьхна хьийзаш меттигаш а. Царах цхьаъ ялайо оццу авторо шен билгалъяьккхинчу статья тIехь:
«…Кхузткъе итт шо а сов хьалха лаьмнийн ярташкахь цхьаьннан карах, ца хууш пел бахна хIоъ а кхетта, жима стаг вийна. Дуккха а нах, гонахарчу ярташкара а тIехь, гул а белла, веллачу стеган да волчу керта бахна, дехар эцна. Дехар дала дезаш волу стаг, шаьш догIийла хиъча, цIера валарна а кхерабелла, цуьнга дIахаийтина хIума а доцуш, дукха Iуьйранна сахуьлучу хенахь бахна уьйтIахь а, кертахь а гораэгна хилла дукха адамаш, керт а, урам а дIалаьцна. Ирахь лаьтташ, дехарна хьалхаваьлла Iабдул-Хьалим-молла воцург, цхьа а ца хилла.

Сахуьлуш корах арахьаьжча, гулделла шен кертахь дукха адамаш гина чохь волчу хIусамдена. И сурт шена гича, тIеюха ца кхуьуш мачаш а туьйдина, кетар тIе а ийзош, араиккхина дехар дала дезарг. Дукха реза воцуш, оьгIазвахна, гулбеллачарна яппарш еш схьахьаьддачу цо, салам-маршалла хаттар доцуш, кIоршаме хабар долийна:
— Хаьттина-аьлла хIума доцуш, сан керта шу хIунда даьхкина? Шуьга хьан кхайкхина? ДIадовла сан кертара. Сан гIуллакх дац шуьца…
Иштта карзахваьлла иза хьаьвзича, дехарна хьалхаваьлла Iабдул-Хьалим воха а воьхна, дош кара а ца догIуш, сацавелла.
Оццу хенахь цунна уллохь горахIоьттина лаьтта Iума-Хьаьжин Исраил, хьала а гIеттина, тIевахна, карзахе хьийзарг къевллина мара а воьллина, вистхилла:
— Во, хьенех! Тхо-м хьо волчу тойне ца догIурий, хьоьга хьалххе хаам бан. ДогIийла хиъча, хьо тхайх хьулваларна кхоьруш, дуьхьал ца варна кхоьруш, тхайн дехаре ахь ладогIа лууш, ладоьгIча тхох кхетаре дог дохуш дай оха динарг-м. Хьо лоруш, хьан сий деш лелий тхо-м. Собаре хилахьа. ДIахьажахьа хьайна хьалха гораэгначу нахе. ЛадогIахьа хьайга дехарца кхойкхучу церан дегнашка.
Оццу юкъана вохар дIа а даьлла, меттавеъначу Iабдул-Хьалима къамел шега эцна. Ма-дарра цо динчу къамелан чулацам суна ца бевза. Амма цу къамелан герггарчу хьесапехь маьIна декъазчу адамийн кхолламех, зуламийн эрчаллех, къоман оьздачу гIиллакхех, къонахчун собарх, барт-яхь йолчеран ницкъах, шен диканах-вонах вала йиш цахиларх, иштта дIа кху чолхечу дахаран амалех-битамех хилла хилар цIена бакъду.
Делахь а къора хилла дехарна дуьхьал хIоьттинарг. Дечу къамелана хьере хилла, дехаршна шовкъаш оьхуш, гораэгна нах тергалбеш ца хилла цо. Лацаделла долу догIмаш хьала ца нисдеш, делкъенга бевлла нах…
Бакъонца-нийсонца шега дечу дехарна дала жоп доцург диканна дуьхьал дика а, вонна дуьхьал вон а дан къонах ца лерина вайнаха.
Оццул долу адам горахIоьттина, нахалахь цIе йоккхуш мел болчу наха шега доьхуш, ца хууш ларамза даьллачунна гечде бахар дуьхьаларчо тергал ца деш дитича, хьалхаваьлла горахIиттинчу нахана юкъара къаьстина, ханна дукха воккха вацахь а, нахалахь цIе йоккхуш вевзаш волу Айдамаран Ризван. «ХIа-хIа, нах, — аьлла цо. — ЛадогIалаш соьга! Деза а, сийлахь а мел долчу хIуманан а дуьхьа, ларамза шен карах стаг веллачунна гечдар дехар вайн жоп доцуш диси. ДIахоийла шуна тахана хIокху халкъана дехарна дала жоп доцчу кху стагехьара цхьа а тайпа кхерам цахилар. ХIара къонах вац, кхуо стаг а вуьйр вац, хIара шена неIалт хиларг ву. ХьалагIовтта, дIадоьлху вай».

Собарца йоьзна ю майралла а. И амал наггахь а, шен меттехь а гучуяккха езаш хилла. КхидIа собар дича, гIуллакх оьздангаллин гурара дIа а даьлла, осалалла тулуш хилча, и ца хилийта оьшу гIуллакхаш дан доьналла хилар ю майралла. Цкъа хьалха собарца долчу хьолера кIелхьаравала гечо а ца лохуш, девнна тIегIертар, хиндолчун ойла а ца еш, тIамца чугIертар, майралла йоцуш, сонталла ю. Вайнаха стагана тIехь доккха сакхат лоруш а хилла иза. Майраллиний, сонталлиний юккъера башхалла, хетарехь, иштта ю: майралла — иза нийсо меттахIотто, оьздангалла ларъян оьшург дан кийча хилар; ткъа сонталла — зулам дIадоло кийча хилар.
Собар боху дош а, цуьнан дуьззина долу маьIна а вайн къоман синкхетамехь чIагIделла бусалба дин вайнахана юкъахь даржарца. Ткъа «яхь» боху синмехалла вайн къоман амалехь цул хьалха дуьйна а хиллачух тера ду, цу тIе вайнехан синкультурин башхалла гойтуш ша-тайпа гIиллакх а ду иза.

Нохчийн къоман турпалаллин иллеш, дукха хьолахь, хIокху я кхарах терра чулацам болчу дешнашца чекхдовлу:

Нанас дена ма волда яхь йоцу ва кIанат,
И вича ма кхиа цу дийнан делкъалца;
Нанас дена ма волда тешам боцу ва кIанат,
И вича ма кхиа яра дуьне ва даа!
Яхь йоцчу ва кIантал яхь йолу йоI тоьлу,
Ма дала вай, кIентий, бохуриг ца хуьлуш,
Ма дала вай, кIентий, вовшех безам ва байна!
Вайн дахар хуьлда-кха нийсачу бартаца,
Хьоькхучу ва мохо цабезам дIакхоьхьуш,
Хьоькхучу ва мохо безам тIе ва кхоьхьуш!
Яхь йоцчу ва кIантал торгIал етт ма тоьлу,
Тешам боцчу ва кIантал бордах етт ма тоьлу.

ХIун маьIна леладо оццул чIогIа вайн нохчийн кхетамехь дехачу «яхь» дашо. Хетарехь, яхь — иза гуттар а дикачу гIуллакхаш тIехь, амалшкахь (комаьршаллехь, майраллехь, и. дI. кх. а) кхечул, шена гонахарчу нахал оьшуш ца хила гIерташ, мелхо а царал тола гIерташ хилар ду. Оцу хьолехь стаг ша хIума хаъал хилчхьана велла дIаваллалц хуьлуш хилла. Хийла даккхий хьуьнарш гойтуш, хийла шега лалур яц аьлла халонаш ловш хилла стага, гонахарчу нахаца я билггал волчу цхьана стагаца йохье а волий. Стага яхь лелош верг цуьнан заманхо хила а тарло, я цкъа мацах ваьхна махкахь а цIе яхна стаг хила а мега.
Нохчийн маттахь олуш ду «оьзда яхь» боху дешнаш. Иза дикачу гIуллакхашца кхечул тола гIертахь а, и дархьама лелориг оьздангаллин хоршахь долуш, нагахь ша эшахь а, шел тоьллачун кхиамех воккхаве а, цунна мукIарло дан а, иза цуьнца декъалван а ницкъ кхочучу стеган яхь ю. Иштта яхь ю вайнаха иллешкахь юьйцуш а, хестош а.
Масала, схьаоьцур вай «ГIебартойн Курсолтин илли». Цу тIехь дуьйцу ша волчу хьошалгIа веъначу шен доттагIчун ГIебартойн Курсолтин «сирла бIаьрг тIехь сецна» Дадин хаза йоI, шена сил а дукха иза езаш хилар лачкъадой, Жерочун жимчу кIанта хьешана тIаьхьахIоттаярх лаьцна. Амма цIа кхаьчча, Нохчийчуьра далийна нускал гIийла гича, хаттаршка ваьлла Курсолта тIаьхьакхуьу дерригенна а. ТIаккха цо, нохчийн кIантаца оьздачу йохье а волий, Нохчийчу юхаялайо Жерочун жимчу кIанта шена ялон лерина йолу Дадин хаза йоI. Юхаялайо, шен безамах догу дог гIиллакхан, оьздангаллин гурахь а сацадой. ТIаккха цуьнца йохье ваьллачу Жерочун жимчу кIанта далийначу буссехь, шех бехк боцу бахьана а хилла, дIадахна Курсолтин кIайн нускал духадаладо.
Ишттачух олу оьзда яхь.
Цуьнан кхин а тамашийна масал карадо Iилманчас Джамбеков ШаIранис дIаяздинчу ширчу дийцарехь.
Мацах цкъа ламчохь цхьа гIиллакх хилла, шара чохь масехазза массо а юкъ йихкинчу стаге цхьана лома буьххье кхойкхуш, шен герзаца, динца, сатоссучу заманахь. Уггар а тIаьхьависинчун корта боккхуш хилла, махкана цхьа бохам тIекхаьчча а изза дийр ду цо олий. Цкъа цхьана Iуьйранна иштта кхайкхича, уггаре а тIаьхьависинчу цхьана жимчу стаге хаьттина къаноша, хьуо тIаьхьависаран бахьана дийцахьа хьуо веле хьалха аьлла. Вукхо жоп делла:: «Сийсара зуда ялийнера ас. Цундела шен хеннахь новкъа валар ца хилла хьевелла со…» «Дан хIума дац, дайн Iедал кхочушдаза ца довлу тхо», — аьлла къаноша. Амма кхиэл кхочушйина уьш бовлале, цул тIаьхьависина бере кхаьчна цига. Цундела цуьнан баьлла валаран кхаж, цул хьалха виэн кечвинарг кIелхьара а волуш.

