На своем последнем концерте, состоявшемся в конце мая 2017 года в Казани, любимая артистка миллионов татар, «примадонна татарской эстрады» Хания Фархи говорила о своих корнях и единстве татарского народа. Певица будто чувствовала, что спустя несколько лет ее попытаются «перетянуть на другую сторону», и навсегда поставила точку в этом вопросе: «Я – татарка».
Прошло четыре года с тех пор, как народная артистка Татарстана и Башкортостана Хания Фархи покинула этот мир. 30 мая 2017 года, в свой день рождения, она дала концерт в Казани. Как оказалось, это было последнее выступление артистки перед зрителями.
На своих концертах Хания Фархи всегда открыто общалась со зрителем, не скрывала чувств, которые испытывает, оказавшись перед тысячными залами. Певица искренне любила свою профессию, не уставала признаваться, что счастлива быть певицей, «дарить людям частичку своей души в песнях». Свой последний концерт она тоже начала с напоминания о том, насколько важна миссия артиста.
— Эта миссия дарована нам свыше. Чтобы оставаться верным ей, нужны вы – наши дорогие зрители. Мне посчастливилось стать певицей, выступать здесь, в нашем любимом Татарстане, в регионах, где проживают татары, и дарить людям свои песни, душевные мелодии. Я счастлива, что сегодня стою перед вами.
Сколько себя помню, я всегда была на сцене. Еще со школьных лет я пою для вас, друзья мои. В каких только уголках нашей страны мне не приходилось бывать, сколько дорог пройдено! Где бы я не выступала, всегда волнуюсь, теряюсь. Люблю вас, всегда с нетерпением жду встречи с вами! И сегодня я ждала вас, вы для меня самые дорогие, любимые. И впредь буду так же трепетно вас ждать, — обещала Хания Фархи своему зрителю.
«Мы – настоящие, чистокровные татары»
После каждой песни на сцену к любимой певице поднимаются зрители с охапками цветов. Среди них – родственники, дети, близкие друзья. Хания апа постоянно вспоминает о своих родных, повторяет, как она ими гордится.
— Сегодня в зале мои самые дорогие люди – мои родные, сваты и сватья, внуки, дети, друзья. Поэтому я бесконечно волнуюсь. Не каждый день бывают такие радостные встречи.
Деревни, в которой я родилась и выросла, уже нет, к сожалению. Она исчезла с лица земли. Но мы все еще возвращаемся в эти пустые дома. Вот недавно я месяц пожила у своей мамы. Ездила в эту деревню, заходила со своими родными в каждый дом, пели и плакали, глядя на пустые окна.
Хания Фархи на этом своем концерте также говорит, что она – чистокровная татарка. В последнее время участились попытки записать певицу в башкиры. Видимо, певица уже тогда чувствовала, что ее начнут «делить», и сказала слова, которые невозможно интерпретировать по-другому: она считает себя татаркой.
— Татарский народ – богатый народ. Мы любим говорить: «Татары и в Африке татары». У татар есть такое: «Мы настоящие чистокровные татары». Вот там сидят арские татары, вон мой муж Габдулхай сидит, говорит, что он высокогорский татарин. Некоторые говорят, что они тукаевские. Да, вы все правы, друзья. Мы самые настоящие, чистокровные татары. И я себя тоже считаю настоящей татаркой. Я татарка из Башкортостана, тептярка.
У нас еще говорят, что «Мишари — сливки татар». Есть в зале мишари? Конечно, есть! Еще у нас есть пылкие, великодушные кряшенские татары. Сейчас спою песню, которую я разучила в Мамадышском районе у кряшен, — представляет следующий номер Хания апа.
«И белая полоса, и черная»
В репертуаре Хании Фархи много песен о настоящей любви, о добрых и теплых отношениях в семье, между мужчиной и женщиной. Муж певицы – Габдулхай Биктагиров — еще и ее продюсер, он всегда рядом, сопровождает супругу на всех концертах, в гастролях, он – ее безмерная поддержка. Рассказывая об отношениях с мужем, Хания Фархи так же откровенна со своим зрителем.
— Самое ценное в этой жизни – провести ее плечом к плечу с человеком, который тебе близок – физически, духовно, который мил твоему сердцу. Но жизнь она такая – бывают разные моменты, и белая полоса, и черная.
Мы тесно общались с Туфаном абый (Миннуллиным, – прим. ред.). Его слова, советы, его остроумие навсегда останутся в моем сердце. Как-то Гульназ Сафарова берет у него интервью. «Туфан абый, вы с Низибой апа всю жизнь служили народу. А как вы общаетесь дома?» До сих пор помню, как Туфан абый улыбался в ответ. «Не мы же одни такие. Немецкий философ говорил: «Муж с женой после 20-минутного общения на 21-й минуте все равно начинают пререкаться друг с другом». А мы с Габдулхаем не 20 минут, а 24 часа в сутки вместе. Поэтому, наверное, вы уж представляете… Не зря же пою «Түзәргә кирәк балам» («Надо потерпеть, дочка», строки из популярной песни «Балан», – прим. ред.).
Скажу честно, разные моменты у нас бывают. И очень счастливые, и разногласия бывают иногда. Ему не нравится, что я много говорю со сцены, он просит не затрагивать отдельные темы. Вы уж знаете, девочки, стою здесь как на раскаленной сковородке.
И вот сейчас, он просил не рассказывать это, а я не смогла удержаться, – смеется певица.
Хания Фархи делится со зрителем и самыми счастливыми моментами своей жизни, и постигшими ее горестными событиями.
— В том году весной у нас в Сибири были самые долгие, самые долгожданные гастроли. Там жил мой брат Шамиль. Каждый день звонил, ждал меня. Высокий, статный, красивый мужчина. Каждый день с ним созванивались. За три дня до гастролей сказал: «Апа, приезжай, я встречу. Только в больницу сегодня схожу». А через три дня мне сказали, что брата моего больше нет. Мне пришлось из морга проводить его к себе на родину, к маме… На похороны не смогла поехать, потому что нельзя было срывать гастроли, у меня ансамбль, зрители, которые меня так ждали…
Вот такая она, жизнь. То радости преподносит, то печали. Тем, кого постигло горе, надо терпеть. Мне пришлось выйти на сцену в городе, где жил мой брат, и, скрывая горе, петь со сцены. Говорю себе: «Ты не будешь плакать, Хания», улыбаюсь, а из глаз слезы текут…
В одной из своих песен я пою: «Пришло на мою голову горе, но не утешайте меня, не жалейте, пожелайте терпения»… Я сама сочинила эти строки. Это – мой мир, — рассказала Хания Фархи.
«Мы – дети двух республик»
За два дня до концерта сваха Хании Фархи – Таслима Шараф принесла певице новую песню. На концерте Хания апа посвятила ее своей любимой внучке Ясмине.
— Наши самые бесценные сокровища сидят сегодня в этом зале. Только сегодня выучила эту песню, моя Ясминочка. Буду поглядывать в текст. Посвящается моим детям – частичкам моего сердца, — объявила эту песню певица.
— Вот ради таких мгновений я готова не пройти даже, а пробежать через любые трудности. Не могу не поделиться еще одной радостью. Мы ждем малыша. У нашей дочки Алии скоро должен родиться мальчик. У меня была надежда — может быть, он появится на свет в мой день рождения. Но срок уже проходит. Хотя 12-ти еще нет, кто знает», — поделилась певица свой радостью.
На концерте Хания Фархи исполняет несколько песен собственного сочинения.
— Может быть, многие из вас даже не знают, но у меня достаточно много песен, которые я сочинила сама. Следующую песню мы написали с композитором Фирзаром Муртазиным много лет назад. Это были мои самые трудные годы, сердце мое буквально кровоточило… Тогда я работала в Москве. Мы проводили на стадионах молодежные музыкальные встречи. Там познакомилась с Айдаром (Галимовым, – прим. ред.), Фирзаром. Песня, которая сейчас прозвучит, – один из плодов этой дружбы, — говорит Хания апа.
Затем она посвятила песню своим наставникам – легендарным артистам Ильгаму Шакирову, Альфии Авзаловой, Хамдуне Тимергалиеевой. Это была песня «Уфа көе».
— Мы исполняем ее просто под баян с моим земляком, музыкантом из Башкортостана Ильнуром Саттаровым.
В деревне мы выросли под эти мелодии, всегда пели, играли на гармони. Бывало, гуляли и пели до рассвета. С песней провожали парней в армию, плакали, расставаясь. Мы – дети двух республик. Родились и выросли в Башкортостане, воспитывались, получили знания, вложили в свои сердца мелодии нашего народа и сегодня счастливы жить и творить, петь в «сердце» всех татар – в нашей Казани, в нашем Татарстане. Разве есть хоть один человек, кто не знает известных личностей наших двух республик – композитора Рима ага Хасанова, автора множества стихов Рината Муслимова? Он сам сегодня в этом зале. Поаплодируем ему. Он всегда чувствует и самые счастливые мои моменты, и моменты печали. Как позвонит со своими мудрыми советами, пошутит, и у меня рассеиваются все печали. За это вам огромное спасибо, Ринат абый. У него есть своя филармония, он собирает молодых, наставляет их на правильный путь. Желаю вам здоровья и посвящаю эту свою песню вам, — говорит певица.
И, конечно, концерт Хании Фархи не мог состояться без ее многолетнего хита – «Альдермыша», песни, которая и сделала ее популярной. На своем последнем концерте она очень красиво представила ее зрителю.
— Дорогие друзья, для меня казанская сцена, московская или питерская – каждая из них особенная, у каждой есть своя аура. Но самая сложная, ответственная сцена для меня – в моем родном Татышлинском районе. Потому что там в зале сидят мои родные, моя мама, односельчане. А сегодня в зале — земляки моего мужа из Высокой Горы (смеется). Как невестка, я ответственна перед ними. Поэтому, если не спою «Альдермыш», они меня не простят. Желаю, чтобы мы всегда радовались жизни, ценили своих родных, свою родную землю, — сказала Хания апа.
«Мой зритель – самый большой подарок для меня»
Песню «Якын дустыма» певица посвятила испытанным временем друзьям.
— Спасибо, Казань, огромное тебе спасибо. Друзья, будьте счастливы. Любите своих близких, цените их, слушайте наши песни вместе! – пожелала она в завершение концерта.
Слова прощания со зрителем, которые оказались последними в жизни Хании Фархи, сейчас звучат особенно трогательно.
— Дорогие мои друзья, мои зрители. Хоть и не юбилей, в этом году мы решили вновь отметить мой день рождения вот так, концертом. И я ничуть не жалею об этом. Я провожу свой день рождения вместе с вами… Вы – самый большой, самый ценный подарок, который был дан мне в моей жизни.
Ребята, вам большое спасибо. Рафаэль – талант нашего народа, наш Муса (Маликов, саксофонист, – прим. ред.), приехавший из Германии, Гайса, который с малых лет был с нами. Ильнур – мой земляк, мой Фаннур из Мамадыша, Марсель из Казани, Фидаил из Лаишево, наш звукорежиссер Фарит Миннебаев, видеооператор Рустам. Всем вам огромное спасибо!
Сегодняшний мой день рождения запомнится. Он сохранится и в ваших сердцах. Пусть запомнится, останется на память. Пусть в наших сердцах станет больше тепла, дорогие мои соплеменники. Впереди нас ожидают прекрасное лето, наши Сабантуи. Мы искренне любим вас, Казань, до свидания, до следующих встреч!