Цуьнга а хаьттина къаноша тIаьхьависаран бахьана. Вукхо жоп деллера: «Сийсара тIехьийза йоI маре яханера сан. Иза яхана кIант кхуза ван хьеваларна кхоьруш лома бухехь лаьттара со, хьалххе схьа а веъна… Суна ца лаьара и йоI сел хьалхе дог доьхна юьсийла… Ткъа со кийча ву шун кхиэлана».
Оцу кIентан дешнаша цецбаьхна къаной дуккха а Iийна хилларг дуьйцуш. Эххар а сацам тIеэцна цара: «ХIара тайпа яхь йолу, цIена кIентий вайна юккъехь мел бу, вайна кхераме вац цхьа а мостагIа. Цундела дайн шира Iедал тахана дуьйна вайна юккъера дIадоккху вай…».
Теша хала долуш, доккха хьуьнар а, оьзда яхь а ю оцу тIаьххьарчу кIанта гайтинарг. Коьрта дац и хIума дахарехь хилла я ца хилла бохург. Коьрта и тайпа оьздангаллех, серлонах, къинхетамах дуьззина дийцарш вайн халкъо кхоллар ду. Цо а гойту вайн къоман дукхахдолу адамаш хьалха заманахь дуьйна гуттар а сирлачуьнга кхийдаш хиллий, цуьнан дахаран къилбанаш синкхетаман лекхалле хьовсийна хиллий.
Вай юьйцучу оьздачу йохьаца цхьаьна, вайнахана юкъахь еха харц яхь а. Иза стага, нахаца йохье а волий, цара олучу дашах кхера а лой, нийса доцург а, зулам а дар ду. И тайпа харц яхь дика гайтина Бадуев СаIидан «Баудди» дийцарехь. Цу тIерачу турпалхочо, хьекъал доцчу шен накъостаца йохье а волий, мелла а волуш шен багара даьлла дош кхочуш ца дича, наха стаг вац эр ду шена аьлла, ша керла ялийна зуда юьту, цхьа а бехк а, гуьнахь а доцуш. И бахьанехь хIаллак а хуьлу Кулсам, цхьа буьйса яккха а чохь а ца юьтуш, дорце, бодане, шелоне шен майрачо ара а йоккхий. (Нохчийчохь деха дуккха а харц гIиллакхаш довза таро ю и дийцар теллича. Цундела иза хIокху декъан чаккхенехь даладо оха.).
Харц яхь бахьанехь, наха цхьамма тIехтохам бича, нахах эхь хетий, мацах цхьаьннан карах цхьаъ веллера олий, тухий, куьгбехке воцу, маьрша стаг вуьйш меттигаш а нисло вайн дахарехь. Амма нахах эхь а хетта, и зулам дале хьалха Делах эхь хета деза: Дала доьхкуш ма ду бехк боцуш зуда йитар, я куьгбехке воцу стаг чIирана виэр.
Харц йохьан къеггина долу масал дара масех шо хьалха цхьана дикчу гIуллакхна ахчанаш тасийта вовшахтоьхначу телемарафонехь хилларг. Дика дIадоьдуш дара сагIийна хIума ялар, нах вовшашца йохье а буьйлуш. Ехха рагI хIоьттинера ахча чу тосучу яьшки тIекхача гIертачу нехан. Амма телетрансляци чекх а яьлла, камераш болх бечуьра севцча, и рагI, хила а ца хилча санна, дIасаелира. Шаьш махкана гойтуш хилча ахча дала реза хилларш, и «гуш доцу» сагIа дала лаам болуш бацара.
Харц йохьана уллохь ю хьагI. Иза а къовсавалар ду, ша къовсавеллачунна вуон болх хила лаарца къовсавалар: иза шел тоьлча, и лан оьздангалла йоцуш, цунна тешнабехк бан а, харц цIе кхолла а, хIуъу дан а кийча а волуш. Гуш ду иза стеган амалехь Iаламат доккха сакхат а, доккха къа а хилар. Делан Элчас — Делера салам-маршалла хуьлда цунна — аьлла: «ХьогIо ягайо шун Iамалш».

Кху дуьненахь дуьххьара хьагI гучуялар Къабила шен ваша ХIабил верца хилла. Цо ца лайна ХIабилан сагIа Дала тIеэцар а, шайн дена иза дукхавезар а. Ойла цIан а йина, нисваларан метта, цо шен дог дIало вешица йолчу хьогIана. ХIетахь дуьйна адамашна юкъахь даккхийчу зуламийн бахьана хилла еха хьагI.
«Яхь», «хьагI» боху кхетамаш, дуьхь-дуьхьалара маьIна долуш белахь а, мелла а вовшашца зIе йолуш а бу. Цу шиннан а бухахь — къовсавалар ду. Цундела стаг гуттар а сема хила веза шен яхь хьогIе ца йоьрзуьйтуш, шен лаамера шайтIанан лааме ца волуш (ткъа хьагI — шайтIанан лаам бу). Коьрта долчунна, и ца хилийта лоцуш хилла хьалха къонахаша шайна оьздангаллин хехой.
Бакъ а долуш, яхь вайн къоман дахарехь кхетош-кхиоран мехала гIуллакх кхочушдеш хилла, къаьсттина вайнаха бусалба дин тIеэцале хьалха. Иза къоман дахаран диканан-вуонан терза вуонехьа ца тоIуьйтуш, гуттар а дика агIо еза лоттуьйтуш, ца хилча йиш йоцу хIума а хилла.
Амма бусалба дин кIоргга довзарца, бакъболу бусалба нах алсамбовларца, кхечаьрца къовса а велла деш долу диканаш дIадовла декхар ду. Боккъал Делах тешачу стага, цхьаьнцца а къовсам ца хилча а, я цхьанна а ца гича а бен а ца хеташ, Дала шена и тIедиллина долу дела дан деза дика гIуллакхаш. Цо иштта дийр а ду уьш, ша цхьа а стаг воцчу гIайри тIехь нисвелча а, я дика масал эца, шеца йохье вала стаг шайна юкъахь воцчу, харцонна тIаьхьабазабеллачу нахана юккъе нисвелча а.
Иза дац «яхь» боху кхетам вайна юкъара дIабала беза бохург. ХIан-хIа. Яхь Дала де боху дика гIуллакхаш Делан дуьхьа дарехь хила еза, оцу маьIнехь вайна юкъахь лела а еза.
Иштта, цхьанна а гайта а ца гIерташ, я цхьаьнцца а йохье вуьйлуш воцуш, нахана пайде гIуллакхаш деш гIиллакх а хилла вайнехан: некъ боккхуш, тIай туьллуш, шовда тодеш, дитт дугIуш… Оцу тайпанчу гIуллакхах лаьцна дуьйцу поэта Арсанукаев Шайхис шен «Новкъахь» цIе йолчу стихотворени тIехь:

ГIелвелла вогIу со,
Ткъа кийра — хьогалла богу.
ДIахьаьжча:
Къена кхор.
Луьста гIа —
IиндагIа тайна.
Кхура кIел ведар го,
Ткъа генах кхозуш бу чами.
ГIант лаьтта, бохуш соь:
«Схьавола, садаIа хьайна!»
ТIевахна,
Шовданан хи мелла,
Кийра ас Iабий…
«Мила ву техьа и —
ХIоттийнарг кхузахь гIант суна?
Шовдан тIе яхана,
Хи деънарг мила ю техьа?
Масаммо аьлла те,
ТIехволуш,
Баркалла цунна?» —
Ойлане хьоьжу со:
Адам дац гуш кертал дехьа.

Иштта, нахана шайн цIе йовзийта а ца гIерташ, гIуллакхаш дийраш бу ийман а, лаккхара оьздангалла а йолуш.
Вайн къоман оьздангаллехь йоккха меттиг дIалоцу къинхетамо. Адамашца а, ткъа иштта массо а гонахарчу садолчу хIуманца а къинхетаме хилар – стеган уггар а хьалхара декхар ду. Муьлххачу хьолехь стага шегара къизалла гайтар осалалла хилла.
Уггар а къинхетам хила йиш йоцучу меттехь — тIамехь я девнехь, — вовшийн виэн дуьхь-дуьхьал хIоьттинчу хенахь а, шина мостагIчо хадо йиш йоцуш къинхетаман доза хилла — вовшашна шаьлтанаш ца Iиттар. ХIунда аьлча, тоьхна йина чов хала яц, иза ерза а тарло. Ткъа Iоьттина йина чов, цIий чухьовзар бахьанехь, дархочунна тIех лазаме а, дахарна чIогIа кхераме а ю. Цундела вайн къоман оьздангалло дихкина хилла Iуттуш чов яр. «Шаьлта Iуттур яц къотIалгIа вина воцчо», — боху халкъан кицано.
Адамашца болу къинхетам вайн къоман юкъараллехь гучуболуш хилла буоберашца, жоьрахь бисинчу зударшца, ваша воцчу йишица, воI воцчу деца, къеначу нахаца болчу лерамца. Иза вайна дика го нохчийн иллийн чулацам бевзича а: яхь йолчу кIенташа лаьллинчу реманах я кхитайпанчу кIайчу хIонцах доккхахдолу дакъа вай лакхахь хьахийначу гIийлачу нахана луш хилла цара.
Билгалдаккха деза: Делан бакъ дин — дерриге а адамех Дала бина къинхетам бу. «Шу вовшашца къинхетаме хилахь, Ша шуьца къинхетаме хир ву», — боху Дала шен сийлахьчу Къуръан чохь.

Къинхетам боьзна бу кхечу синмехаллица — комаьршаллица. Я кхечу агIор аьлча, комаьршалла — иза стеган къинхетам гучубаларан кепех цхьаъ ю. Ша «комаьрша» боху дош — иза «ка (куьг) дIадаьстина (маьрша дитина)» бохург ду. Шен дерг, буй бина, къайла ца доккхуш, цунах нахана дакъа деш ву боху маьIна ду цу дешан. Стеган комаьршалла уггар хьалха шен чохь а, гергарчарна а, тIаккха лулахошна а гучуйолу. Лулахошца мегаш а, цаьрца комаьрша а хилар Iаламат деза лерина вайн дайша. Цундела кхоьллина цара иштта хьекъале кица: «Уллора лулахо тоьлу генарчу вешел».
Комаьршалла къаьсттина билгалйолу хьешана хIоттийначу шуьнехь. ХIусамден комаьршалла — иза шен ерг хьалха йиллар ю. Ткъа, Мамакаев Мохьмада ма-аллара, «сискалца и муьста берам догцIена ахь хьалха биллахь» тоьар ду… И иштта делахь а, хьаша веъча, шен тIаьххьара уьстагI я бежана йийна а, шен яцахь йолчуьнгара юхалург ехна а, хьешан гIуллакх дан хьажар гIиллакх хилла нохчийн стеган.
Нохчийн хIусаман комаьршаллех кхечу поэта Сулейманов Ахьмада аьлла:

Цу кхерчарчу цIарочул а,
Хьаша вохвеш йовхо луш,
Ю вайнехан комаьршалла,
Ду вайнехан оьзда дош.

Хьаша ларарх а, цуьнан йозаллех а вай кхул тIаьхьарчу декъехь а дуьйцур ду, кхузахь мелла а эр вай. Хьаша нохчаша генара мел хили чIогIа лоруш хилла, кхечу къомах хилча-м муххале а. «Мехкан воцу хьаша», — иштта йоккхуш хилла генара веанчун цIе. Иза ларвар, Iалашвар, цуьнан хьаште хьажар — иза тIевоьссинчу хIусаман ден хилла ца Iаш, оцу ерриг юьртан а гIуллакх хилла. ХIунда аьлча, мехкан воцчу хьешана тIе, лар ца веш, цхьа бохам кхачийтича, ерриге юьртана а иэхь хилла.
Хьешан йозалла гойтуш, цкъа мацах вайн ламчохь хилла хIара бакъдерг. Пхьа хьаьрчина цхьа стаг хилла ламчу веъна. Лорах баьхкина чIирхой тIаьхьакхиъна, цара тIом а бина, и пхьа хьаьрчинарг тIевоьссинчу хIусамден кIант вийна. ХIусамдас аьлла: «Хьаша ларвар шен декхар ду, хIокху сан хьешо вийначунна дуьхьал дIалара шаьш вийна кIант». Иштта чIирах хьалхавитина хIусамдас шен хьаша.
Къаьмнаш къастош доцуш тосуш хилла нохчаша доттагIалла. Иштта, вайн иллешкахь вуьйцу хийла ваша воцу цхьалха кIант шена доттагIа лаца аравалар а, иза кхечу къомах волчу стагана тIевоссар а.

Вай кхузахь хьахийначу «ГIебартойн кIентан илли» тIехь Жерочун жима кIант, ша цхьалха волу дела, шена доттагIа лаца ГIебарта воьду. Цигахь оьздангаллица, къонахаллица цIеяханчу Курсолтина тIе хьо цо ша арадаьккхина гIуллакх. Вукхо тIеоьцу кхуо кховдийна доттагIалла. Шен оцу буса далийна нускал доллушехь, хIара чохь а вуьтий, кхуьнан гIуллакхна ара а волу. Оцу буса Жерочун жима кIант шен майра ву моьттуш чудеъначу цуьнан «кIайчу нускалх» петухуш къаьхка генара хьаша, ткъа ларамза шен цунах хьакхабелла ши пIелг, шаьлта тухий дIа а боккхий, коре охьабуьллу цо. ХIунда аьлча, доттагIалла — иза уггар а хьалха тешам бу. Цундела, ларамза хиллехь а, доттагIчун езарх хьакхавалар а осалалла лору оьздачу нохчочо. И дIанисдеш, ларамза «осалбаьлла», «тешаме ца хилла» ши пIелг а дIахадабо цо…
Тешам бу доттагIаллехь уггаре а чIогIа оьшург а, ца хилча йиш йоцург а. Тешам боцчу доттагIчух кхераме мостагIа хила а йиш ю. Цунах лаьцна дуьйцу поэта Кибиев Мусбека:

Цхьаволчу доттагIчул
Да вийнарг тоьлу, —
Хьоьца шен чIир нисъеш,
ЧIирхо ца воьлу.
Кхиволу доттагIа
Вешел ву гIоле, —
ТIехьа и соьцучохь,
Хьалха и волу.

ХIаъ, бакъволчу доттагIчо тоьпан даьндаргах шен дегIаца ларвийр ву доттагIа. Оццул деза ду доттагIалла. ДоттагIа дел, вешел эвхьаза ву стагана, цу шинга ца дуьйцург (сингаттам, дегалазам) доттагIчуьнга дуьйцур ду цо. «Ваша ваша вац, и хьан доттагIа вацахь», — боху халкъан хьекъало.
Вайн къоман иэсехь бу «дуй биъна доттагIа» боху кхетам. Иза цкъа а къаста йиш йоцу доттагIий бу бохург ду.
Тешаме доттагIа чIагIонан бIов ю баьхна вайнаха. Цунах лаьцна ду халкъан дийцар а. Ша леш шен цхьаъ бен воцчу кIанте весет до дас, хIора шахьарахь цхьацца гIала йогIалахь, олий. Иза кхелхинчул тIаьхьа ойлане хуьлу кIант, шен ден весетан маьIнех ца кхеташ. Оцу кIентан хIусамнанас кхетийна иза: хIора шахьарахь цхьацца гIала йогIа бохург, хьоьга цхьацца доттагIа лаца бохург ма ду.
ДоттагIа кхечу къаьмнашна юкъара лоцуш хиларца доьзна, кхин цхьа вайнехан амал хьахо йогIу кхузахь. Иза кхечу къомах волу, чIир хьаьрчина, я кхитайпана бохам бахьанехь, я дуьххьалдIа нохчийн гIиллакхаш, ламасташ шена герга хетта, я къелла бахьанехь тIевеъна стаг, цунна юьртан юкъарчу лаьттах дакъа а дой, охьахаош хилла. ТIевеъначо шен керла меттиг беркате хилийта, тухий сту а боьй, сагIа доккхуш а хилла.
Иштта веъна стаг юьртахойх цхьамма-шимма, цхьана цIийно я некъино, цуьнан дола дан а, цуьнгара ледарло ялахь жоп дала а тIелоцуш хилла. Хан хене яларца цу тIеэцначу стеган тIаьхье дIауьйш хилла юьртахойх, шаьш тIелаьцначу некъин (гаран, тайпанан) декъашхой а хуьлий. Церан ларам а цара дечу гIуллакхашка, церан оьздангалле хьожжий беш хилла, кхечу къомах схьавалар тидаме а ца оьцуш.

Муьлххачу а къомах волчу стеган оьзда гIиллакхаш, церан доьналла, къонахалла билгалйоккхуш а, хастош а хилла вайнаха. Цунна тоьшалла до нохчийн турпалаллин иллеша. Царна тIехь дикачу агIор хьахийна бу тайп-тайпанчу къаьмнийн: гуьржийн, гIебартойн, гIумкийн, ногIийн… — векалш. Цхьадолчу иллешкахь уьш нохчийн кIентел толош а хуьлу (масала, «Iаьржачу НогIех долчу илли» тIехь), уьш бакъ болуш меттиг хилча.
Оцу дерригено а гойту нохчийн къам (цуьнан хьекъале, оьзда дакъа) ша-шех тоам бина, шена чохь дIакъовладелла доцуш, дерриге а къаьмнашна дIадиллина хилар; цунна коьрта шен къомалла (нохчолла) ца хилла, коьрта адамийн юкъарниг (адамалла) хилла. Нохчолла оцу адамалла бохучу синмехаллин цхьа дакъа хилла.
Нохчочунна шен къоман гIиллакх-оьздангалло тIедожош, цо гуттар а дагахь латтош цхьа дош, цхьа кхетам хилла — Декхар. Декхар — кхузахь вай мел хьахийначу синмехаллийн лехамашна жоп луш ваха, декхар – шен дена, нанна, доьзална, юьртахошна, халкъана хьалха дерг. Ткъа уггаре а коьрта Декхар — Далла хьалха долу Декхар.
И дерриге а Декхарш шена тIехь дуйла хаар — иза стеган иэхь-бехк хилар ду. Иэхь-бехк доцчу стагана массо а шена хьалха декхар хета, ткъа ша цхьанна а декхар ца хета. Гуш ма-хиллара, и кхетам шина дашах лаьтташ бу. Иэхь — иза шен декхар кхочуш ца дича, я цхьа оьзда доцург далийтича, стеган сий дожар ду. Иэхьо йожайо стеган цIе, мах бойу цуьнан дикчу гIуллакхийн, иэхьо стеган синтем бойу, нагахь иза хета иэхь долуш, халкъо ма-аллара, «цIийяла юьхь» йолуш велахь.
Бехк — иза стагана, шен гергарчарна, лулахошна, юьртахошна, халкъана хьалхара декхар ца хиъча, наха олу дош ду. Бехк баккхар — ахь ледарло ялийтарна, я хьайца йолу дегайовхо бакъ ца ярна юьхь яккхар ду. Амма иза кхиэл яц, я сардам а бац, бехк царал мелла а байн мах бу стеган хадош, оьздангаллин гIуда а ду цунна тухуш; цо шен декхарш кхочуш а дина, шена тIедоьжна и гIуда дIатакхаре, ша бахьанехь кхечунна хилла вас дIаяккхаре сатийсам а бу.

Билгалдаккха деза, вай кхузахь мел йийцина синмехаллаш цхьаъ вовшашца йоьзна хилар, цхьаъ йоцуш важа хила йиш йоцуш. Масала, сий доцучу стеган иэхь-бехк хила йиш яц, иэхь-бехк доцчун тешам хир бац, тешам боцчохь доттагIалла хила йиш яц, доттагIалла лелалуш воцчуьнгахь яхь а хир яц…
Лакхахь вай йийцина и ерриге а синмехаллаш шегахь йолу стаг вайн къоман оьздангаллехь уггаре а лакхара дарж долуш хуьлу — къонах.
Къонах боху дош шина декъах лаьтта: «къо» + «нах» — нехан къо (кIант), халкъан кIант бохург ду иза. Къонах — иза халкъо кхоьллина, боьрша стаг муха хила веза бохучу хаттарна жоп луш, массо хIума а меттехь долчу стеган васт ду. Иза хIора нохчочунна уггаре а лекха Iалашо а хилла, дерриге а дахарехь и шена тIекхача гIерташ. «Къонах» ву алар уггаре а доккха совгIат хилла нохчочунна. И цIе тиллар, нах а гуллой, цхьана пхьоьханахь хуьлуш ца хилла, иза хIинца мидал ма-яллара луш а ца хилла. И цIе стеган гIуллакхашка, гIиллакхашка хьаьжжина, ша-шах нахалахь йоьдуш хилла, иштта ша-шах южуш а хилла, стагера цхьа ледарло яьлча.
«Къонах» аьлла цIе яханчунна юкъараллера я нахера хуьлуш цхьа а пайда, дуьненан хIума ца хилла. Церан декхарш а, церан адамашна хьалхара жоьпалла а алсамдолуш хилла. Бакъду, къонахчун сий даьржаш хилла, цунах лаьцна иллеш а, дийцарш а кхуллуш а хилла халкъо.
Уггаре а хала хIума хIун ду аьлла, шега хаьттича, «Уггаре а хала хIума къонах хилар ду», — аьлла боху Шемалан наиб хиллачу Iуспанан СаIдуллас. Цул а хала хIун ду аьлла хаьттича, цо жоп делла: «Цул хала, къонах а хилла, чекхвалар ду».
Изза Сулейманов Ахьмада а олура, бакъду, жимма хийцина дара и дешнаш: «Уггар а хала нохчо хила ду, цул а хала нохчо хилла вахар а, чекхвалар а ду». Амма кхузахь «нохчо» бохург «къонах» бохучу дешан маьIнехь далийна ду, хIунда аьлча, къомах нохчий а болуш, хийла атта бехаш нах а болу дела а, хилла дела а; муьлхха а нохчо хила хала дац, «нохчо-къонах» хила хала ду. Иштта маьIна лелош ду Дикаев Мохьмадан евзаш йолчу стихотворенехь а «нохчо» боху дош.
«Къонах» боху цIе шен дIа муха яхана дуьйцуш, Таймин Биболата аьлла боху: «Уггар а хьалха зудчо лерира ша, тIаккха доьзало лерира ша, доьзало лоруш гича, лулахоша лерира ша, лулахоша лерича, юьрто а лерира ша, юьрто лерича, махко а лерира». Изза бу-кха къонах хила луучунна чолхе боцу бустам. Дуьххьара хьаьжча иштта хетахь а, иштта атта а дац оцу хоршахула шен Iалашоне кхача. Кхузахь доккха хьекъал ду: мел даккхий хьуьнарш ахь гайтарх, хьо хьайн доьзалан хила ма-веззара да вацахь, я хьо хьайн лулахочуьнца жIаьлица цициг санна велахь, хьуна халкъо «къонах» эр дац.