27 июля 2017 года Хании Фархи не стало.
Интертат.Ру
Татарстан
Республикасы Зеленодольск муниципаль районының
4 нче гомуми урта белем бирү мәктәбе
белем бирү учереждениесе
“ Шәүкәт Галиев — минем яраткан шагыйрем”
Башкарды: 7А сыйныфы укучысы
Галәтдинова Алия Илсур кызы
Җитәкчесе:татар теле һәм әдәбияты
укытучысы .
Ишметова
Фирдинә Салих кызы
2021 ел
”Балалар
өчен язуымның, ниндидер вакыйгалар, гаҗәп хәлләр,мәзәк хәлләр сөйләвемнең
максаты акыл өйрәтү әзер өлгеләр биреп кую түгел, йөгерек, тапкыр фикер
йөртергә күнектерү, туган телнең тәмен сеңдереп кую”.
Эчтәлек
I. Кереш ………………………………………………… 3бит
Беренче бүлек
1.1.Ш
Галиевнең тәрҗемәи хәле ————————————— 4бит
Икенче
бүлек
2.1.
Шәүкәт Галиев –балалар шагыйре——————————5бит
Йомгаклау
……………………………………………………. 12 бит
Кулланылган
әдәбият. ………………………………………. 13 бит
КЕРЕШ
Безнең хезмәтебезнең темасы “Минем
яраткан шагыйрем — Шәүкәт Галиев ” дип атала. Без эшебездә әдипнең балалар
әдәбиятына кергән шигырьләрен укып өйрәнүне максат итеп куйдык. Максаттан
чыгып, түбәндәге бурычлар билгеләнде:
1.Шагыйрьнең тормыш юлына , иҗатына күзәтү
ясау, иҗат үзенчәлекләрен билгеләү.
2.Ш.Галиевнең XX гасыр балалар әдәбиятында
тоткан әһәмиятле урынын күрсәтү.
Максатыбызга ирешү өчен без түбәндәгеләрне
башкардык:
1.Ш.Галиевнең тәрҗемәи хәлен өйрәндек
2.Балалар өчен язылган әдәби җыентыкларына
күзәтү ясадык
3.Шагыйрь иҗатына багышланган мәкаләләрне өйрәндек.
Эшебез
кереш, төп өлеш, йомгак һәм файдаланылган әдәбият исемлегеннән гыйбарәт.
Кереш өлешендә без максатларны билгеләдек, максатка ирешү
өчен башкарган эшләребезне, фәнни эшебезнең структурасын күрсәттек.
Төп өлештә
— Ш.Галиевнең тәрҗемәи хәле бирелә
— балалар өчен язган әсәрләренә күзәтү
ясала
Йомгаклау өлешендә эшебезнең төп нәтиҗәләре чыгарыла.
Кулланылган әдәбият алфавит тәртибендә күрсәтелә.
Беренче
бүлек
1.1.Шәүкәт
Галиевның тәрҗемәи хәле
Шагыйрь Шәүкәт Галиев (Шәүкәт Галиулла улы Һидиятуллин) 1928 елның 20 ноябрендә
татарстан Республикасының хәзерге Апас районы Олы Бакырчы авылында крестьян
гаиләсендә туа. 1943 елда җидееллык мәктәпне тәмамлый, әмма әтисе Бөек Ватан
сугышында һәлак булу сәбәпле, укырга мөмкинлеге булмый.
1945-1949 елларда СССР Хәзерләүләр министрлыгының Кайбыч район бүлегендә
статист, аннары исәп-хисап бүлеге мөдире була. 1949 елның язында “Колхоз
бригадасы” дип аталган район газетасына җаваплы секретарь итеп алына, соңга
таба редактор булып эшли.
1953 елның көзендә Ш. Галиев Казанга күчеп килә һәм алты ел буе “Чаян” журналы
редакциясендә әдәби хезмәткәр, соңыннан бүлек мөдире булып эшли.
1959-1961 елларда Ш. Галиев Мәскәүдә СССР Язучылар берлеге каршындагы Югары
әдәби курсларда укый.
Балалар әдәбиятын үстерү өлкәсендәге нәтиҗәле эшчәнлеген күздә тотып, 1972 елда
аңа “Шәвәли”, “Гаҗәп хәлләр, мәзәк хәлләр”, “кызык”, “Тәмле йорт”, “Котбетдин
мәргән” һәм рус телендә Мәскәүдә чыккан “С папой в кабине” исемле шигырь
китаплары өчен, татар балалар язучыларыннан беренче буларак, Татарстанның Г.
Тукай исемендәге Дәүләт бүләге бирелә. 1980 елда Татарстан китап нәшриятында
рус теленә тәрҗемәдә чыккан “Заяц на зарядке” китабы өчен 1982 елда Халыкара
бүләккә — Г. Х, Андерсен исемендәге Почетлы дипломга лаек була, авторның исеме
бөек әкиятченең Почетлы исемлегенә кертелә. Ул шулай ук 1984 елның гыйнварында
ВЛКСМ Үзәк Комитетының А. П.Гайдар Билгесе белән бүләкләнә, 1996 елда А. Алиш
исемендәге премия бирелә.
1995 елда Ш. Галиевка татар әдәбиятын үстерүдәге казанышлары өчен “Татарстан
Республикасының халык шагыйре” дигән мактаулы исем бирелде.
Икенче
бүлек
2.1.Шәүкәт
Галиев –балалар шагыйре
Балалар поэзиясенең хәзерге чордагы зур уңышлары исә
Шәүкәт Галиев исеме, аның шигырьләре белән аерылгысыз бәйле. Ул – балаларның
иң яраткан һәм популяр шагыйрьләреннән берсе. Шагыйрь фантазиясендә туган
Шәвәли,Камырша, Котбетдиннар хәзер балаларның якын геройларына әверелде.
Шагыйрь иҗат иткән күп афоризмнар, канатлы тапкыр сүзләр, мәзәк гыйбрәтләр
сабыйлар лексиконында һәм хәтерендә урын алды.
Ш.Галиев- балаларга адресланган берничә дистә китап авторы. Бу китапларда
шагыйрь фантазиясе тудырган гаҗәеп дөнья – яңа теле ачылган нәниләрдән алып олы
яшьтәге мәктәп балаларына чаклы булган кыз-малайларның күпкырлы һәм кызыклы
тормышы, кеше һәм шәхес буларак формалашу процессындагы катлаулы мөнәсәбәтләре
сәнгатьчә нәфис һәм реалистик буяуларда тасвирлана.
Шагыйрь үзе белеме буенча педагог түгел. Ләкин аның поэзиядәге педагогик
эшчәнлеге күпкырлы. Ул яшь балаларны тәрбияләү өлкәсендә төрле юнәлештә эшли.
Аларны һөнәр сайларга да, кешелекле булырга да, эшчән булырга да, олыларны
хөрмәт итәргә дә чакыра. Мәсәлән аның “Табын янында” шигыре:
Иртә
белән табында
Әткәй
әйтте тагын да:
Юньләп
ашарсың микән,
Икмәк
валчыгын, иркәм,
Коймый
башларсың микән?
Ахры
синең күкләргә
Тавык
кирәк чүпләргә!..
Үзе дә ачлыкны яшьли күргән шагыйрь икмәкне хөрмәт итәргә турыдан – туры
чакырмый. Җиңел юмор белән балаларга аңлатуга ирешә. “Алтын куллар” шигырендә
исә һәр эшне җиренә җиткереп башкара торган алтын куллы кешеләргә дан җырлый.
Хезмәткә дан җырлап, балаларны төрле һөнәрләр алырга чакыра.
Ш.Галиев – чын мәгънәсендә туган як
шагыйре. Аны тормыштагы үзгәрешләр: табигатьне саклау, авыл – шәһәр, балалар —
өлкәннәр проблемалары кызыксындыра. Мәсәлән, “Ат йөртүче малай” шигыре
нигезендә техникадан башканы белмәгән шәһәр малаеның, авылга кунакка кайткач,
беренче тапкыр ат белән танышуы хакында. Биредә табигатькә, анда яшәүче җан
ияләренә мөнәсәбәте, әхлак мәсьәләсе дә, кешелек сыйфатлары тәрбияләү
проблемасы да авыл һәм шәһәр балалары арасындагы дуслык та, хезмәткә хөрмәт тә
бар. Шигырь әлеге проблемаларның барысын берьюлы үз эченә алган.
Балалар дөньясы, шул исәптән балалар
шигърияте дә җәнлекләрсез, кош – кортларсыз була алмый. Ш.Галиев җәнлекләрне
кызгана, аларга карата шәфкатьле булырга чакыра. Шигырендәге экзотик җәнлекләр,
жирафлар, филләр, аюлар, ташбакалар балалар белән бергә уйнап йөриләр,
шаяралар, бер – берсенә ярдәм итешәләр.
Шагыйрьнең балалар өчен язган
шигырьләренә заман тойгысының көчле булуы хас. Заманчылык — нәниләрнең бүлмәне
космос, сандыкны ракета итеп, үзләренең космонавт булып уйнауларында да, чех
дуслары белән хат алышуларында да, шәһәрдәге зур төзелешләрне күзәтеп, аларны
рәсемгә төшерүләрендә дә, тилгәннең чын бәбкә урынына пластмасса бәбкә
эләктерүендә дә күренә.
Ш.Галиевныд
нәни геройлары — үтә кызыксынучан һәм күзәтүчән балалар:
Безне
сыер көн дә кырдан
Чүлмәк
–чүлмәк сөт ташый.
Ул
бит яшел үлән ашый
Сөтне
ничек ак ясый?
Нәнинең әнә шундый күзәтүендә дә эзләнүчән, тикшерүчән акылы ачык гәүдәләнә.
Бала уйлый, нинди дә булса сорауга җавап эзли. Кайсы шигырьдә ул җавапны табып
та өлгерә, ә еш кына сер шигырьнең артында кала. Шигырь үзе баланы уйлату өчен
этәргеч көчкә әверелә.
Баланы камаган гап – гади
күренешләрдә дә ул тирән мәгънә күрә. Үзен әйләндереп алган тирәлек белән
очрашканда табигать кануннарын һәм предметларның һәртөрле хасиятләрен җитәрлек
белмәү сәбәпле, бала күптөрле кызыклы хәлләргә дучар була. Менә кулына боз
кисәге тоткан нәни кызчык, бозы эри башлагач, аны саклап калу өчен, мич алдына
киптерергә куя. Әлбәттә, боз юкка чыга, ә кызчык аңламый, “бирегез, кем алды
минем бозны?”, дип елый. Автор ахырдан нәни укучыларны уйланырга этәреп:
Ул
бозны сез алмадыгызмы?
Кая
киткәнен аңладыгызмы? -дип наян гына рухта мөрәҗәгать итеп куя.