Къонахчо гайтинчу даккхийчу хьуьнаршца нийсса мах болуш а, нахалахь даьржаш а хилла цуьнгара даьлла хаза гIиллакх а, цо аьлла хьекъале дош а. Царах нахана масал хуьлуш а хилла.
Иштта, Исмайлин Дудица доьзна ду цхьа халкъан дийцар. Цхьана дийнахь Дуда хилла боху юьртан бажа бажош. АхIи-декъехь йоьлхуш дIайоьдучу цхьана жимчу зудчух бIаьрг кхетта цуьнан. Цуьнга вист а хилла, и саца а йина, и елхаран бахьана хаьттина цо. Зудчо дийцина: «Маре яханчуьра ден цIа яхана яра ша. ХIинца юха меран цIа дIайоьдуш ю ша, хьуна ма-гарра, цхьа а совгIат а дац шена дина. Марзахошна дуьхьал муха хIуттур ю ша? Царах иэхь хеташ йоьлху ша…».
Исмайлин Дудас, и юьртан бажа берриге а шен бу хьуна аьлла, уггар а тоьлла етт тIаьхьа а хIоттийна, цIа яхийтина шена хIетталц евзаш а ца хилла зуда.
Тахана Исмайлин Дудин тIеман хьуьнарш кхин чIогIа дуьйцуш а дац, ткъа и тайпа цуьнан хаза гIиллакхаш кест-кеста хьахадо.
«Къонах» боху кхетам гуттар а цхьана хьолехь хIоьттина лаьттина бац. Зама хийцаяларца хийцабелла цуьнан чулацам а. Иза дика го нохчийн халкъан турпалаллин иллеш доьшуш.
Иштта, ша кхоьллинчу замане диллича, уггаре а ширачарах долчу «Жоьрабабин кIентан а, ямартчу Манцин а иллехь» къонахчо къуьйсург шен бакъо, шен нийсо ю. Шена тIетеIочу харцонна къера а ца хуьлуш, шен гIуллакх дан доьналла а, майралла а долуш хилар — и ю оцу иллехь гучуйолу къонахчун коьрта билгало. Цуьнца цхьаьна — доттагIчунна тешаме хилар а. И билгалонаш дика ган а гойту Жоьрабабин кIанта ша хIаллакван а, шен «мерза езар» дIаяккха а дуьхьалваьллачу ямартчу Манцех, туьйранийн турпалхочух Iаьржачу Хожех леташ, цаьрца къуьйсуш.
Хетарехь, цул мелла а тIаьхьа кхоьллинчу «Зайтан Шихмирзин иллехь» къонах кхечу кепара го вайна. Иза хийрачу махкахь (таркхойн Шовхал волчохь) шен дахарна кхерамечу къовсамехь дакъалоцуш ву. Кхузза тIейоуьйту тайп-тайпанчу къаьмнех болчу кIенташна таркхойн Шовхала шен йоI, кад а боуьйтуш, дин маса болчо, герз нийса тухучо, зуда тешаме йолчо дIамала олий. Кхуззе а Зайтан Шихмирзас дIамолу кад, цхьамма а ца молуш соцунгIа хилча (кад дIа а мелла, къовсамехь эшнарг вуьйш хилла). Молу, шена уллохь Iачеран сий лахдан а ца гIерташ, гIиллакхе дешнаш а олий:

Шул хьуьнарна тола хIума дацахь а,
КIентийн маршонна молу ша…

Цо иштта бахахь а, кхаа къовсамехь тулу Шихмирза. Гуш ма-хиллара, къонахчун васт кхуллуш, илланчас билгалйоху цуьнан амалш: маса дин болуш, топ нийса тухуш, зуда тешаме йолуш («Ах стаг зудчо во», — олуш ду халкъалахь), нахана юккъехь лела хууш, гIиллакхе хилар.
Таркхойн Шовхал волчохь нохчийн къонахчо лардийриг шениг хилла ца Iаш, шен къоман сий а ду. ХIунда аьлча, цигахь цо цхьа юьхьIаьржо йинехь, Кавказан къаьмнашлахь «Шихмирзас» ца олуш, «нохчочо ледарло ялийтина» эр дара. Бакъду, оцу къовсамехь (таханлерчу спортан къийсадаларех тера болчу) дакъа ца лаьцнехь а, кхин галдолуш хIума-м дацара Шихмирзин шен а, нохчийн къоман а. Кхузахь турпалхочо шен лаамехь дакъалоцу Шовхалан ловзарехь а, цо тIедожочу хьелашна реза а хуьлий.
Цунах мелла а къаьсташ ю «Баьчча Балух долчу илли» тIехь къонахчунна тIехIоьттина киртиг. Нахана тIе харцо тоьттучу элана дуьхьал гIоттий, и воь Балус. Кхузахь билгалдаккха деза, халкъан юкъара бала дIаойуш велахь а, къонах шен къийсамехь цхьалха хилар.
Ткъа кхечу иллин турпалхо Адин Сурхо цхьалха вац, иза халкъан тхьамда санна дуьхьал хIутту вайна. Бакъволчу къонахчун ша-тайпа амалш гойту оцу иллехь Адин Сурхос. И турпалхо хьалхе езаш, нахана хьалхавала лууш стаг вац. Иза юьртан тхьамданашна шайна дагавогIу:
Дин дика ва беца цу Адин ва Сурхон,
Герз дика ва деца цу Адин ва Сурхон,
И Сурхо воьхур вай Сурхо винчу цу нене…

Иштта Сурхон нене кIант воьху юьртан тхьамданаша. Нанас вала а ло иза царна:

ДегIаха мерза са цара хьайга ва дехахь,
Ахь даккхий дIалолахь дегIаха мерза са…

И дан ша реза хилар юьртахошка олу Сурхос, амма царна хьалхавала сих ца ло иза, и мел жоьпалла дуйла хууш. ХIунда аьлча, кхунах, кхуо боккхучу когах, олучу дашах а доьзна ду оцу нехан хиндерг, тарло уьш а, хIара а хIаллакьхила, тарло толаме кхача а. Цундела церан Мусостаца къовсаме бовла лаам мел чIогIа бу хьожуш, цо гIиллакхехь олу:

Ма довла дакъаза, хIай юьртан тхьамданаш,
Вежарий дукха бу цу эла Мусостан,
Ша ваьхьар вуй-техьа
Мусостан олалла дожийна дерзадан.

Амма юьртахойн лаам чIогIа буйла а, ша царна билггал оьшуш вуйла а хиъча, реза хуьлий, хьалхаволу Адин Сурхо.
Оцу иллехь гойтучу къонахчун мехала амалш билгалйохур вай:
— шега дехар дича бен нахана хьалха ца валар, ша тIелоцучун доккха жоьпалла гар;
— ненан лаамна тIехь хилар;
— халкъан юкъара бала дIаайа, са дIадала а кийча хилар;
— ша-шех тоам бина, сонта, кура цахилар;
— собаре а, амма эшча каде а, майра а, доьналле а хилар.
Иштта амалш йолуш хила везаш хилла оцу заманахьлера къонах.

Къонахчун сибаташ дуьйцуш, тайп-тайпана произведенеш кхоьллина нохчийн яздархоша. Тхуна хетарехь, царах тоьлларг Сулейманов Ахьмада язйинарг ю. Цу тIехь шел хьалха цхьамма а ца динчу кепара «къонах» бохучу кхетаман маьIна до цо:

«Къонаха мила ву? И меллалц веха?» —
Хоьттура соьга ахь тойнехь Iаш вай.
Дерриг а дуьне ду къонахчун меха!
ХIара дуьне-м къонахийн белшаш тIехь дай.

Ламанца дин лелац, ца хилча ленаш,
Уьш кхачаделлачохь соцуш бу дин…
Иштта бу къонахий, хIар дуьне латтош,
Къонахий дIабевлча — духур ду и…

…Терзан тIе ца дуьллу цо деший, даьхний,
Халонехь хадочехь хьуьнаран мах.
Ахдуьне мах болу шен корта буьллу,
Вайн маршо ларъечохь сагIа до шех.

Къонахийн собар ду лекха лам баккхал,
Собар ду сов доккха, кхача ца луш!
Къонахийн и собар кхачийча-м, боккъал,
ХIар маьлхан вайн дуьне духур ма ду.

ХIокху стихотворенехь вайна билгалволу къонах — иза цхьана къоман, цхьана мехкан гIуллакхаш кхочушдина ца Iаш, хIокху дерриге дуьненан гIуллакх а, дола а дан гIерташ, цуьнан гIайгIанаш айа, шен дахар дIадала («сагIа до шех») кийча стаг ву.
И стихотворени кхоьллина зама — зарратан (атоман) а, кхитайпа а кхераме герз IаIар, Iалам талхор, керл-керла цамгарш яржар бахьанехь латта хIаллакьхиларан зила тIе кхачийна, дуьненан а кхоллам цхьадолчу адамийн лаамах боьзна болу вай деха зама ю. Цундела бакъволу къонах цхьана мехкан дозанашкахь соьцур вац, иза дуьненна а пайде хила хьакъ ву. Лаьтта тIехь миччахь елахь а, харцо цунах хьакхалуш хила еза, иза эшо, нийсо меттахIотто цо шен хирг дан а деза.
ХIокху стихотворенехь кхузза хьахадо «дуьне дохар», иза къонахашца дузуш. «ХIара дуьне-м къонахийн белшаш тIехь дай», — бохург, цхьана агIор, поэтически метафора (хаздина, дестийна аьлла дош) а ю. Амма, цуьнца цхьаьна, кхузахь доккха философски маьIна а ду: дахаран терза дикчу наха, оьздачу наха — къонахаша, вуо сов ца долуьйтуш, харцо ца толуьйтуш, нийса ца латтадахь, Дала шен оьгIазло тIеелхорна кхерам бу.
Бусалба дин халкъан кхетамехь чIагIдаларца мелла а хийцабелира «къонах» дешан чулацам. Хьалха сийлахь хетта цхьадолу гIуллакхаш исламан серлонехь сийсаза хилар гучуделира. Масала, хIонце эхар. Яц «кIайн», «Iаьржий» хIонц… Ший а Iаьржа ю, хьарам йолу дела. Шен доцчу хIуманна тIекховдар, хIуъу бахьана делахь а, мел чIогIа и хаздан гIортахь а, — къола ду. Ткъа иза даккхийчарах къа а ду, Делах тешаш волчу стага лелон йиш йолуш хIума а дац.
Бакъболу къонахий хилла вайнахана юкъахь баьхна устазаш. Нах динна тIеберзош, церан дегнаш цIандеш, Делан дуьхьа къахьегна цара, шайн догIмийн лаамаш бихкина, царна атто ца лоьхуш. Церан беркате кхетаман болх бахьанехь, Iеса гIиллакхаш дуьтуш, Iоттабаккхамаш жимлуш, цхьана барте догIуш хилла нохчийн халкъ. Амма хийрачу къаьмнийн Iедалша хадийна церан и хьанала къинхьегам.

Билгалдаккха деза, вайнехан устазаша нахана юккъехь серлонан, хьехаман болх бина ца Iаш, оьшучу хенахь вайн иллешкахь буьйцучу турпалхойн коьрта амалш гучуйохуш а хилла – майралла, доьналла, тIеман говзалла… Масала, шайх Мансур хьехамча, дин даржорхо хилла ца Iаш, бIобаьчча а хилла; Шемалан наиб хилла Сесанара Ташу-Хьаьжа; шайн доцу латтанаш дIалоьцуш, вайнахана ницкъ бечу гIалагIазкхашца гуттар а тIамца къийсам латтийна шайх Денис; ГIойтIахь деникинхошца хиллачу тIамехь куьйгалла деш хилла ИбрахIим-Хьаьжа; советан Iедална дуьхьал шен мурдашца цхьаьна къийсам латтийна Хошкалдарчу Юсуп-Хьаьжас…
Амма вайн иллийн турпалхойн санна тIемаш бар, толамаш бахар коьрта Iалашо ца хилла устазийн, я вовшашца йохье буьйлуш, нахалахь шайн цIе дIаяхийта гIерташ а ца хилла уьш. Церан Iалашо, церан некъ кхин хилла. Цунах лаьцна мелла а дуьззина вай дуьйцур ду жимма тIаьхьа. Ткъа хIара къамел дIадерзош билгалдан лаьа: «къонах» боху кхетам Iаламат мехала бу тIекхуьу тIаьхье оьзда, хьекъале хьалакхиорехь. Иза хIора беран, жимчу стеган дагчохь хила а беза. ХIора нохчо, ша дуьненахь мел веха, кхийда а веза «къонах» цIе йолчу сийлахьчу лакхалле.