Шәһәрдән авылга кунакка кайткан бала
күп кенә яңа күренешләр белән таныша. Аңа бозауларның сыер имүләре дә сәер:
Әни,
әни тизрәк коткар,
Бозаулар
сыер ашый, -ди ул куркып. Әтәчнең сәгатьсез вакыт белүе дә гаҗәпләндерә, кое
төбендә “көзге” күреп тә аптырый. Каенлык күргәч исе китеп: “Бу агачларны кем
шулай буяган икән акка?” – дип сорый. Кар өстеннән яланаяк атлаган казны
аяклары туңандыр дип кызгана. Ш.Галиев табигать ямен, матурлыгын сиземли белүче
шагыйрь. Ул, әрәмәләр арасыннан саркып чыгып, каядыр ашыккан елга тавышын
яратып тыңлый, искән җил уңаеннан талпынып утыручы яфракны күреп шатлана,
суыктан өшегән язгы үләнне чын күңеленнән кызгана. Шагыйрь табигатьне аңларга,
аның матурлыгын, төрлелеген күрергә, шул төрлелегендә яратырга да өйрәтә. Менә
томанлы көнне ул ничек образлы итеп күз алдына бастыра:
Үзәннәргә,
тугайларга
Тулган
сөт кебек томан.
Чүмеч
белән чиләкләргә
Тутырып
булыр сыман.
Авторның табигатькә сак һәм сизгер
мөнәсәбәт тәрбияли торган шигырьләре дә бар. “Нефть таптык”, “Тургайлар
министрына хат” — әнә шундыйлардан. Яр читеннән агып яткан нефтьне күргәч бала
иң әүвәл “нефть таптым” дип шатлана. Әмма бу олыларның саксызлыгы аркасында
елгага аккан нефть булып чыга. Шундый саксызлык, ваемсызлык нәтиҗәсендә
табигать зур зыян күрә:
Балык
та юк, бала да юк,
Елга
өсте тынып калган,
Керәшәләр
киткән ярдан,
Елга
ялгыз торып калган.
Самолеттан
басуларга дару сипкәч, кырда тургайлар юкка чыга. Шуңа борчылып бала “тургайлар
министрына” хат яза:
Абый!
Быел
бездә тургайлар юк.
Мин
аларны һаман көтәм.
Килмәсләрме
инде бүтән?
Ш.Галиевның
кечкенә герое табигать эчендә яши, табигатьтәге үзгәрешләргә сизгер,
матурлыкны күрә белә. Шагыйрь табигатькә булган дорфа мөнәсәбәт төзәтеп
булмаслык үкенечле хәлләргә китерү мөмкинлегенә басым ясый.
Яшел
урманда яшендәй
Балталар
ялтырыйлар.
“Быел
кемгә чират”, диеп,
Чыршылар
калтырыйлар.
“Яңа ел җитә” дип исемләнгән әлеге дүртьюллыкта күпме яшерен рәнҗеш салынган…
Ш.Галиев баланы бүгенге җәмгыятьнең
кешелекне борчыган олы һәм тирән каршылыкларына, катлаулы күренешләренә алып
керә, шулар турында уйланырга этәрә, кечкенәдән ук табигатьне саклаучы, аны
яратучы, кешелекле шәхес тәрбияләргә омтыла.
Ш.Галиев поэзиясендә белем бирү,
тәрбия максатларыннан аерылмый: шагыйрь әхлак мәсьәләләренә зур әһәмият бирә.
Тәнкыйтькә, көч саклыйм дип эшләмичә яткан, нәтиҗәдә сабантуйда җиңелгән
Тимерша да, мактанчык Ирек тә, тышкы яктан яхшы булып күренгән, ә үзе астыртын
киресен эшләгән Тәүфикъ та, бер ел буе әбисенә хат язмаган Кәли дә эләгә.
Шагыйрь сөйләшә белергә дә, телнең
байлыгын, матурлыгын күрергә, музыкасын, шигъри нәфислеген тоярга да өйрәтә.
Бик белеп кенә, өйрәтүдә чама тойгысын югалтмыйча гына балаларга тирә — юньдәге
күренешләрнең “төсләрен”, “холыкларын” аерып күрсәтә.
Шигырьләр
бит, балалар,
Витамин
кебек алар, —
Күңелләрне
үстерә,
Йөрәкләргә
көч бирә.
Булса
кайчак әчкелтем, —
Монсын
белә ич һәркем –
Хак
сүз булмый төчкелтем!
Балаларның танып – белүе, логик фикер йөртә башлавы турыдан – туры сүзләр
дөньясына бәйле. Ш.Галиев шигырьләрендәге каламбурлар, шигъри табышмаклар,
сүз уйнатулар балаларны туган телне яратырга, аның нечкәлекләрен, серләрен
ачарга, телнең нинди олы көч икәнен аңларга өйрәтә, тел белән әллә нинди
тылсымнар ясарга мөмкин икәнен күрсәтә. Төрле мәгънә аңлаткан сүзләрнең яки
сүзтезмәләрнең охшаш яңгырашына нигезләнгән каламбурлар шигырьгә шаяру төсмере
бирә, сүз үткенлеге тудыра.
Ш.Галиевның “Әз – мәз мәзәк”
китабындагы мәзәкләр дә — шагыйрьнең еллар буе күңел түрендә йөрткән үткен
фикерләре. Китапның исеме үк кызык булуы, бүлек башларының канатлы сүзләрдән,
шаян рәвешкә китерелеп үзгәртелгән әйтем — мәкальләрдән гыйбарәт булуы
(“Белмимнең белеме артмый”, “Эш пешмәсә, эч поша”, “Ул таныш белешләр аша эш
йөртә”), сүз сөрешләрендәге инверсияләр, эчке рифмалар — әнә шуның ачык мисалы.
Ш. Галиев иҗатындгы юмористик образларның тагын бер төрен күзаллап үтәргә
кирәк. Болары бер үк вакытта бер – берсенә охшамаган һәм бер – берсенә контраст
каршылыккта торган янәшә ике объект алына. “Рус казлары га – га – га”
шигырендә, мәсәлән, мәче бөтенләй көтелмәгән, икенче яссылыкта торган төшенчә,
тәрҗемәче белән чагыштырылып тасвирланган:
Русча
мәче: мияу, ди,
Татарса
да: мияу, ди,
Анда
–монда йөри мәче
Шул
мәллә тәрҗемәче?
Ш.Галиев балалар өчен балладалар да яза. Ул үз балладдаларын документаль
материалга нигезли, конкрет – тарихи фактны баллада жанры таләп иткән көчле
гомумиләштерү аша үткәреп, аның тарихи – фәлсәфи мәгънәсен табарга омтыла. Бу
хәл Ш.Галиев баладаларының композицион үзенчәлеген билгели. Шагыйрь тарихи
вакыйгаларны бу заман кешесе булып, яңа буын исеменнән сөйли, бәяли. Ш.Галиев
балладалары (“Ике дус турында баллада”, “Кыя белән кеше”, “Муса елмаю турында
баллада” һ.б.) бик тирән, җитди фәлсәфи фикерләрне образлы формада
гәүдәләндерегә сәләтле икәнлекләрен расладылар. Аның “Тимерче турында баллада”сында
хезмәтнең яшәеш нигезе, рухи, физик сәламәтлек, ныклык чыганагы булуы
күрсәтелә. Аның герое, гомер буе эшләп килгән хезмәтеннән читләшкәч, бирешә,
сүнә бара, ә кабат яраткан эшенә, тимерче шөгыленә керешкәч, терелеп китә,
илһам, дәрт алып эшли башлый. Әсәр тормышның мөһим фәлсәфәсен раслый.
Шагыйрь фантазиясендә туган Шәвәли, Камырша, Котбетдиннәр балаларның якын, үз
геройларына әверелде. Алар башка телләрдә дә иркен сөйләшәләр, үзләренең
гыйбрәтле кыланышлары белән төрле милләт балаларын үзләренә ияртәләр.
Ш.Галиевнең Шәвәлие үтә дә халыкчан, тапкыр, җор телле, кызыксынучан, эзләнүчән
елгыр малай. Ул һәрвакыт нинди дә булса бер психологик халәттә күренә, үзенең
тәҗрибәсезлеге белән көлке китереп чыгара.
“Шәвәли маҗарасы” шигырендә Шәвәлинең
гади татар малае икәнлеге дә искәртелә. Ул авылда туган, аның туган ягы – Тау
ягы. Ул җилкуар җилбәзәк түгел, эшчән; үзенең татар баласы булуы белән
горурлана. Лирик герой халык авыз иҗатындагы тапкыр Хуҗа Насретдинны, Шомбайны
һәм Котбетдинне үзенең балалары дип атый. Шагыйрь (лирик герой исеменннән)
балаларга да тарихыбыз, милләтебез белән горурланырга; шук булсалара да, эшчән
булырга куша.
Шәүкәт Галиев минем иң яраткан шагыйрем. Аның шигырьләре
миңа бик тә ошый.Әдипнең шигырьләре шаянлыгы ,кызыклыгы белән аерылып тора,
безнең күңелләрдә кала.Ул тормышның кызыклы якларын табып без- балалар белән
бүлешә, безне рәхәтләнеп көлдерә, яхшыны начардан, затлыны затсыздан аерырга
өйрәтә.Шуңа да шагыйр сурәтләгән хәлләр үтемле булып йөрәккә керә, онытылмый,
укучыны үзенә тарта.
Йомгак
Фәнни эшебезгә, йомгак ясап,
түбәндәгеләргә басым ясыйбыз:
Шәүкәт Галиев минем генә түгел,барлык
балаларның да яраткан шагыйре.Аның күп шигырьләре мәктәп дәреслекләренә
кертелгән.Шагыйрьнең күп кенә шигырьләренә җырлар да язылган.
Ш. Галиевнең 10лап китабы рус теленә
тәрҗемә ителгән. Шулар
арасында балалар өчен язылган «Заяц на зарядке» (1980), «Кто играет на курае?»
(1995) исемле китаплары да бар. Тәрҗемәчеләр Э. Блинова, С.Малышев,
В.Бәширов, Р.Моран һ.б. шагыйрьнең шигырьләренә башка илләргә дә юл ачтылар.
Ш.Галиев – XX гасыр балалар
әдәбиятының иң күренекле шагыйре, дөньякүләм танылган балалар язучысы. Ул —
нечкә хисле, тормышчан нигезле лирик, үткен каләмле сатирик, «чәчрәп торган»
шаян телле юморист.
Дистәләгән тәнкыйтьчеләребез
Ш.Галиев иҗатын татар әдәбиятының зур казанышы буларак билгеләп үтә. Мәшһүр
тәнкыйтьчеләребез һәм танылган әдәбият белгечләре шагыйрьне балалар поэзиясенең
сәнгатьчә фикерләү мөмкинлекләрен баетучы, үстерүче, яңа буын балалар
шигъриятенә юл ачучы, үз шигъри мәктәбен булдырган шәхес буларак бәяли.
Ш.Галиев иҗаты – татар баласын тормышка
хәзерләүче мәктәп тә,чөнки аның шигырьләре тирән мәгънәгә ия.Алар яратып укыла
һәм истә кала.
Ш.Галиев — милләбезнең киләчәген
кайгыртучы, халык хөрмәтенә лаек мәшһүр әдип. Аның шәхесе — гаҗәеп кызыклы һәм
үзенчәлекле бер дөнья.
Шәүкәт
Галиев минем иң яраткан шагыйрем.
Аның шигырьләре миңа бик тә ошый.Әдипнең шигырьләре шаянлыгы ,кызыклыгы белән
аерылып тора, безнең күңелләрдә кала
Бу хезмәтебездә без куйган максатыбызга
ирештек дип уйлыйбыз.
Кулланылган әдәбият:
1. Ш.Галиев
Тормыш юлы һәм иҗаты. Казан:”Мәгариф” нәшрияты, 2006
2.