БАУДДИ
(Дацдина)

Тховса мох балале маьркIажан хенахь, жимчу кIотарарчу Мусин Баудди волчу сакъера дукха кегий нах гулбеллера. Дикка сакъийрира цара, кар-кара эцарца дечиган пондар а лоькхуш. ТIаккха, цхьана накъостехь ловзо кехаташ а карийна, касо варех ловзуш а дикка Iийра хIорш. Царах ловза кIордийча, уьш, кар-кара оьцуш, хабарш дийца хевшира. ХIорш хабарш дуьйцуш Iаш жимчу Кулсума, шортта йоьхь а кхерзина, йоккха сискал а йина, кхарна яа хIума а елира. ХIорш шен «марвежарий» хиларе терра, кхарна хIоранна — «кIант» — бохуш, елаелла хилла, шега балу там а бина, Кулсум, дехьа чу а яхана, агIор елира. Цул тIаьхьа дукха зама ялале, кху хIусаман да Бауддий, Ахьъяд, Далхьад боху цуьнан ши доттагIий воцург, кхиболу кегий нах, тховса хьоькхуш болу мох сацахь, кхана дечиге даха деза шайн аьлла, шайн-шайн цIа а бахна, хIара кхо доттагIа цхьаьна а висна, цхьацца къамелаш деш Iаш, наха жима волуш дуьйна а «иэхь ца хеташ вуй», «тIахъаьлла стаг вуй» олуш волу 23 шо кхаьчна Ахьъяд:
— Баудди! — аьлла вистхилира.
— ХIун бах ахь? — аьлла, Бауддис, шайн поппаран цIенкъа туй а кхоьссина, шен хIинцца дала тохаделлачу мекха тIе а кхочуьйтуш, шен жимчу бета тIе куьг хьаькхча:
— Тхойша хIунда веарий тховса хьо волчу? — аьлла, Ахьъяд юха а вистхилира.
— Схьадийцахьа шаьш деъна гIуллакх, хIун ду и? — аьлла, Баудди вистхилча, Ахьъяда шен къамел дIадолийра:
— Баудди, дагадогIий хьуна, вай хIинцца, цхьа кIира хьалха орца, кIотара синкъераме а дахана, цигахь дика зудаберашца са а къийрина, гIеххьа хилла маларан кеп а йолуш, хIинца кху чохь волчу вай кхаамма цхьа барт бар?
— ДогIу суна-м и дага, Ахьъяд, — аьллачу Бауддин бос байра, цуьнан сибато цу бинчу бартана и реза цахилар хоуьйтура.
Нара тIерачу цIенчу истанга тIе, ши куьг коьрта кIел дуьллуш, аркъал вижина Iуьллучу Далхьада, шен шога шуьйра юьхь цкъа ела а къажийна, хьала а айавелла, шен хийрачу, яккхийчу цергашна юккъехула, нийсалла кхуссуш санна, дахдеш туй кхоьссира, и туй неIарна юххехь лаьттачу лохачу цIестан гIумгIанан бухах кхийтира.
— Вай, вешан зударий а битина, цу синкъерамехь ваьш кхаамма сакъийрина кхо йоI яло тIаьхьадовла чIагIо йирий, Баудди? — аьлла, Ахьъяд юха а вистхилча, ойлаеш ладоьгIуш Iачу Бауддис:
— Йира, дера, — аьлла, охьа а таьIаш, шен корта схьалецира.
— Йира, дера. Вай цу буса, эвлаяэх, кхетта лаьттачу баттах, вешан ворданна йоьжна хиллачу говрах а тIехь дуйнаш а бууш, чIагIо а ма йира. ШозлагIчу дийнахь оцу Iуьллучу Далхьада а, аса а тхаьшшиннан зударий бита а ма битира. — аьлла, Ахьъяда, цкъа соцунгIа а хилла, юха а шен къамел дIадолийра: — ХIинца тховса а ахьа хьайн зуда ца йитахь, ахьа тхойшинна бинарг тешнабехк а бу, тIе хьо, тхойшиъ Iовдал хеташ, тхойшиннах воьлуш а ву.
— Ахьъяд! Со шуьшинна тешнабехк бан а ца гIиртина, я шуьшиннах вела гIерташ а, воьлуш а ца лела. Кхин стаг вацахь а, сайн дош кхочушдалла стаг воцуш а ца Iийна со… Бакъду, хIинццалц схьа, вай и барт бичхьана, цу сайн зудчух Кулсумах къахеташ Iийна со, хIунда. И соьга еъчахьана, иза цуьнан наха шайн цIа цайитарна а, юьтург цахиларна а, шуьшинна ма-хаъара, и соьга еъча мегар а дац, цIа а юьтур яц аьлла, цуьнан воккхахволчу вашас а, дас а дуйнаш биъна дела… Ахьъяд, со, аша шаьш гуттар а ма-аллара, адамах атта дог лозуш ву… Иштта сайн дог лазарна Iийна-кх со и сайн зуда ца юьтуш. Зуда йита-м хIумма а хала дац… ХIе, схьайоьл цкъа! — аьлла, Бауддис дехьачу агIор яьллачу шен зудчуьнга Кулсуме мохь тоьхча:

— Тхойшиъ чохь волуш-м дийр дац ахь и гIуллакх, — аьлла, Ахьъяд, Далхьад хьалаиккхира.
— ВаллахI дера дийр ду-кх, шуьшиъ теш а волуш-м, — аьллачу Бауддис юха а мохь туьйхира: — Хьо схьайогIий? — аьлла.
Набарх иккхина Кулсум, чуьрчу шен «марвежарийн» юьхьна ела а къежаш, меллаша неIарх чоьхьа а яьлла:
— ХIун элира аша? — аьлла, шен коьртара кIайн йовлакх тодан хIоьттира.
Iаьржа бIагор бIаьргашна хьаьвзина, «тешнабехк бина» боху дош мелчу цIен сара хилла, массо а пхенах чекхболуш, оьгIазвахна волу Баудди вистхилира:
— Ахьъяд. Далхьад. Шуьшиъ а, тIера Дела а теш волуш, сайна хьарам а еш, нахана хьанал а еш, исс елахь — исс, эзар елахь — эзар а цIе тосуш, и лаьтта Кулсум йити ас.
— Вай! Вай Дела! — аьлла, Кулсуман шийла мохь белира.
Бехказлонна делахь а, я боккъалла а халахеташ делахь а — «В-ай! В-ай! Ма аьллахь! Ма аьллахь!» — аьлла, Далхьад, Ахьъяд хьалаиккхира. НеIарехь лаьтта Кулсум, цIийбина цхьамза Iоьттина дагах чекхбаьккхича санна, ягийнера, иза: «Ма… ма… ма… ма алахьа!» — олуш, ша лаьттачохь охьалахъяла йоьлча, тIехьаьддачу Ахьъядий, Далхьадий схьалецира.
— Вай, нана! Ас хIун дийр ду? — аьлла, Кулсума цкъа шен жима корта Ахьъядан белша тIе бижийра, дог кIаддала а доьлла. «ХIокху минотехь меттахь ца хилахь, тIаьхьа цхьа бохам хир бу-кх суна», — аьлча санна, Кулсум, ша гIортарна делахь а, жимма метта а еъна: «Бегаш бора алийша! Бегаш бора алийша!» — аьлла, Далхьадна тIекхийтира.
— В-ай, собардехьа, Кулсум, стаг яц хьо? Сел йохий ма хьовзахьа, цо-м ша дIа бахарий, — аьлла, Далхьад вистхилча, Кулсум, дикка гIоле хуьлуш, оццу меттехь жимма меттаян йолаелира. Амма, шегара цхьа дикка дика болх баьлча санна, шех цхьа къонаха хилча санна, жимма деган токхо а йолуш, цхьана агIор, шена Кулсум дукхаезарна, цунах къа а хеташ, меракIел каетташ Iан Баудди:

— Далхьад! Ахь хьаштдоцург дуьйцу. Стенна лейо ахь иза, гIуллакх дIадаьлча. Кулсум, Далхьада бохург хьуна тамана бохуш ду… Хаалахь, тховса дуьйна хьо сан зуда йоцийла. — аьлла вистхилира.
Кулсуман хиэда герга дахана деган пхенаш адаман бIаьрга ма гойла, оццу меттехь Кулсумна хеттарг, цуьнан кийра яьлла цIе адаман синна ма хаалойла. Мел холчу хIоьттинера иза! Ца хаьа, Кулсум оццу меттехь, Iай довхачу цIа чу деъна ло санна, ешна дIа хIунда ца елира. Ца хаьа, Кулсум оццу меттехь, цIерга тесна неIаран мача санна, хебна дIа хIунда ца елира. Бакъду, Кулсум цу тайпана хIаллакьхуьлуш кIел ца йиснехь а, цуьнан дегIерчу пхенаш чухула, тулгIи тухуш, довха цIий доладелира, цуьнан кийрара жима дог цуьнан шуьйрачу некхах чухула лета доладелира, цуьнан готтачу хьажа тIехь Iохку пхенаш кхехкарна алсамдевлла, цуьнан жима корта лаза а баьккхира. Кулсум, са а ца тохаделла, чохь болчу шен «марвежарех» иэхь-бехк а дайина:
— Ма алахьа со йити! Ма йитахьа со, хьайх а йоккхуш! Ас хIун дан деза? Со хьанна тIетаIа еза? Ахьа-м, хьуо суна гIо эшначу меттехь сан ваша хилла дIахIуттур ву, бехира соьга! Ахьа-х, сан дог ца эшош, хьайн цхьа меже яккхийта реза хир ву, бехира соьга. Со-х цхьа гIийла буо дара, дестечунна хьалха кхиъна. Ма кхоссахьа со дIа, ма ехьа со хIаллак! Ма ехьа со хIаллак! Ас хIун дийр ду? — аьлла, Кулсум шех хьаьрчича, Бауддин хьалхе дуьйна а кхунна лозу дог лазарна алсамдаьллехь а, шен дош, ша шен доттагIашка дийр ду аьлларг кхочуш ца дича вер вац ша аьлла хеташ, ша бина барт хIора денна бохург санна тIех ца беттийта, Баудди, Кулсум йита хьовха, шен цIийнах цIе йилла а реза вара, нохчийн Iадата юкъахь ша кхиарна. Цо, шех хьаьрчинчу Кулсуман куьйгаш шен кочара дIа а дохуш, элира:
— Кулсум, ахь сатоха, хьуна кху гIуллакхах хало а ма хила, хIара иштта яздина хилла вай кхоьллинчу Дала. ХIинца хьо суна де-буьйса ца лоьруш коча хьерчарх, хьо хьайн адамалла дицдина суна дукха елхарх, вайшиннан гIуллакх дIадаьлла даьлла, иза кхин… юхадерза йиш йоцуш ду.

Бауддис шен кочара ша дIаяккхарх, Кулсум цунна, чIогIа дехар а деш, коча хьерчара, амма Баудди тIулгал а чIагIвелла ваьллера.
— Хир дац. Хир дац! — аьллий ас хьоьга? Иза кхин юха хир доцуш ду-кх, витахьа со! — аьлла, Баудди, шен карара Кулсум цIенкъа а кхуссуш, хьалаиккхира, бертал йоьжна Кулсум, жимма Iийна, хьалаайаелира, цуьнан беснеш тIехь дукха елхарна бIаьргех ихначу хих хилла хьоькхнаш яра, и Iиллинчу меттехь, поппаран цIенкъахь къаьсташ гуш цуьнан билхинчу бIаьргаша гIеххьа яшийна меттиг яра. Хьалаиккхина Кулсум чIогIа кхераелла яра; цуьнан дегI, арахь хьийзочу буьрсачу дарцана а доцуш, тховса хиллачу бохамна чIогIа эгош дара, цо халла къурдаш дора, цо Бауддига дух-духа а дехарш дахь а, цунна хаа-м хаьара, Бауддис цкъа ша аьлларг атта дохор доцийла. Делахь а Кулсумна хетарг адам гуттар а цхьанаэшарехь ца латтар дара. Кулсум, тIаьххьара а ша дог диллича, охьахиъна, жимма елха а йилхина, йистхилира:
— ЦIа яха меттиг бацара-кх сан. Хьайн зуда ца яхь а, кху хьайн декъа тIехь мукъана а йитахьа со, — олуш, Кулсум шен кара йожа юха а тIехьаьдча, Баудди, иза шен карара меллаша нара тIе охьа а кхуссуш, цкъа ирахь лаьтташ волчу Ахьъядей, Далхьадей а хьаьжна, вистхилира:
— Кулсум! Хьо сан тхов кIел Iийча, ахьа дуу долу сайн ялта доккха хIума хеташший, хьо кху тхов кIел Iар тамаша хеташший-м ца боху аса… хьо кху тхов кIел ма-сеццинехь, наха ас хьо йитина яц эр ду-кх.
Шена сил а дукха везаш волчу Бауддис и шега аьлларг лан кийра боцу Кулсум:
— Делахь. Делахь ахь со, тилийна, Iехийна, ялийна хилла-кх! Со… Хьуна со кийрахь дог доцуш, цхьа Iовдал ю моьттина-кх, хьуна со атта хеташ хилла-кх! — аьлла, араиккхира. Ахьъяд, Далхьад, леррина Бауддига а хьаьжна:
— Хьаштдоцург ду-кх хIара! — аьлла вистхилира, шайн дагахь кхин доллушехь…
…Арахь луьра хьийзош дарц дара, и хьийзадора цкъа дуткъачу озаца, тIаккха стоммачу озаца, борз санна, угIуш, уьдучу шийлачу мохо; иштта хьийзочу буьрсачу дарцехула, дегIах шийла хьацар детташ, кийра ша биллина, кху юьртан боккхачу ураман новкъахула, мохо нехан серийн а, аннийн а кертех а етташ, гор а етташ, цIа а еъна, хIинца тIедеттачу дарца кIел, йогуш лампин серло гучу шайн жимчу кора кIел, учи тIехь Iуьллуш яра-кх Бауддин зуда и Кулсум, наггахь садоIуш а, ца доIуш а.
Кулсуман да Асхьаб, тохара хьалха санна, кора тIе веъна, цкъа ара а хьаьжна, йовхарш а тухуш, меллаша шайн лоха неI а йоьллуш, ара а ваьлла, хьоькхучу дарцана ша тIекхоьллинчу шен кхекхан кетарх а хьерчаш, шайн ханнийн божалан неIаре а вахна, шайн бугIанашка хьежа велира.
ХIинцца Асхьаб, бугIанашка хьаьжна а ваьлла, чувогIуш, цунна учахь Iуьллу шен йоI Кулсум гур ю, цо чуьра Кулсуман йоккхахйолу йиша а, Кулсуман десте ларалуш йолу Човка а сама а яьккхина, Кулсум чу юьгур ю. ТIаккха, йоккха цIе а латаяйтина, Кулсуман дегIана паргIато, гIоле лоьхуш, уьш дика хьийзар бу, тIаккха Кулсума эр ду: «ХIун дийр дара-техьа ас, сайн шу а ца хиллехь? Лийр яра-кх со цу дарцехь, цу шелехь тховса йиснехьара. Ма дика ду-кх шу сан долуш! Ас шаьш бохург ца динехь а, со шайн хиларе терра, Iалашйо-кх аш».
ХIан-хIа, хIинца шайн бежнашка а хьаьжна, вогIучу Асхьабана хIара ца го, цо-м хIара, шена гинехьара, чу юьгур ярий, хIара шен йоI хиларе терра. ХIара неIарна гена Iилларна а, кхуьнан когашкахь хьаладоьттина даьккхина Iуьллуш жимма дечиг хиларна а, Асхьабана хIара ца гин, иза, меллаша шайн неI а йиллина, чуваха.
Вахча хIун ду Асхьаб хIинца, хIара а ца гуш, чу, дукха ца хьелуш, аравала а мегий, шайн чохь товханахь йогуш йолу цIе лахъяларна, иза юха лато кху Кулсуман когашкара дечиг дахьа. ХIара шена иштта ирчачу буса арахь, наха дохийначу дагца Iуьллуш гича, Асхьабана, ша хIара Бауддига яхча цIа юьтур яц аьлла, дуй биънехь а, мел хала хетар ду, мел дог лозур ду цуьнан кху Кулсумах, хIара шен цIийх яьлла, шен доьзалхо хиларе терра.
ХIунда йитира теша Бауддис шен зуда Кулсум? ХIунда яьккхира-теша цо жима Кулсум шех?
Кулсум яцара, ша Бауддина хан а йиллина, буса едда маре йоьдуш гучу а яьлла, шен вокхахволчу вашас йиттина, йишас барт биттина, шена гIело йича, шайн жимчу оти чохь ша йисинчу заманчохь, шен кехатан пондар кара а эцна, бIаьргех даккхийра мелчу хин тIадамаш а оьгуш, Бауддина хIара йиш лекхнарг?

Йитахьа со, сан дика ваша,
Чеха ма ехьа со, сан хаза ваша,
Мел хала дуьйцу хIара дуьне дитар,
И санна, хала ду беза нах бита.
Йитахьа со, сан дика ваша,
Чеха ма ехьа со, сан хаза ваша,
Мел хала дуьйцу са дегIаха къастар,
И санна, хала ду беза нах бита.
Йитахьа со, сан дика дада,
Хьийза ма ехьа со, сан хаза дада,
Наний, бер къастар мел хала дуьйцу,
И санна, хала ду тхойшинна къаста.
Йитахьа со, сан дика нана,
Чеха ма ехьа со, сан хаза нана,
Дог лоцуш кхетта дош мел хала дуьйцу,
Иштта чевнаш ю тхойшинна йийраш.
Ахь бохург вай дича, сайн нахаха йолу,
Ахь бохург ца дича, хьоьха со йолу,
ХIинца хIун де аса, нана ялариг?
Хьох дагаюьйлуш ю, нана ялариг.
ЦIе яьлла ма яьлла шийлачу кийра,
Боьссина бала хьаьвзинчу ва коьрте…
Iалур яц ва хьуна, дегIах са къастталц,
Iалур яц ва хьуна, хьоьца со ца хилча.

И йиш ша лекхна яьлча, мохь тоьхна йилхина, Бауддига ша ца яхийтар ла ца делла, дуучу хIуманах мотт ца тухуш, Кулсума ца даьккхира де а, буьйса а.
…Бауддис ца элира, шен расхачу динахь, шена тIехьа а хаийна, ша Кулсум ядийна вогIуш:
— Кулсум, хьан нахах яларх шек ма ялахьа, со ву-кх хьуна хьуна веззачу тайпана вайшиъ даллалц, – аьлла?
Цо и аьлча, Кулсума, Баудди къевллина тIехьахула мара а вуллуш, ца элира:
— Баудди! Хьуо цу тайпана ахьа хир ву моттийтина дела йогIий со-м хьоьга, цундела везий суна-м хьо хIинца хьалхалерчул а дукха, — аьлла?
Тховсалерчу кху Iаьнан шийлачу буса Кулсуман да Асхьаб цIе лато дечиг дан а, я шайн бугIанашка хьажа а кхин ара ца велира. Кулсум, гIора а йина, къажа а къежна Iуьллура. Иштта и Iуьллуш Iуьйран ламазна араваьллачу Асхьабана карийра, Кулсум шена евзича, цуьнан бос байра, цунах къахетта, цуьнан дог лаза а доладелира, амма цIеххьана ша Бауддига Кулсум яхча мегар а дац, цIа а юьтур яц аьлла, биъна дуй дага а беъна, Асхьаба, чехка шайн чу а иккхина, шен ший а кIант хьала а гIаттийна, Кулсум ядийна лулара шайн нуц волчу яьхьира. Дийнах дикка хан яьлча, Кулсум, лийча а йина, кхеран невцо дIа а йоьллира, тезет а лелийра. Кулсумна тIаьхьа нехан хийра зударий белхахь а, кхуьнан дестей, йижарий ца боьлхура, Асхьабах а, шайн воккхахволчу кIантах а кхоьруш.
Кулсум йитина Баудди, цхьайолчу заманна холчахIоьттинехь а, тIаьхьо меттавеара…

Бадуев Саь1ид

ЛАМАНАН ХЬОСТАНАШ
(Яцйина)

…Ламанхочун амал санна,
Онда хуьлда аьтту куьг!
Хуьлда комаьршонах дуьзна,
ДоттагIа, хьан аьрруниг!

Цу шаьлтанан диттал чIогIа
Ира хуьлда маргIал мотт!
Цунах вай дош ала догIу:
Мотт ца луьйчохь вай хIун до?

Хезний шуна: Ломахь ютту
ЧIагIонна и лекха бIов:
Бухахь — шуьйра,
Лакхахь — готта,
Тахна а и чIогIа тов!

Хезний хьуна: ширчу пхьеро
Муха бина бIаьвнан го?
Хьоькхуш, шарбеш хIора кхера
Биллина шен метта цо.

Хьан дош хир ду дешийн меха,
Ахь са диллахь цунна чу!
Даим дагах кхеташ нехан,
БIешарахь и дехар ду!

Шен дешан да воцуш мел верг
Куйнан да вац хьуна шен!
Даим сема латтаде лерг,
БIаьрг а сирла латтабе!

Тоьпан дашший, говза дошший
Дайша нийсса лерина.
Шаьлтане ца хададелларг,
Дайша дашца дерина.

Бахам байна меттиг хилахь,
Ма хеталахь цкъа а къен.
Къен ву хьуна сий, эхь дайнарг,
НаьIалт хуьлда дена шен!

Ен бухахь дерг Iайганий бен,
КIежтийсарх цо, хуур дац.
Воьлуш дийцарх, дагахь дерг шен
КIиллочо хоуьйтур дац!

Басех хахкабелла кхера,
Буххе кхаччалц, соцур бац.
Къерачу къуьнан куьйгаш тIера
Эхь Органе цIанлур дац!

КIилло стагах хьакъ ду кхарда,
Массанхьа — чохь, урамехь.
Хьайн сий жимчохь дуьйна ларде,
Бедар — цIена йоллушехь.

Аьрру куйга кад а лаций,
Дуьхьалвала хьешана.
Аьтту буйна тур а эций,
Вала дуьхьал мостагIна!