Галиуллин Т.Шагыйрьләр һәм шигырьләр. – Казан: Тат.кит.нәшр., 1975.
3.
Галиев Ш. Тамчылар тамар чаклар. – Казан: Тат.кит.нәшр., 1975.
4.
Галиев Ш. Шигырьләр, поэмалар. Н.Юзиевның кереш сүзе белән. – Казан:
Тат.кит.нәшр., 1978.
5.
Галиев Ш. Остазларым фатихасы.//Мирас. – 1998. — №12
6.
Минһаҗева Л.И., Мияссарова И.Х. Татар балалары әдәбияты: Урта һәм югары
педагогик уку йортлары өчен уку ярдәмлеге. – Казан: Хәтер: ТаРИХ, 2003. – 351
б.
7.
Миңнуллин Р. Канатлы малайлар, канатлы шигырьләр // Казан утлары. – 1983. — №1.
8.
Рахмани Р. Витаминлы шигырьләр // Казан утлары. – 1978. — №11.
9.
Сибат Р. Шәүкәтлелек // Мирас. – 1998. — № 11.
10.
Татар әдәбият тарихы. Алты томда. VI том. –
Казан: Раннур, 2000.
Тел
дәресләрендә кулланыла торган
метод һәм
алымнар
Хәзерге вакытта татар теле
дәресләрендә уңышлы кулланыла торган методлардан түбәндәгеләрне күрсәтә алабыз: аңлату,
сөйләү-лекция, әңгәмә,
өлешчә эзләнү яки эвристик, дәреслек өстендә эшләү, күнегүләр, мөстәкыйль эш
методлары. Бу
методлар белән
эшләгәндә, укытучы төрле алымнар куллана.
Аңлату
Бу — укытучыларның укыту эшләрен
оештыруда таралган методларның берсе. Укытучы, күрсәтмә әсбаплардан (таблица, схема,
рәсемнәр һ.б.) файдаланып, төрле
мисаллар өстендә өйрәнә торган материалны укучыларга аңлата, шул ук вакытта укучыларның танып белү эшчәнлеген активлаштыруны да күздә тота. Бу метод белән эшләгәндә,
укытучы тел күренешләренә анализлар
ясау, мисаллар һәм төрле күренешләрне чагыштырып бирү кебек алымнарны да
куллана. Бу метод күләме ягыннан чагыштырмача зур булмаган, укучылар өчен кыен,
авыр аңлашыла торган темаларны яки тел күренешләрен өйрәткәндә кулланыла ала.
Билгеле, бу метод белән белем биргәндә
укучылар дәрестә пассив тыңлаучылар гына булып утырмыйлар, бәлки алар актив фикер йөртәләр һәм теге яки бу
күренешләрне үз мисаллары белән исбатлыйлар да.
Сөйләү
— лекция
Бу метод,
нигездә, югары сыйныфларда кулланыла. Өйрәнә торган материалны укытучы укучыларга сөйли. Мәсәлән, IX сыйныфта «Стилистика», «Тел турында гомуми
мәгълүмат», «Сөйләм культурасы» темаларын укытучы укучыларга әңгәмә катыш
лекция методы белән бирә ала. Билгеле,
лекция вакытында укучылар укытучының сөйләгәнен пассив тыңлап кына утырмыйлар. Укытучы, укучыларның игътибарын
җәлеп итү, уйлау һәм кабул итү сәләтләрен үстерү максаты белән,
дәресләрдә танып белү бурычын, танып белү
сорауларын кую, проблемалы ситуация тудыру кебек алымнарны да файдалана. Лекция вакытында укучыларның фикерләү эш-чәнлекләрен активлаштыру максаты белән, яңа
белемне, тел күренешләрен һәм
мисалларны алда өйрәнгәннәр белән чагыштырып бирү алымын куллану да нәтиҗәле
була.
Укучыларга
бирелә торган материал эчтәлекле, кызыклы һәм укучыларның уйлау активлыкларын үстерерлек
булсын. Шулай ук теманы һәм максатны ачык билгеләргә һәм төп сорауларны куя
белергә кирәк. Шул вакыт дәрестә проблемалылык туа һәм укучыларда белгәннәре һәм белмәгәннәре арасында каршылык барлыкка
килә, һәм аларда яңа материалны актив үзләштерү теләге уяна.
Лекциядә күләме ягыннан байтак материал бирелгәнгә,
укытучының теманың
планын телдән әйтүе генә җитми, бәлки аны я тактага язарга, яки план алдан язып куелган
махсус таблицаны сыйныфта алга элеп куярга һәм аны укучыларның дәфтәрләренә яздырырга да мөмкин.
Аерым
очракларда, бигрәк тә югары сыйныфларда, үткәннәрне гомумиләштереп яки кабатлап биргәндә, лекция
вакытында укучылар материалның иң
кирәклеләрен мөстәкыйль рәвештә аерып ала белергә һәм төп сорауларны бирә
алырга өйрәнсеннәр. Бу алым укучыларның танып белү активлыгын үстерүгә ярдәм итә. Әгәр укытучы үзе
сөйләп торганда укучыларга төп
мәсьәләләрне аерып алырга, ягъни сөйләү барышында план төзергә тәкъдим итә икән, укучылар теманың
эчтәлегенә тирәнрәк керәләр, укытучы
сөйләгәнне тезис рәвешендә язып барырга да өйрәнәләр.
Алда күрсәтелгән алымнардан тыш, укытучы тагын укучыларга
биргән материалны
кыскача язып барырга яки конспектлаштырырга куша ала. Ә инде 9-11 сыйныфларда исә андый язмаларны
(бигрәк тә цитата, нәтиҗәләр һ.б.)
укытучы әйтеп яздыра ала.
Билгеле, укытучы дәреслектә бирелгәнне генә сөйләми,
бәлки, укучыларның яшь үзенчәлекләрен истә тотып, тирәнрәк эчтәлектә,
укучыларда булган
белемне баета һәм тирәнәйтә торган итеп бирү турында да уйланырга тиеш була.
Укытучының сөйләменә түбәндәге таләпләр куела: 1) эзлеклелек һәм конкретлылык; 2) телнең аңлаешлы һәм
эмоциональ булуы; 3) күрсәтмәлелек; 4) аңлашылмаган яки авыр аңлаешлы сүзләргә аңлатма бирү,
аны язып күрсәтү
һәм сүзлекләренә яздыру; 5) һәрбер күренешне мисаллар ярдәмендә исбат итү, аны дәлилләү.
Кагыйдә
буларак, яңа материалны өйрәнү сөйләгәнгә кыскача йомгак ясау, төп нәтиҗәләрне формалаштыру белән
тәмамлана. Андый нәтиҗәләрне
укытучы ясый һәм шулай ук, алдан әзерләнгән сорауларга җавап бирү рәвешендә
булса да, аңа укучыларны да тартырга кирәк була.
Әңгәмә
Бу метод укучыларның танып белү мөстәкыйльлекләрен
активлаштырырга, уйлау сәләтләрен
үстерергә, сыйныфтагы барлык укучыны да эшләтергә ярдәм итә. Аны укытучылар фонетика, орфография һәм грамматика дәресләрендә уңышлы кулланып киләләр. Ул төрле тип
дәресләрдә һәм дәресләрнең төрле
этабында, ягъни яңа материалны өйрәткәндә дә, аны кабатлаганда, гомумиләштергәндә һәм укучыларның
белемнәрен сынаганда да кулланыла ала. Шуңа күрә аны, дәрестә куелган
максаттан чыгып, кереш әңгәмә, агымдагы
әңгәмә, гомумиләштерүче һәм йомгаклау әңгәмәсе дип, берничәгә бүлеп йөртәбез. Дны сорау-җавап рәвешендә дә, фикер алышу, дәлилләү, төрлечә фараз итү рәвешендә дә
үткәреп була: укучылар, укы-
тучы куйган сорауларга
тактадагы, таблица яки плакаттагы, я дәреслектәге, яисә карточкалардагы, кодоскоптагы
яки электротәрәзәдәге мисаллар өстендә күзәтү-тикшеренү, фикер йөртү нәтиҗәсендә,
сорауларга җаваплар табалар, шуны нигезлиләр һәм исбат итәләр. Шул рәвешчә өйрәнә торган грамматик күренешләрне, аларның
төп билгеләрен ачыклыйлар һәм гомуми нәтиҗәгә киләләр, нәтиҗәне дә укучылар үзләре ясарга
тырышалар; укытучы
тик аларга ачыклык кертә, кирәксә дөресли.
Эчтәлеге һәм куелган максаты буенча әңгәмәне берничә
төрлегә бүлеп йөртәбез:
1)сорау-җавап әңгәмәсе, ул укучыларның белемен сынау максаты белән үткәрелә; 2) эвристик әңгәмә, укучының
фикерләвен, төпченүен, анализ ясавын
күздә тота һәм аның кызыксынуын уята; ул эвристик
метод белән эшләгәндә, дәрестә проблемалы мәсьәләләрне хәл иткәндә, укучыларга нәтиҗә чыгарырга булышканда кулланыла;
3)әңгәмә-аңла-т у, монда өлешчә
әңгәмә дә һәм аңлату да була, ягъни орфографик яки грамматик күренешләрне аңлатканда, бер күренеш белән
икенчесен буташтыру мөмкинлеге булганда, башка күренешләр белән чагыштырып,
аларның аермасы күрсәтелә, аңлату
аша әңгәмә үткәрелә; ә инде укучылар өчен бөтенләй яңа, башлангыч сыйныфларда өйрәнелмәгән,
укучыларга аңлау өчен бик кыен булган тел күренешләрен өйрәткәндә, әңгәмә
методы уңышлы булмаска мөмкин. Ул
вакытта аңлату методын кулланырга кирәк була.
Дәреснең уңышлы үтүе өчен, әңгәмә вакытыңда укытучы
укучылар алдына сорауларны дөрес куюга игътибар итәргә тиеш: сорауны
укучыларның фикерләрен үстерерлек, танып белү эшчәнлекләрен активлаштырырлык,
өйрәнә торган
тел күренешләрен таба һәм аларны анализлый алырлык итеп кую уңышлы. Сорау өч төрле була ала: төп сораулар, өстәмә
һәм ярдәмче сораулар.
Өлешчә эзләнү яки эвристик метод белән эшләгәндә, асылда,
укучыларның
эзләнүе, төпченүе, куелган сорауларга җавап табып, нәтиҗә чыгаруы күздә тотыла. Монда эвристик
әңгәмә проблемалы мәсьәләләр куелу белән бергә үреп алып барыла. Проблеманы мөстәкыйль
чишү максат итеп
куела. Логик эзлеклелектәге өлешләргә бүленгән, укучыларга авыррак бирелә торган материалның
бер өлеше, күрсәтмәлелектән файдаланып, әңгәмә методлары ярдәмендә бирелсә, икенче бер өлешен исә
укучылар үзләре чишәргә тиеш булалар, ягъни белемне алар мөстәкыйль рәвештә үзләштерәләр. Шул рәвешле,
укучыларның танып белү мөстәкыйльлеге арта бара, проблеманы чишүнең дөреслеген
укытучы тикшерә.
Дәреслек һәм башка чыганаклар
белән эшләү
Укучыларның татар
теле буенча белем һәм күнекмәләренең ныклы булуы өчен, дәреслек һәм башка уку әсбаплары белән эшне яхшы һәм системалы оештыруның әһәмияте зур. Ул укучыга белем һәм
күнекмәләр алуда төп чыганак булып
исәпләнә. Аңа дәрестә һәм өйдәге эшләрне үтәүгә, программа материалын үзләштерүгә зур ярдәм итә. Укучы
аны яңа материалны өйрәнгәндә дә, материалны ныгытканда да һәм өйгә бирелгән
эшләрне үтәгәндә дә һәм дәреснең
төрле этабында да куллана ала.
Яңа
материалны өйрәнгәндә укучы дәреслектән төрле максат белән файдалана ала:
1) дәрестә
өйрәнергә тиешле материалны укучы, дәреслектән укып,
мөстәкыйль үзләштерә. Моның
өчен укытучы элек укучылар алдына сораулар
куя (сорауларны тактага яки күчмә тактага яза). Укырга кирәк булган параграфны күрсәтә һәм укучыларга шул сораулар
нигезендә үз мисаллары белән җавап
әзерләргә куша. Мәсәлән, башлангыч сыйныфларда сан турында мәгълүмат бирелә. V сыйныфта инде укучылар аны дәреслектән
укып та үзләштерә алалар.
Соңыннан укытучы әңгәмә үткәрә һәм, куелган сорауларга җавап алынгач, төрле күнегүләр эшләтеп, тема ныгытыла.
Билгеле, укучылар дәреслектән укып мөстәкыйль үзләштерә
алырлык җиңелрәк
яки алдагы сыйныфларда өйрәнгән темалар буенча эшләгәндә генә укытучы бу методны куллана ала.
Яңа яки катлаулы һәм авыр бирелә торган материалны укучылар дәреслектән укып кына үзләштерә
алмыйлар. Шуңа
күрә бу алымны еш кулланырга тәкъдим ителми;
2) төрле методлар кулланып, яңа материалны дәрестә
биргәч, аны укучы
ларның хәтерләрендә ныгыту максаты белән, дәреслектән
шушы параграф
ны укырга (яки бер укучы кычкырып укый, яисә барысы да эчтән укыйлар),
әйтелмәгән фикерләргә (игътибарларын җәлеп итү максаты белән кайберлә
ре әйтелми дә) игътибар итәргә, ягъни
материалның бер өлешен танып бе
лергә куша, соңыннан әңгәмә үткәрелә:
биргән сорауларга укучылар җавап
бирәләр, үз мисаллары белән исбатлыйлар. Шулай итеп, өйрәнә торган ма
териалны укучылар хәтерләрендә
ныгыталар, аны тирән үзләштерәләр. Әгәр
материал катлаулы булса, авыр аңлашыла
торган терминнар очраса, пара
графны, абзацлап, аерым укучылардан
укытырга, ул абзацта нәрсә турында
сүз баруын аңлатырга, нинди мисаллар
белән исбат ителүен төшендерергә
кирәк. Ул абзацта сүз нәрсә турында
баруын әйттерергә яки укытучының үзенә
аңлатырга, соңыннан мисаллар белән
исбат итәргә кирәк була.
Дәреслектәге материалны укучыларның дөрес укуына,
интонация һәм паузаны
дөрес ясавына, терминнарны дөрес әйтүенә игътибар итүнең әһәмияте зур. Укытучы укучыларның
ялгышын вакытында төзәтеп барырга һәм ул ялгышларны башка вакытта кабатламауларына ирешергә
тиеш;
3) дәреслектән
һәм башка уку әсбапларыннан (күнегүләр, изложениеләр
һәм мөстәкыйль эшләр җыентыклары,
әдәбият дәреслеге, сүзлекләр һ.б.)
материалны ныгытканда файдалана алалар, күнегүләрне эшлиләр: дәрес
лектәге таблицаларны укыйлар һәм
анализ ясыйлар, таблицаларны сызып,
аларны үз мисаллары белән иҗади
тутыралар; өйрәнә торган темаларга
карата әдәбият дәреслекләреннән
мисаллар сайлап язалар һ.б.
Билгеле,
дәреслектә бирелгән барлык күнегүләрне дә укучылардан эшләтеп бетерү мәҗбүри түгел. Укучыларның иҗади һәм
танып белү эшчәнле-ген, мөстәкыйль активлыгын үстерә, материалны тирән
үзләштерергә ярдәм итә торган күнегүләрне яки аларның бер өлешен эшләү дә җитә.
Бу вакытта да укытучының иҗади якын килүе
кирәк була.
Дәреслектәге
грамматик билгеләмә яки кагыйдәне укучыларның дәфтәрләренә яздырырга кирәкми, алар аны дәреслектән өйрәнсеннәр, ә
дәфтәрләрдә шуларны ныгыта яки
гамәли күнекмәләр бирә торган күнегүләр эшләсеннәр;
4) дәреслектән
өйгә бирелгән эшләрне үтәгәндә дә файдаланыла: укучы
лар андагы грамматик билгеләмә һәм
кагыйдәләрне өйрәнәләр һәм күнегү
ләрне эшлиләр.
Укучыларның
белемнәрне ныклы үзләштерүләренә ирешү өчен, дәрес-лектән дөрес
файдалана белергә өйрәтүнең әһәмияте гаять зур. Моның өчен түбәндәге
дидактик таләпләрне үтәргә кирәк була:
1) дәреслектән
файдалана башлаганчы, укытучының кереш әңгәмәсе бу
лырга
тиеш; ул дәреслек белән эшләү методикасын, эшләү юлларын күрсәтә;
аның
исеме, титул бите белән таныштыра; төрле шрифтлар белән язуның
(курсив, эре һәм вак хәрефләр) әһәмиятен төшендерә, тәртип саннары, аб
зацлар
күрсәтелә. Мәсәлән, эре хәрефләр белән иң әһәмиятлесе (билгеләмә
яки
кагыйдәләр), курсив хәрефләр белән мисаллар бирелә һ.б. Моннан соң
укучы үзе дә дәреслектән мөстәкыйль файдалана ала;
2)
дәрестә мөстәкыйль үзләштерү өчен, материалны дөрес сайлый белү.
Моның өчен укучыларның көче җитәрлек материалларны гына сайлап алу
зарур;
3) укучыларның игътибарын өйрәнә торган материалның төп
мәсьәләләренә юнәлтергә, кайвакыт
төп сорауларны тактага язарга яки ал
дан эшләнгән таблицаны элеп куярга,
аларның мөстәкыйль эшләренең
тәртибен билгеләргә;
4)
дәрестә укучыларның мөстәкыйль эшләрен күзәтергә, аерым укучы
лардан
төп мәсьәләләрне ничек аңлауларын сорап карарга, кыенсынган уку
чыларга
ярдәм итәргә;
5)
дәреслек белән эшләүне дәрес буена алып бармаска, аны башка метод
һәм
эшләр белән аралаштырырга. Соңыннан укучыларның теманы
үзләштерү
дәрәҗәләрен тикшерергә, моннан соң инде аларның белем һәм
күнекмәләрен үстерергә ярдәм итә алырлык гамәли күнегүләр үткәрергә;
6)
дәрестә өйрәнә торган яңа материалны укучыларның мөстәкыйль
рәвештә
аңлау һәм үзләштерү дәрәҗәләренә игътибар итәргә.
Билгеле, укучыларны дәреслек белән
мөстәкыйль эшләргә өйрәтү өчен, укытучының белемле булуы һәм аны төрле алымнар
кулланып оештыра белүе бик әһәмиятле.
Күнегү
Укучыларның
алган белем һәм күнекмәләрен гамәлдә файдалана белергә өйрәтүдә күнегү
методы уңышлы. Алар алган белемнәрен сөйләмнәрендә һәм язма эшләрендә
дөрес куллана белергә өйрәнәләр, төрле күнегүләр эшли-эшли алар ныгытыла
һәм тирәнәйтелә, укучыларның иҗади һәм мөстәкыйль эшләү сәләтләре
активлаша.
Тел дәресләрендә төрле күнегүләр үткәрелә.
Мәсәлән, орфографик һәм грамматик бирем белән күчереп язу, терәк
сүзләр белән яки алардан баш-каҗөмләләр төзү, диктантлар язу, аңлатмалы
язу, хаталарны төзәтү эшләре, биремнәр үтәү, кыска яки күләмле
сочинениеләр язу һ.б.
Күчереп язу
Бу — белемнәрне
ныгытуда күнегү методының иң гади төрләреннән санала. Гамәлдә ул
төрлечә үткәрелә: бирелгән кагыйдәгә туры китереп төрле мисаллар күчереп язу,
асларына сызып күчереп язу, хәрефләр өстәп, сүз кисәкләрен яки аерым сүзләр,
сүз тезмәләрен яисә тулы җөмләләр өстәп, тыныш билгеләре куеп күчереп язу һ.б.
шундый эшләр булырга мөмкин.
Диктант
Өйрәнә торган
материалның характерына яки укыту этапларына бәйләнешле рәвештә,
төрле диктантлар үткәрелә: искәртмәле, аңла^г-малы, иҗади, сайланма,
контроль һ.б. төр диктантлар. (Диктантларның төрләре һәм аларны үткәрү
методикасы «Орфографиягә өйрәтү ме-тодикасы»нда бирелә. 282-292 б.)
Аңлатмалы язу
Диктант белән
уртаклыгы булган бу алымны укытучылар уңышлы кулланып киләләр. Бу
укучыларның белемнәрен ныгытырга һәм аны исәпкә алырга да ярдәм итә.
(Аңлатмалы язуны үткәрү методикасы «Орфографиягә өйрәтү
методикасы»нда бирелә. 292 б.)
Хаталарны төзәтү
Бу — белемнәрне
ныгытуда һәм күнекмәләр булдыруда кулланылган уңышлы эш төрләренең берсе. Аның
үзенең төрлелекләре бар: хаталары булган сүзләргә анализ ясау; шул ук
кагыйдәгә караган башка мисалларны тикшерү; хаталары төзәтелгән сүзләрне
сүзлекләргә язып алу; шул сүзләрнең язылышын аңлату; грамматик-орфографик
биремнәр үтәү һ.б.
Хаталарны төзәтү буенча эшләүнең тәрбияви
яктан да әһәмияте зур: өйрәнә торган материалга карата укучыда аңлы
караш үсә, дикъкать тәрбияләнә, дөрес язарга омтыла, үзенең эшенә тәнкыйть
белән карарга өйрәнә. (Хаталар өстендә эшләү алымнары «Орфографиягә
өйрәтү методикасы»нда бирелә. 296-301 б.)
Грамматик анализ
Яңа
материалны өйрәткәндә, белемнәрне ныгытканда һәм кабатлаганда, шулай ук
укучыларның белемнәрен исәпкә алганда да уңышлы кулланыла. Аны орфографик,
фонетик һәм пунктуацион анализ белән бергә алып барырга мөмкин. Шулай
ук тәрбияви әһәмияте дә гаять зур. (Грамматик анализ үткәрү
методикасы «Грамматика укыту методикасы»нда бирелә. 178— 182 б.)