ДегIехь ницкъ сов болчу цхьамма,
Ша санна, цхьаъ эшаво.
Хьекъал долчо, гIортахь жимма,
Эзарнах а хIоз ма бо.

Гома дечиг-м нисъен ярий,
Хьаькхча ирчу дагарца!
Ткъа Iовдалниг, витахь даррехь,
Ша коша дIавиллалца!

БIегIанган дог кийрахь лелош,
Болат-шаьлта йоьхкучул,
Дог болатан хилар тоьлу,
Шаьлта дечган тоьлу цул.

Источник

Шайн барамца даккхий а, кегий а эзарнаш къаьмнаш ду дуьненахь. Эзарнаш меттанаш а ду, хIора къомана а шена-шена делла. Меттан гIоьнца бIешерийн кIоргенера таханлерчу дийне схьаеана къаьмнаша шайн башхалла, вуьшта аьлча шайн-шайн ламасталлин культура. Цхьаммо ца къуьйсуш, дахаран бакъдерг ду, шен мотт боцуш къам хуьлуш цахилар. Къам хиларан коьрта билгало ю мотт. Дерригенан бух бу и. Мотт боцуш хуьлийла дац къоман культура, литература, оцу къоман шен гIиллакх. Иза дIабаьлча, лар ца бича, довш ду къам.  Цунна масалш а дуьне-нахь бIеннаш ду. Шен ненан мотт халкъо,
Сий ойбуш, Iалашбахь,
Цу халкъан паргIато
Цхьаммо а хьошур яц.

Иштта яздина Мамакаев Мохьмада ненан маттах лаьцна. Оцу дешнийн маьIнех кхета хала дац. Шен паргIато ца ларъелла къам леш ду, ткъа паргIато ларъяран уггар нуьцкъала герз мотт лору автора.

Воккхаве со хьуна хуъчу
Кхечу къаьмнийн  меттанех,
Хьайниг бицбеш, Iамо  дезна
Уьш хьуна ца моьттинехь,
– яздо Сулейманов Ахьмада. Муьлхха а мотт хаар дика ду, дуьненан культуран хазна ма ю иза. Цхьаццадолу меттанаш-м ца хиъча ца довлуш ду. Масала, Делан дин довза а, Iамо а, эхартан мулк гулъян а оьшуш бу Iаьрбийн мотт. Оьрсийн мотт – кхоччуш ваьш дехачу Россин гражданаш хила а, вешан лулахошца гергарло, белхан, гIуллакхан уьйраш лело а, дуьненан Iилманах кхиа а ца хиъча ца болу. Дика ду ингалсан, немцойн, французийн меттанаш хаар а. Амма поэтана тIаьххье чIагIдан догIу, уггар хьалха шен ненан мотт хаа безар.
Саидов Билала яздина:

Ненан мотт цахаар –
Шен кхерч цаларар ду,
Кхерчан да цахилар –
Маьттаза вахар ду.

Вайга весет санна дека бевзаш болчу нохчийн поэтийн дешнаш. Варийлаш, меттан сий делаш, варийлаш, шайн мотт биц ма белаш, варийлаш, шайн кхерчийн дай хилалаш боху цара вайх хIоранга а.
Дала нохчийн къомана белларг нохчийн мотт бу. Iилмано чIагIдарехь, дуьненан ширчу меттанех цхьаъ бу иза. Вайн мотт хьал долуш хиларх, цуьнан исбаьхьаллех цецбийлина гоьбевлла оьрсийн яздархой, Iилманчаш. Иштта, дуьненна а вевзачу оьрсийн воккхачу яздархочо Л.Н.Толстойс яздина: «Нохчийн мотт уггар хазачу а, хьал долчу а меттанех цхьаъ бу, нагахь кхоччуш дика иза хууш хьо велахь». Вай нохчий ду, ду – нохчийн мотт вай мел буьйцу. Цундела вайх хIораннан а сийлахь декхар ду вешан ненан мотт ларбар. Амма мотт ша-шаха Iемаш бац, ша-шаха ларлуш а бац. Цундела иза бийца беза шен чохь доьзалшца, арахь нахаца, Iамо, кхио беза, оцу маттахь йолу киншкаш ешарца, газеташ, журналаш яздарца.
Тахана вешан мотт Iамо цхьа а дуьхьало яц вайна. 2007-чу шеран 25-чу апрелехь Нохчийн Республикан Президента, куьг яздеш, чIагIдина «Нохчийн Республикехь меттанийн хьокъехь» долу Нохчийн Республикан Закон. ЧIогIа мехала Закон ду иза. Россин а, Нохчийн Республикан а конституцешца догIуш хIоттийначу оцу Законо, оьрсийн маттаца цхьатерра бакъо йолуш, пачхьалкхан мотт аьлла, дIакхайкхош бу нохчийн мотт. Цундела цуьнан бакъо ма ю пачхьалкхан тIегIанехь лелочу документийн, кхечу кехатийн мотт хилла лела а.
Закон тIеэцна де (25-гIа апрель) Нохчийн Республикан Президентан Указца «Нохчийн меттан Де» ду аьлла, дIакхайкхийна а ду. Оцу акташца (меттанийн хьокъехь Закон а, Нохчийн меттан Де кхайкхоран хьокъехь Указ а) тIеэцарца республикан куьйгалло нохчийн мотт кхиорна, ларбарна, баржорна тIехьажийна бечу белхашна шуьйра некъ ма белла.
Нохчийн яздархочо Берсанов Хожа-Ахьмада яздо: «Мотт, духар, гIиллакхаш – къоман сибат ду. И сибат лардеш верг ийманца ву, иза вуьззина нохчо ву, шен махкана хьакъ волу къонах ву.
Меттан сий ца дечо шен ненан сий ца до. Ненан сий ца дечо мехкан сий дийр дац. Шен мехкан сий дан хууш воцчух къонах
хир вац».
Дерзорехь дало лаьа Нохчийн Республикан халкъан поэтан Арсанукаев Шайхин «Ненан мотт» стихотворени тIера иштта могIанаш:

Кхидолчу къаьмнашна  шайнаш а санна,
Нохчашна шайн мотт  а сов хьоме бу.
Нагахь хьо ца вагIахь  хьайн халкъацанна,
Хаалахь, декъазниг, хьо  цхьалха ву.

Дала лардойла вай ненан мотт бицбина дакъазадовларх! 

1 ВАРИАНТ

Болх кхочушбаран инструкци

Экзаменационни болх кхаа декъах лаьтташ бу, шена чохь 9 т1едиллар а долуш.

Нохчийн меттан экзаменационни болх кхочушбарна луш 3 сахьт 55 минот хан ю (235 минот).

1-чу декъана юкъадог1у цхьа т1едиллар. Иза ладоьг1начу текстан буха т1ехь билгалдаьхначу хаттаршна жоьпаш даларца кхочушбен жима йозанан болх бу. Тексте шозза ладуг1у.

И т1едиллар кхочушдо къаьстинчу кехата т1ехь.

2-г1а дакъа лаьтта 7 т1едилларх (2-8). 2-чу декъан кхо т1едиллар кхочушдо ешначу текстан буха т1ехь.

2-8-чуй т1едахкарийн жоьпаш д1аяздо дешан (дешнийн цхьаьнакхетаран), терахьан, терахьийн хьалха-т1аьхьаллин кепехь белхан текстехь жоп яздан билгалйинчу меттехь.

Нагахь 2-чу декъан т1едахкаршна нийса жоп ца яздинехь, цунна т1е сиз хьакхий, юххехь керла жоп д1аязде.

3-чу декъан т1едиллар кхочушдо 2-чу декъан 6-8-чуй т1едахкаршца айхьа болх беш ешначу текстан буха т1ехь.

3-чу декъан болх болош, далийначу кхаа т1едилларх (9.1, 9.2 я 9.3) цхьаъ харжа. Оцу т1едилларна, ялийначу клишех пайда а оьцуш, дуьззина йозанан жоп ло.

И т1едиллар кхочушдо къаьстинчу кехата т1ехь.

Экзаменехь бакъо ло орфографически луг1атах пайдаэца.

Т1едахкарш кхочушдеш, черновиках пайдаэца мегар ду. Белхан мах хадош, черновик т1ехь дина йозанаш лоруш дац.

Ахь кхочушдинчу т1едахкаршна яьхна ерриге а баллаш вовшахтуху.

Хьайн ма-хуьллу дукха т1едахкарш кхочушдан а, баллаш яха а хьажа.

Дала аьтто бойла!

1 дакъа

Тексте ла а дог1ий, къаьстинчу кехат т1ехь 1-ра т1едиллар кхочушде. Цкъа хьалха т1едилларан лоьмар д1аязъе, цул т1аьхьа–йозанан болх.

Тексте ла а дог1ий, жима йозанан болх кхочушбе.

Хаалахь, хьо декхарийлахь ву, х1ора хаттарна дуьззина (1-2 предложеница) жоп дала.

Йозанан белхан барам 50 дашал к1езиг хила ца беза.

Нагахь ладоьг1начу текстан буха т1ехь билгалдаьхначу хаттаршна жоьпаш даларца кхочушбина йозанан болх ма-ярра схьаязйина ладоьг1на текст елахь, оцу белхан ноль баллаца мах хадабо.

Жоьпаш терахьашца билгалдаха.

Хаттарш къаьстинчу кехата т1е схьаяздан ца оьшу.

Йозанан болх кхочушбе ц1ена а, йоза къаьсташ а.

Хаттарш:

1.Дайн орамашкара дуьйна схьадог1уш муха г1иллакх ду вайн?

2.Далла а, нахана а гергахь деза, сийлахь х1ун ду?

3.Маца 1ама веза стаг оьзда мотт бийца?

4.Х1ун ю оьзда мотт?

5.Стенах ларвала г1о до оьздачу матто?

2 дакъа

2-8 т1едахкарийн жоьпаш хуьлу белхан текстехь жоьпана билгалйинчу меттехь д1аяздан дезаш долу терахь, терахьийн хьалха-т1аьхьалла я дош (дешнийн цхьаьнакхетар). кхочушде.

Синтаксически анализ.

Д1аеша текст.

(1)Корта т1улга т1е а биллина, хина дуьхьал вирзина, вехха 1иллира со. (2)Аьхкенан довхачу дийнахь г1еххьа малделлачу, шовда санна, ц1еначу хин кегийчу тулг1еша эсала хьоьстура дег1. (3)Бер дижочу эшаран мукъамехь декачу хиэ набаран тар туьйсуьйтура. (4)Меллаша хи чуьра хьала а шершина, гомхачу берда йистехь, б1аран 1индаг1е корта а буьллуш, аркъалнехьа бай т1е д1анисвелира со.

Нийса грамматически бух къастийначу жоьпан вариант билгалъяккха. Д1аязъе цуьнан лоьмар.

1) корта т1е а биллина (1-ра предложени)

2) хьоьстура дег1 (2-г1а предложени)

3) тар туьйсуьйтура (3-г1а предложени)

4) д1анисвелира со (4-г1а предложени)

Жоп _______________________________________________________________________

Пунктуационни анализ.

Оьшу сацаран хьаьркаш х1иттаде. Айхьа х1иттийначу ц1оьмалгийн терахьаш схьаязде.

Готтачу новкъа (1) г1али чу схьадалийра йийсарш. Зударша а (2) бераша а уьйт1е юьзира. Барза (3) тхов т1ера охьа а воьссина (4) парг1атчу боларахь (5) йийсаршна т1евахара. Нажина вевзира иза. Ч1ог1а хийцавелла (6) воккха стаг. Схьахетарехь (7) дог а хийцаделла.

Жоп ________________________________________________________________________

Синтаксически анализ.

Предложенера кхачам схьаязбе.

Шелонах экама хебачу ангалин корех сиха дог1учу дог1анан т1адамаш деттало.

Жоп ________________________________________________________________________

Орфографически анализ.

Билгалдаьккхина дош яхдаран нийса т1еч1аг1дар далийначу жоьпан вариант билгалъяккха. Оцу жоьпан лоьмар д1аязъе.

1)ЦА ДЕШАР – «ЦА» дакъалг масдарца къаьстина яздо.

2)Х1АЙТ-АЬЛЛА – АЬЛЛА боху дош т1екхетарца кхолладелла чолхе куцдешнаш дефисцаяздо.

3)ХЬОСТА – хьалхарчу спряжени чудог1учу карарчу хенан хандешан чаккхенгахь «А» яздо.

4)ВЕДАНА – долахь ц1ердешнаш жимачу элпаца яздо.

Жоп _________________________________________________________________________

Текст д1а а еший, 6-9 т1едахкарш кхочушде.

(1)Тхан лулахь 1аш яра, к1ант эскаре вигначу шарахь т1ера ц1ийнда а велла, йисина йоккха стаг Кхокха. (2)XIopa баттахь кехат кхочура Кхокхига шен к1антера.

(3)К1анте хаийтина дацара да кхалхар. (4)Ткъа цуънгара кхочуш долу кехаташ ден а, ненан а ц1арах хуьлура. (5)Къеначу цу шиннан догъэца г1ерташ санна, къонахаллех дуьзна а, самукъане а хуьлура к1ентан Аюбан xlopa кехат. (6)Шен т1аьххьарчу кехат т1ехь Аюба яздинера, мостаг1ий вайн махкара д1а а лаьхкина, накха буьззина орденаш а, мидалш а яхьаш, ц1авоьрзур ву ша бохуш. (7)И дешнаш шена хезча, коьртарчу йовлакхан т1ам б1аьргех а хьоькхуш, г1ийла елакъежара йоккха стаг.

(8)К1антера кехат мосазза деа а, соьга и дешийта йог1ура Кхокха. (9)Ши бутт сов хан д1аелира, Аюбера кехат ца кхочуш. (10)Г1айг1ане юьйжира йоккха стаг. (11)Шайн кет1арчу т1улга т1е а хоий, сарралц 1ара иза, к1ентан кехате сатуьйсуш. (12)Ткъа луларчу Пет1амата х1оразза а к1ант ц1а вог1у, иза могаш а, парг1ат а ву олий, пал тосура цунна.

(13)Цхьана дийнахь, 1уьйранна, пхийттара яьлча санна, каде йог1учу Кхокхех б1аьрг кхийтира сан. (14)Кертарчу г1антахь хиъна 1аш Къосум гира суна. (15)Цунна т1е яхара йоккха стаг.

(16)Шен кучан шуьйрачу пхьуьйшара кехат д1акховдийра Кхокхас хьалаг1аьттинчу Къосуме. (17)Кхо маь1иг йолу т1амера салташа кхоьхьуьйту конверт яцара цо д1акховдийнарг. (18)Конверт яста воьлча, хаа а луш, дего долийра цуьнан куьйгаш. (19)Къосума конверт чуьра схьаяьккхинчу кехатан цуьргах б1аьрг ма—кхийтти, хиира суна, суо г1алат ца ваьллийла: «Вайн Даймохк ларбечу т1амехь… шун к1ант майрачеран 1ожаллех воьжна…»

(20)Хийла нене кхаьчна и шийла кхаъ. (21)Соьга б1аьца йира Къосума, стоьла т1ера шен куьзганаш схьада а олуш. (22)Оьрсийн маттахь соьга вистцахилар а дехна, кехат деша вуьйлира иза.

(23)Шен дега а, нене а кехат хьедаларна бехк цабиллар доьхура к1анта. (24)Ша могаш а, парг1ат а ву, шена сагатдан оьшуш дац, бохура кхид1а а цо.

(25)Цецваьлла хьоьжучу суна гира цуьнан ши б1аьрг т1унлуш. (26)Хала садетташ, кьийлалуш, легашка къурдаш х1уьттуш, воллура Къосум, ненан дог ца дохо г1ерташ.

(27)К1ентан ц1ерш йохуш, йоккха стаг елха х1оьттира.

(28)Сан легашка шад х1оьттира, б1аьргаш чуьра цхьа ларамаза хи хьаьдира…

(29)Юха со т1евеъча, Къосум йоккхачу стагана хьехарш деш воллура, сагатдан ца оьшу, т1амехь ма аьлла ца хуьлу, хан яларх дийна вац аьлла, дагадаийта а мегар дац бохуш. (30)Т1аьххьара а т1ера адрес схьаяздан и кехат шегахь дитар дийхира цо, Аюбе шен к1ант ца хаавелла те аьлла, кехат яздан дагахь ву ша, олуш. (31)Йоккха стаг дукха сиха реза хилира. (32)Къосумна баркаллаш а баьхна, д1аяхара Кхокха.

(33)Оцу деношкахь дикка букар яханчу цуьнан дег1 хаъал хьаланисделлера. (34)Болар а дайделлера.

(35)Дикка хан яьлла х1етахь дуьйна. (36)Шен к1анте сатуьйсуш, кхелхира йоккха стаг. (37)Дийна вац Къосум а. (38)Амма х1инца а дагара ца долу суна Къосума дешна кехат.

(Саракаев Х.Б.)

Текстан чулацаман анализ.

«Х1ун бахьана дара Къосума кехатан чулацам хийцаран?» бохучу хаттарна нийса т1еч1аг1даран хаам жоьпийн муьлхачу вариантехь бу?

1)Къосумна шерра деша ца хаьара.

2)Къосуман б1аьрса дика дацара.

3)Кехат т1ехь яздинчух Къосум ца тешара.

4)Къосум ненан дог ца дохо г1ертара.

Жоп _______________________________________________________________________

Меттан суртх1отторан г1ирсийн анализ.

Меттан суртх1отторан г1ирс–метафора шеца йолу предложени билгалъяккха.

1)Тхан лулахь 1аш яра, к1ант эскаре вигначу шарахь т1ера ц1ийнда а велла, йисина йоккха стаг Кхокха.

2)Ткъа цуънгара кхочуш долу кехаташ ден а, ненан а ц1арах хуълура.

3)Хийла нене кхаьчна и шийла кхаъ.

4)Амма х1инца а дагара ца долу суна Къосума дешна кехат.

Жоп ________________________________________________________________________

Лексически анализ.

3-чу предложенера «кхалхар» бохучу дашна синоним ялае. Д1аязъе иза.

Жоп ________________________________________________________________________

3 дакъа

2-чу декъера ешначу текстах пайда а оьцуш, къаьстинчу кехата т1ехь 9.1, 9.2 я 9.3 т1едахкарех кхочушде ЦХЬАЪ. Сочинени язъян йолаяле, д1аязъе хаьржинчу т1едилларан лоьмар:9.1, 9.2 я 9.3.

Лахахь ялийначу клишех пайда а оьцуш, сочинени–ойлаяр язъе, халкъан хьехархочун Ш.И.Абдуразаковн «Нохчийн мотт башхачу жовх1арех юьзна йоккха хазна ю. оцу жовх1арех бу ойланан муьлхха а аг1о гайта таро хуьлуьйту меттан суртх1отторан г1ирсаш» бохучу дешнийн маь1на а достуш.

Хьайн жоп т1еч1аг1деш, ешначу текста т1ера ши масал даладе.

Масалш далош, оьшучу предложенийн терахьаш билгалдаха я цитированих пайдаэца.

Лингвистически материал т1ехь тема схьайоьллуш, 1илманан я публицистически стилехь болх язбан таро ю хьан.

Сочинени д1айоло мегар ду Ш.И.Абдуразаковн дешнашца.

Сочиненин барам 70 дашал к1езиг хила ца беза.

Ешначу текстана (ялийначу текстана) т1е а ца тевжаш язбинчу белхан мах хадош бац. Нагахь санна сочинени ша ма-ярра схьайийцина я схьаязйина юьхьанцара текст хилахь, цхьа а комментари йоцуш, и санна болчу белхан мах ноль баллаца хадабо.

Сочинени язъе ц1ена а, йоза къаьсташ а.

Клишеш:

1.Иза иштта хилар шеко йоцуш ду …

2.Масала, текстера … предложенера …

3.Текстан … предложени ешча, …

4…. вайн таро хуьлу т1еч1аг1дан …

Магадо: ялийна клишеш хийца.

Лахахь ялийначу клишех пайда а оьцуш, язъе сочинени-ойлаяр.

Дийца, муха кхета хьо х1окху предложенийн маь1нах: «Оцу деношкахь дикка букар яханчу цуьнан дег1 хаъал хьаланисделлера. Болар а дайделлера».

Сочиненехь айхьа ешначу текстера хьайн ойлаяр нийса хилар гойтуш долу ши т1еч1аг1дар (аргумент) даладе.

Масалш далош, оьшучу предложенийн терахьаш билгалдаха я цитированих пайдаэца.

Сочиненин барам 70 дашал к1езиг хила ца беза.

Нагахь санна сочинени ша ма-ярра схьайийцина я схьаязйина юьхьанцара текст хилахь, цхьа а комментари йоцуш, и санна болчу белхан мах ноль баллаца хадабо.

Сочинени язъе ц1ена а, йоза къаьсташ а.

Клишеш:

1.Еллачу кийсакан маь1нах со иштта кхета …

2.Сайн жам1 т1еч1аг1деш, … предложенера (-шкара) масал далор ду ас.

3…. предложенино (-еша) т1еч1аг1йо ойла…

4.Дерзорехь билгалдоккху …

Магадо: ялийна клишеш хийца.

Муха кхета хьо ДЕГАЙОВХО бохучу дешан маь1нах? Кепе а далош, комментари е айхьа цунах билгалдаьккхинчунна.

Лахахь ялийначу клишех пайда а оьцуш, язъе «Ненан дегайовхо» темина сочинени-ойлаяр айхьа билгалдаьккхинчун буха т1ехь. Дегайовхонах лаьцна айхьа билгалдаьккхинарг т1еч1аг1деш, ши масал-т1еч1аг1дар даладе: цхьа масал-т1еч1аг1дар даладе ешначу текстера, шолг1аниг — хьайн дахарехь зеделлачух.

Сочиненин барам 70 дашал к1езиг хила ца беза.

Нагахь санна сочинени ша ма-ярра схьайийцина я схьаязйина юьхьанцара текст хилахь, цхьа а комментари йоцуш, и санна болчу белхан мах ноль баллаца хадабо.

Сочинени язъе ц1ена а, йоза къаьсташ а.

Клишеш:

1.Дегайовхо – иза … Суна хетарехь, …

2.Текстан авторо вайга ойла йойту …

3.Сайн дахарехь зеделлачуьнга а хьаьжна, айса ялийна ойла т1еч1аг1ъян лаьа …

4.цу т1ера цхьа жам1 дан таро ю… …

Магадо: ялийна клишеш хийца.

«Кхолламан цхьа де»

Терахь	Жоп
2	4
3	2347
4	корех
5	2
6	4
7	3
8	валар