Биремнәр үтәү
Материалны
ныгытуда зур әһәмияте булган бу эшнең үзенең төрлелекләре бар: грамматик
бирем, грамматик-орфографик, грамма-тик-пунктуацион һәм грамматик-стилистик
бирем. Грамматик биремнәр төрлечә үткәрелә ала: билгеле бер грамматик
күренешләргә (сүз төркеменә, төр һәм төркемчәгә, сүз төзелешенә һ.б.) сүзләр
сайлап яки ясап язу, бирелгән сүзләрне билгеле бер формаларга кую, тамырдаш
сүзләр сайлау, грамматик бәйләнеше булмаган сүзләр яки аерымланган кисәкләр
яисә бирелгән төр җөмләләр сайлау һ.б. Грамматик-орфографик бирем булганда, төшеп калган
хәреф яки кушымчалар өстәп язу, билгеле бер кагыйдәгә сүзләр сайлау һ.б.
шундый эшләр булырга мөмкин.
Грамматик-пунктуацион биремгә билгеле бер
тыныш билгеләрен куюга карата мисаллар сайлау, текстта төшеп калган тыныш
билгеләрен куеп язу, күрсәтелгән тыныш билгесен
куюга карата бирелгән җөмләне үзгәртеп язу һ.б. керә.
Грамматик-стилистик
биремгә сүзләр сайлау, төрле грамматик билгеләр белән синоним һәм антонимнар сайлау (мәсәлән, төрле замандагы
фигыльләр, төрле исемнәр яки сыйфатлар
һ.б.), төшеп калган сүзләрне кую, бирелгән җөмләне үзгәртеп язу һәм мәгънәгә үзгәреш керүен күрсәтү һ.б. керә.
Мөстәкыйль
язма эшләр
Ул югарыда күрсәтелгән эш төренә якын, ә үткәрү
ысулы ягыннан аннан бераз аерыла да. Билгеле
бер грамматик бирем белән (грамматик күренешләрне, төр һәм төркемчәләрне яки синтаксик төзелмәләрне үзгәртеп яисә өстәп язу), бирелгән темага сочинение яки изложение, яисә стена газетасына хәбәрләр, хат һәм котлау яки
төрле эш кәгазьләре яздырырга мөмкин. Бу вакыт, сочинение яки башка төр язма эшләр өчен тема яки изложение өчен текст биргәндә, анда
грамматик биремне укучыларның үти һәм ул эшнең табигый була алуын истә тотарга, укучыларның
иҗади эшен артык катлаулы
итмәскә яки анда грамматик биремне артык чикләп куймаска кирәк: барлык җөмләләрдә дә күрсәтелгән
формалар яки төзелмәләрне кертү мәҗбүри
куелмасын, аларны куллану ясалма төс алмасын. Мондый эшләрдә грамматик бирем генә бәяләнми, бәлки сочинение яки
изложениенең эчтәлеге дә, теле дә,
стиле дә, грамоталылык дәрәҗәсе дә бәяләнә.
Мондый
язма эшләр үтәү дедуктив юл белән алып барыла: укучылар, биремдә күрсәтелгәнчә, аерым сүзләрне яки сүз
төркемнәрен, яисә җөмләләрне
сайларга һәм үзләренең язма эшләрендә файдаланырга тиеш булалар.
Экскурсия
Грамматиканы
өйрәнүгә бәйләнешле тел үстерү буенча үткәрелгән дәресләр өчен экскурсиянең әһәмияте гаять тә зур. Ул укытуны тормыш белән бәйләп алып бару принцибын тормышка ашыруга
да ярдәм итә. Туган якны, аның табигатен өйрәнүгә, кешеләрнең хезмәтләрен
күзәтүгә һ.б. бәйләнешле
экскурсияләрне завод-фабрикага, типографиягә, радио-телеви-дениегә, тарихи һәм
әдәби музейларга, кырга, фермага, урманга һәм башка урыннарга оештырырга була.
Анда алган белем һәм тәэсирләрен укучылар тел үстерү дәресләрендә оста
файдалана алалар, алар турында сөйлиләр һәм язалар,
болай эшләү аларның тел байлыгын үстерергә ярдәм итә. Моның өчен укытучы экскурсия вакытында, укучыларның
игътибарын кирәкле нәрсәләргә юнәлтү
максаты белән, әңгәмә үткәрә; укучылар алдагы эшләрендә (сөйләгәндә яки сочинение язганда)
кулланырга кирәк булган яки алар өчен
яңа сүзләрне язып баралар. Экскурсия буенча үткәрелгән әңгәмә вакытында үзләренең сөйләмнәрендә ул язмаларыннан
файдаланалар, кирәкле сүзләрне
катнаштырып сөйлиләр һәм соңыннан сочинение язалар.
Экскурсиягә бару алдыннан әзерлек эшләре үткәрелә:
экскурсиянең кайда үткәрелүенә
карап, тиешле әдбиятны, хезмәт процессы язылган язмаларны һәм, экскурсия грамматик бирем белән
үткәрелсә, дәреслектән кирәкле параграфны кабат укыйлар; экскурсия вакытындагы күзәтү
планын төзиләр; күзәтү урыннарын билгелиләр (мәсәлән, экскурсия урманга билгеләнсә, табигатьне, чәчәкләрне, агачларны,
кошларны, җәнлекләрне, бөҗәкләрне, һаваны һ.б.
күзәтү);
шушы темага алда
сочинение язар өчен кирәк булган сүзләрне туплыйлар; урманны тасвирлаган аерым
әсәрләрдән өзекләре яки аерым язучы-мрның шигырьләрен укыйлар; ирекле яки иҗади диктантлар
язалар һ.б.
Шундый әзерлек белән үткәрелгән экскурсияләр нәтиҗәле
була: укучылар аннан
бай материал алып кайталар һәм ул материалдан үзләренең сөйләмнәрендә һәм язмаларында уңышлы
файдаланалар; сочинениене дә уңышлы яза-пар һәм грамматик биремне дә төгәл үтиләр. Андый
экскурсияләр укучыларга гел үстерү күнекмәләре бирү һәм дәресләрдә алган
белемнәрен ныгыту өчен дә I аять файдалы була, аны
дәрестән тыш эшләр белән бәйләргә дә ярдәм итә.
Кайбер алдынгы укытучылар тел дәресләрендә тагын семинар,
практикум,
конференция, зачет һ.б. шундый укыту алымнарыннан, укыту ысулларыннан, укыту чараларыннан
уңышлы файдаланып киләләр. Билгеле,
алар, алда торган бурычларга, теманың эчтәлегенә, укучыларның әзерлек дәрәҗәсенә карап, төрле вакытта, төрле очракта
кулланылалар.
Семинар
Семинар
укучыларга алдагы дәресләрдә алган белемнәрне гамәли мөстәкыйль куллана белү күнекмәләре бирүгә ярдәм итә,
укучыларның мөстәкыйль эшләүләре
белән тыгыз бәйләп алып барыла. Аны У1-Х1 сыйныфларда укытучының
сораулары буенча фикер алышуга багышлап уздырырга була. Ул гамәли һәм мөстәкыйль эшләр белән ныгытыла. Мәсәлән, VI сыйныфта мөстәкыйль сүзләрне яки сүз төркемнәрен өйрәтеп
бетергәч, IX сыйныфта «Сөйләм культурасы һәм
стилистика», «Тел турында гомуми мәгълүмат бирү» темалары буенча проблемалы
лекция ысулы белән үткәрелгән дәресләрдән соң семинар-дәресләр үткәрү
укучыларның алган белемнәрен тирәнәйтергә,
аларны хәтерләрендә ныгытырга, активлыкларын, мөстәкыйль эшчәнлекләрен үстерергә, сөйләү күнекмәләрен
булдырырга, аларга төрле яклы тәрбия
бирү бурычларын тормышка ашырырга, укучыларның шәхси үзенчәлекләрен, мөстәкыйль эшләү дәрәҗәләрен
даими өйрәнергә ярдәм итә һәм кирәк
вакытта аларга ярдәм оештырырга мөмкинлек бирә.
Семинарга әзерләнгәндә укучыларга тәкъдим ителә торган
тема, сораулар, аерым биремнәр,
әдәбият алдан укучыларга әйтелә; планда күрсәтелгән аерым сораулар буенча консультация, үзләренең рефератын әзерләүче укучылар белән аерым әңгәмә үткәрелә, аларның дәреслек
белән мөстәкыйль эшләре оештырыла. Семинарга әзерләнү өчен 10-12 көн вакыт бирелә. Укучылар семинар-дәрескә реферат, гади һәм катлаулы план төзиләр. Аерым очракларда, бигрәк тә әдәбият дәресләрендә,
тикшерелә торган мәсьәлә буенча
дискуссия өчен тезислар да әзерлиләр.
Семинарны төрлечә үткәреп була: яңа материалны
тикшерү-ныгыту семинары,
теоретик һәм гамәли материалны бөтен килеш өйрәнү һәм сирәк очракта — семинар-диспут.
Семинар-дәресләр алдагы дәресләрдә үткәннәрне кабатлауга
гына кайтып калмасын, бәлки аны укучыларның аралашу һәм сөйләм культурасын
үстерерлек, материалны үзләштерергә һәм тикшеренергә өйрәнерлек итеп оештырырга кирәк була. Ул
укучыларга масса алдында чыгыш ясарга өйрәнергә дә ярдәм итәрлек булсын. Семинарга әзерлек алдыннан
укучы-лар
арасыннан консультантлар, рецензентлар билгеләү дә семинарның уңышлы үтүенә ярдәм итә. Семинарга йомгак ясаганда,
укытучы уңышлы җавап биргән укучыларга
һәм рецензентларга да тиешле бәя куя.
Практикум
дәресләр
Практикум
дәресләр укучыларның алган белем һәм күнекмәләрен гамәлдә куллана белергә өйрәтүдә гаять зур ярдәм
итә. Тел дәресләрендә аны өйрәнгән темалар буенча җөмләләр тикшертү, таблица
һәм схемалар төзетү, шул таблица һәм
схемаларга карап мисаллар сайлау, җөмләләр төзү, карточкалар яздыру һ.б. шундый эшләр үтәтү белән үткәрергә мөмкин
(алар-ның кайбер үрнәкләре
«Грамматиканың аерым темалары өстендә эшләү алымнары» бүлегендә бирелде). Андый дәресләр укучыларга тирән белем һәм тәрбия бирү, аларның белем һәм күнекмәләрен
системага салу һәм тирәнәйтү өчен
гаять зур ярдәм итә һәм шуның белән бергә ул дәресләрдә укучыларның белем дәрәҗәләрен тикшерергә дә
мөмкин була. Билгеле, практикум
дәресләрдә укытучы укучыларның көче җитәрлек, аны башкара алырлык, аның белемен тирәнәйтергә, кызыксынуын
үстерергә ярдәм итә алырлык биремнәр генә тәкъдим итәргә кирәклеген хәтердән
чыгармаска тиеш. Шулай ук ул
укучыларның әзерлек дәрәҗәләрен, шәхси үзенчәлекләрен дә искә алып эш итәргә тиеш.
Консультация
Консультация
укытучыга укучы белән якынрак танышырга, аралашырга, аның өйрәнгән теманы үзләштерү дәрәҗәсен,
сәләтен, фән белән кызыксынуын,
омтылышын, нәрсәдә кыенсынуын ачыкларга ярдәм итә. Аны аерым укучылар белән дә, группалап та оештырып
була, ул кайбер укучылар өчен
мәҗбүри дә, ирекле дә үткәрелә ала.
Максатына, үткәрү вакытына карап, консультацияләр берничә
төрле булаала:юнәлеш-күрсәтмә
бирә торган, агымдагы, зачет яки имтихан алдыннан йомгаклау консультацияләре. (Бу турыда
тулырак
мәгълүмат «Совет мәктәбе» журналында бирелә, № 2, 1988, 4-5 б.)
Зачет
Зачет — билгеле бер тема яки бүлек
буенча материалны системалаштыру һәм
йомгаклау, укучыларның белем дәрәҗәләрен ачыклау, белем һәм күнекмәләрен ныгыту максаты белән үткәрелә торган
актив дәрес формаларының берсе. Аны авыррак яки катлаулырак саналган
темалар буенча йомгаклау яки гомумиләштереп
кабатлау дәресләрендә үткәрү уңышлы була. Зачет дәресенә әзерлек
вакытында укытучы тема һәм зачет үткәрү вакытын
әйтә, укучылар кыенсына торган очраклар буенча аерым биремнәр бирә; укучыларга «Зачетка әзерлән» дигән стенд
тәкъдим ителә, анда укучылар
белергә тиешле белем һәм күнекмәләр санала, сораулар һәм биремнәр, план һәм катлаулы сорауларга бирелгән җавапларның
үрнәкләре языла, зачет дәресенә
әзерләнгәндә, кыенсына торган укучыларга ярдәм итү өчен, алдан ук ярдәмче-консультантлар билгеләнә. Алар
теманы авыррак үзләштергән укучыларга
ярдәм итәләр, зачет алдыннан аларның белем дәрәҗәләрен дә тикшерәләр.
Зачет
үткәргәндә, биремнәрне барлык укучыларга да бертөрле һәм аерым да бирергә була (уку дәверендә барлык бирем һәм
күнегүләрне уңышлы эшләп баручылар зачет
өчен бирелгән кайбер биремнәрдән азат ителергә мөмкин). Укучыларның әзерлек дәрәҗәсенә карап, аларга тәкъдим ителгән карточкаларда
сорауларны төрлечә бирергә мөмкин.
Зачет дәресендә барлык укучылар да катнаша, ләкин
барысыннан да соралмый, ә сайлап кына, алдагы дәресләрдәге җавапларын,
белемнәрен тикшерү нәтиҗәләрен истә
тотып, аерым биремнәр бирү юлы белән сорала. Мәсәлән, морфологиянең аерым
бүлекләрен яки катлаулырак темаларны яисә
гади җөмлә синтаксисын, кушма җөмләләрне һ.б. өйрәнеп бетергәч, шундый
зачет-дәресләр үткәрергә мөмкин.
Соңыннан укучыларның эшләре консультантлар ярдәмендә
укытучы тарафыннан
тикшерелә, нәтиҗәләр әйтелә һәм «Белемнәрне исәпкә алу дәфтәре»нә бәя куела.
Укучыларның белем һәм күнекмәләрен тикшерү, аны бәяләү
өчен, дәресләрдә үткәрелгән агымдагы исәпкә алу гына җитми. Бер дәрестә сораганда яки төрле мөстәкыйль һәм
иҗади эшләр, төрле биремнәр үткәреп белемен бәяләгәндә, укучының шәхси үзенчәлекләрен
тулысынча искә алырга, аның белем һәм күнекмәсенә тирән һәм нигезле анализ ясарга һәм аңа тулы бәя куярга вакыт та аз
була; укучы күрсәтелгән параграфны гына өйрәнеп килгәнгә, берничә дәрес дәвамында
өйрәнгән теманы ничек үзләштерүен, анда күпме дәрәҗәдә гамәли күнекмәләр булуын
ачыкларга, күп укучыдан сорарга яки барлык укучының да теманы үзләштерү дәрәҗәсен ачыкларга
мөмкин булмый.
Зачет дәресләрендә барлык укучылар да катнаша. Дәрес
барышында зачет
үткәрелгән тема буенча барлык биремне дә төгәл үтәп, материалны яхшы үзләштергән кайбер укучылар зачеттан азат ителә ала
һәм аларга шушы тема буенча агымдагы бәя
куела. Ләкин алар дәрестән азат ителми, бәлки карточкаларга язып бирелгән
мөстәкыйль эшләрне башкаралар. Зачет бирүче укучыларга сораулар бирелә, алар
бераз вакыт әзерләнгәч, ул сорауларга
җавап алына. Зачет укучыларның материалны аңлауларын, үзләштерүләрен һәм шулай
ук аны гамәли файдалана белү күнекмәләрен ачыкларга да ярдәм итә. Зачетка бәя куйганда, дәрестә
һәм өйдә эшләнгән эшләрнең сыйфаты да искә алына.
Конференция
Конференция тел
буенча өйрәнгән кайбер катлаулырак темаларга йомгак ясау, гомумән, туган телгә
багышлап та үткәрелә ала. (Карагыз: Вәлие-ва Ф. С Туган телгә багышланган конференциянең үрнәге. «Совет мәктәбе» журн. №
4, 1974) Конференциягә әзерлек эшләре 1-2 ай дәвамында барырга мөмкин. Укытучы аның планын
төзи, кирәкле материалларны әзерли; бу эшкә, билгеле, укучыларны да тарта, аларга эшләр бүлеп
бирә. Конференциягә галимнәрне һәм кайбер язучыларны, башка мәктәп укучыларын
һәм укытучыларын да чакырырга мөмкин.
Конференция я өлкән сыйныф укучысының, яки укытучының
кереш сүзе белән
ачыла. Аннан соң укучылар, чакырылган галимнәр яки язучылар чыгыш ясый. Соңыннан укытучы
йомгаклый, әйтелмәгән фикерләрне өсти һәм, шулай итеп, укучылар тел турында яки өйрәнелгән темалар буенча тирәнрәк белем алалар; туган
телне өйрәнүгә карата аларда кызыксыну арта, туган телгә мәхәббәт тәрбияләнә.
Әдәби әсәрләр телен анализлау
Телне анализлау
төрләренә әдәби әсәрләр телен сүзлек составы, сүзләрнең лексик-семантик үзенчәлекләрен, кулланудагы
осталык, сурәтләү чаралары һәм стиль
үзенчәлекләре ягыннан анализлау керә. Телне күзәтү һәм күптөрле вариантта үткәрелә торган грамматик анализ
алымнарын кулланып эш итү укучыны тагын да катлаулырак эшкә — язучы телен яисә аерым әсәр телен анализлауга әзерләргә тиеш.
Әдәби әсәрләрнең телен анализлау укучыларның әдәбият
теориясе һәм тел буенча
алган белемнәренә таянып, аларны үзара бергә тыгыз бәйләп алып барыла. Әсәргә
әдәби-лингвистик (филологик) анализ ясау укучыга аның идея эчтәлеген, образлар системасын һәм, сәнгать әсәре
буларак, аның матурлыгын, нәфислеген
тоярга, ачарга, эстетик зәвык тәрбияләргә булыша.
Татар теле дәресләрендә этимологик
анализ
5-11 сыйныфларда татар теле дәресләрендә, өлешчә татар әдәбияты дәресләрендә дә, грамматик анализның төрле төрләре
(фонетик анализ, морфологик анализ,
синтаксик анализ һәм аларның катлауландырылган формалары:
фонетик-лексик, фонетик-морфологик, морфологик-синтаксик анализ, әдәби әсәрләрнең телен анализлау һ.б.) еш
үткәрелә. Грамматик анализ укучыларның мөстәкыйльлеген һәм танып белү активлыгын
үстерүдә үзеннән
зур өлеш кертүче нәтиҗәле укыту алымнарыннан санала. Менә шуңа
аның
югарыда күрсәтелгән төрләре мәктәп һәм гимназияләрдә тел укыту гамәлендә
күптәннән уңышлы кулланылалар.
V сыйныфта «Лексика һәм сөйләм культурасы», «Сүз ясалышы. Сөйләм культурасы» бүлекләрен, IX сыйныфта «Лексикология» «Сүз
ясалышы» бүлекләрен
кабатлаганда, XI
сыйныфта «Милли телнең иҗтимагый тормыштагы әһәмияте, телне саклау — милләтне саклауның төп өлеше икәнен үзләштерү»; татар телен кайсы
телләр белән мөнәсәбәткә керүен белү, моның сәбәбен аңлау-төшендерүне тәэмин иткәндә, лексик анализга һәм аның бер мөһим төре булган этимологик анализга тиешле
урын бирү, һичшиксез, зарур. Болай эшләү, сүзләрнең лексик-семантик үзенчәлекләрен тирәнрәк
ачарга мөмкинлек тудыру белән бергә, укучыларга матур әдәбият әсәрләре телендә сүзләрнең
сурәтләү-художество чарасы буларак кулланылышларын калкурак сиземләттерә,
сүзләрнең тел тарихы һәм халык тарихы белән тыгыз мөнәсәбәттә булуларын аңлатырга булышачак.
Этимологик
анализ ясау — сүзнең беренчел формасын
һәм аның төп, беренчел килеп чыгыш мәгънәсен табудан гыйбарәт. Бу алым
эчтәлеге таныш булмаган күп кенә сүзләрнең,
фәнни һәм иҗтимагый-сәяси терминнарның мәгънәсен
һәм генезисын укучыларга аңлату-төшендерү өчен гаять отышлы һәм кызыклы алым-чара булып тора. Укучыларның
тел байлыгын, сүзлек хәзинәсен үстерүгә зур өлеш кертә. Сүзләрнең тарихи
үсү-үзгәрү эволюциясен күзалларга,
фонетик-морфологик үзгәрешләрен, язылыш һәм әйтелеш үзенчәлекләрен хәтергә
яхшырак сеңдерергә ярдәм итә.
ТАТАР ТЕЛЕ
ДӘРЕСЛӘРЕНДӘ КҮРСӘТМӘЛЕЛЕК
Күрсәтмә
әсбапларның төрләре
Күрсәтмә
әсбапларны берничәгә бүлә алабыз:
1)
график (таблицалар, схемалар, диаграммалар);
2)
сынлы сәнгать
әсәрләре (картиналар, фоторәсемнәр, открыткалар, төрле рәсемнәр);
3)
символик
күрсәтмә әсбаплар (тарихи яки географик карталар, төрле шартлы сызымнар);
4)
натураль
һәм күләмле күрсәтмә әсбаплар (әйберләрнең үзләрен күрсәтү, муляжлар, геометрик
фигуралар);
5) экранлы әсбаплар (кино, телевидение,
диафильм һ.б.).
Таблица
Фонетика һәм графика,
орфография һәм грамматика дәресләрендә таблица уңышлы файдаланыла. Авазларга классификация, сузык һәм тартык аваз хәрефләренең язылышы, сүзләрнең төрләнеше һәм
ясалышы, бүленеше турында, синтаксис
һәм пунктуация, лексика һәм стилистика буенча аерым темаларны үткәндә төрле эчтәлекле таблицалар кулланыла. Татар теле
буенча эшләнгән кайбер таблицалар бар. Ләкин алар җитәрлек түгел һәм
аларның сыйфаты да түбән. Шуңа күрә укытучының үзенә иҗат итәргә, шуларны эшләргә яки эшләтергә туры килә. Нинди дә
булса билгеле бер грамматик формаларны яки берничә теманы йомгаклау өчен,
таблицаларны гомумиләштерү
характерында да эшләргә мөмкин. («Пунктуациягә өйрәткәндә күрсәтмә әсбаплардан файдалану» бүлегеннән карагыз.)
Таблица өстендә эшне укучылар үзләре мөстәкыйль рәвештә
нәтиҗәгә, гомумиләштерүгә
килә алырлык итеп оештыруның әһәмияте зур. Аның эчтәлеге укучыларның хәтерләрендә ныгып
калсын өчен, аларның үз мисаллары яки әдәби әсәрләрдән алган мисаллар белән
таблицаны дәфтәрләренә сыздыру, контроль эшләр яки имтиханнар алдыннан, яисә
чирек азагында алардан
кабат файдалану һ.б. алымнар куллану бик әһәмиятле.
Билгеле, дәреслектәге барлык материалны таблицага салып
бирергә кирәкми.
Ул «таблицада дәреслек» булып китмәсен. Анда иң кирәкле яисә укучыларга авыр аңлашыла торган
фонетик һәм грамматик формаларны яки орфограммаларны гына бирергә кирәк. Дәреслектәге
таблицаларны да читтә калдырырга
ярамый, аңа да игътибар иттерелсен. Өйгә эш биргәндә дә укучылар аннан файдалана белсен.
Рәсемле
таблицалар
Яңа материалны
аңлатканда һәм нәтиҗә чыгарганда, аны ныгытканда файдаланыла. Ул укучыларның танып белү эшчәнлеген үстерергә, мөстәкыйль фикер йөртергә һәм үткәнне хәтердә
ныгытырга ярдәм итә. Рәсемнәр
ярдәмендә мисал һәм нәтиҗәләр аңлаешлырак була; абстракт нәтиҗәләр рәсемнәрдә күрсәтелгәннәрдән чыгып
бирелә. Рәсем таблица-дагы текстка иллюстрация була, аны ышандырырлык
итә, укучыларның уйлау сәләтен үстерергә
ярдәмче була. Мәсәлән, сыйфат дәрәҗәләрен өйрәткәндә, түбәндәге рәсемле таблицаны файдалану укучыларга материалны тиешенчә танып белергә, үзләренә үк нәтиҗәгә
килергә ярдәм итә. Укучыларга дүрт
төрле алма рәсеме тәкъдим ителә.
Плакат
Өйрәнә торган фонетик һәм грамматик күренешләр яки
орфограммалар җөмлә
яки текст эчендә бирелә. («Грамматиканың аерым темалары өстендә эшләү» бүлегендә үрнәкләре китерелә.)
Күпчелек методик хезмәтләрдә шундый күрсәтмә әсбапны таблицаларга кертәләр. Ләкин ул
таблица вазифасын
үтәми. Таблица «табель» сүзеннән алынган. Плакатта тел күренешләре, классификацияләнеп,
мисаллар белән күрсәтелә. Укытучы, төрле метод һәм алымнар кулланып, укучыларның
танып белү эшчәнлекләрен эшкә җигеп, өйрәнә торган тел күренешләре турында мәгълүмат
бирә. Ул өйрәнә торган
аерым теманы яки берничә теманы гомумиләштерү, анда үтелгәннәрне системага салу максаты белән дә эшләнә ала.
Мәсәлән, ике нокта кую очракларын
гомумиләштереп бирүгә карата түбәндәге плакатны файдаланып була.
Плакат-таблица
Грамматик күренешләр
җөмлә эчендә, аларның төрләнеше яки ясалыш төрләре таблицада бирелә. Элек укучылар җөмләләрне укыйлар, өйрәнә торган тел күренешләрен күрсәтәләр, сораулар куялар;
төр һәм төркемчәләрен, грамматик
билгеләрен һәм язылышын, сүз төркемнәрен өйрәнүгә карата булса, җөмләдә нинди кисәк булуын әйтәләр.
Соңыннан укучыларның игътибары таблицага юнәлтелә; төр һәм төркемчәләре яки
ясалыш төрләре турында, таблицага
карап, нәтиҗәне үзләре чыгаралар, тагын бер тапкыр күзаллыйлар.
Укучыларның мөстәкыйль эшләренең дөреслеген һәм белемнәренең
ныклыгын тикшерү һәм аларга ялгыш
нәтиҗә ясарга юл куймау максаты белән, дәресләрдә
тагын электр ярдәмендә эшли торган махсус таблицалар яки плакатлар кулланыла; алар электротәрәзәдә (яки
электротаблода) урнаштырыла: анда төп
текст кара тушь белән, ә тикшерелә торган сүз яки тыныш билгесе ак кәгазьнең артына кызыл тушь белән
кирегә языла. Укучылар эшне үтәгәч,
электротәрәзә яктыртыла һәм, шуңа карап, укучылар үзләренең эшләренең
дөреслеген тикшерәләр, ялгышлары булса, дөреслиләр һәм ни өчен шулай язылуы яки шундый тыныш билгесе куелуы
турында йомгак ясыйлар. Шулай ук
кодоскоптан да уңышлы файдаланып була.
Схема
Грамматик
категорияләрнең бүленешен схемаларда бирү аны укучыларның хәтерендә калдырырга һәм ныгытырга зур ярдәм
итә. Алардан төрле типтагы дәресләрдә һәм дәресләрнең төрле этабында файдаланып
була.
Плакат-схема
Грамматик күренешләр җөмләләр эчендә, аларның
бүленеш төрләре схемаларда бирелә. Элек
өйрәнелә торган тел күренешләре җөмләдән таптыр-тып тикшертелә, аннары, укучыларның актив катнашы белән, аларның бүленеше схемаларда күрсәтелә һәм нәтиҗә ясала.
Ныгыту,
кабатлау һәм йомгаклау дәресләрендә укучыларның танып белү активлыгын үстерү, үткәннәрне тагын да хәтердә
ныгыту максаты белән, грамматик
күренешләр язылмаган схемаларны да бирергә була. Укучыларга, үзләре уйлап, үткәннәрне искә төшереп,
шакмаклар эченә ул күренешләрне
язарга кушыла ( 83 нче биттә үрнәге бирелә).
Альбом-таблица
Аерым битләргә
язылган тематик таблицалардан тора, аны укучылар белешмә яки тарату материалы буларак файдаланалар. Ул тел курсының аерым бүлекләре буенча эшләнә, үткәннәрне
системалаштырырга ярдәм итә. Укытучы
ясаган таблицалар үрнәгендә укучылар үзләре дә аны ясый алалар
Сүзлекләр
Дәресләрдә
сүзлекләрдән берничә максат белән файдаланырга мөмкин: өйрәтү
характерындагы язма эшләр вакытында укучылар теге яки бу сүзнең дөрес язылышын
карый һәм лексик яки тел үстерү эшләре белән бәйләнешле күнегүләр үткәргәндә һ.б. эшләрдә файдалана ала.
Урта мәктәпләр өчен татар теле буенча махсус сүзлекләр юк
диярлек. Шунлыктан,
укыту-өйрәтү, тел үстерү һәм укучыларның сүзлек хәзинәсен баету максаты белән,
«Татарча-русча сүзлек»не (М, 1966), «Татар теленең аңлатмалы сүзлеге»н (3 томда. — Казан,
1977, 1979, 1981), «Татар теленең орфографик сүзлеге»н (Казан, 1983) һ.б. файдаланырга мөмкин.
Билгеле булганча, тәҗрибәле укытучылар укучыларның
үзләреннән орфографик
яки лексик сүзлекләр эшләтәләр: 1) стена сүзлекләре (икенче төрле әйткәндә, сүзлек-таблицалар), 2) кесә сүзлекләре (укучылар
үзләре сүзләр язып
бара торган орфографик яки тематик сүзлекләр) һ.б.
Өйрәнелә торган темага бәйләнешле рәвештә, стена
сүзлекләренә мәгънәсе
яки язылышы буенча катлаулы булган сүзләр язып барыла. Ул сыйныфта озак вакытлар эленеп тора һәм
укучылар андагы сүзләрне үзләштерә баралар.
Кесә сүзлекләре орфографик яки тематик сүзлек итеп төзелә
ала. Алар грамматик күренешләрне тирәнрәк үзләштерү өчен ярдәм итәләр. Тематик сүзлеккә, мәсәлән, «Фигыль»
темасын үткәндә, эшне, хәлне яки хәрәкәтне белдерүче фигыльләрне теркәп баралар.
Ул сүзлекләргә укучылар табышмак, мәкаль һәм фразеологик әйтелмәләрне, омоним, антоним
һәм синонимнарны
да туплый алалар.
Сүзлекләр,
бердән, укучыларның сүз байлыгын арттырырга хезмәт итсә, икенчедән, аларның грамоталыкларын үстерүдә зур
роль уйный.
Рәсемнәр
Фонетика һәм грамматика
дәресләрендә, теге яки бу авазларны әйткәндә, сөйләү органнарының торышын күрсәткән рәсем («Фонетикага өйрәтү» бүлегендә) уңышлы кулланыла. Ул авазларны
әйткәндәге үзенчәлекләрне
белергә,
аларның ничек ясалышын ачыкларга һәм, шулай итеп, укучыларга орфоэпияне үзләштерергә дә
ярдәм итә.
Укучыларның сөйләү һәм язу телен үстерү максаты белән,
тел дәресләрендә
газета һәм журнал битләреннән алынган төрле эчтәлекле сюжетлы рәсемнәр дә кулланыла ала.
Алардан эпифильмнар төзергә һәм шулар нигезендә, грамматик материалны өйрәтүгә бәйләп, төрле
күнегүләр эшләтергә,
мөстәкыйль эшләр үткәрергә була: грамматик күренешләрне эченә алган җөмләләр төзетү, кыска
(миниатюр) сочинениеләр яки хикәяләр яздыру кебек эшләр, бердән, тел үстерүгә, икенчедән,
грамматик күренешләрне тирән үзләштерергә булыша.
Картиналар
Тел
дәресләрендә, картиналардан да уңышлы файдаланып була. Алар-ны куллану укучыларның игътибарын һәм танып белү
эшчәнлекләрен үстерә; аларның күзәтүчәнлекләрен һәм дикъкатьләрен
арттыра, караш даирәләрен киңәйтә һәм
картиналар балада эстетик зәвык тәрбияләргә ярдәм итәләр. Алар күбрәк
материалны ныгыту һәм кабатлау дәресләрендә, укучыларның сөйләм һәм язу телен үстерү максаты белән, төрле грамматик бирем
белән мөстәкыйль яки иҗади (хикәя яки кечкенә күләмле сочинение язу) эшләр, төрле грамматик күнегүләр үткәрүгә
бәйләп кулланылалар. Шул вакытта
укучыларның өйрәнә торган тел күренешләрен гамәли ныгыта барулары да күздә тотыла.
Картиналарның, сәнгать әсәрләре буларак, идея һәм
художество кыйммәте
зур. Шуңа күрә алар белән эш иткәндә, грамматик бирем белән генә чикләнмичә,
аның эчтәлеген дөрес ачуга һәм укучыларга төрле (эстетик, әхлак, патриотик, интернациональ,
хезмәт һ.б.)тәрбия бирүгә дә игътибар итү таләп ителә.
Дәресләрдә картиналардан дөрес файдалануның әһәмияте зур:
укучылар, андагы әйберләрне, күренешләрне яки детальләрне танып яки укып, шундагы матурлыкны тойсыннар,
соклансыннар; сәнгать әсәренең эчтәлеген табигый яктыртырга һәм тулы итеп
сөйләргә өйрәнсеннәр, картинаның )чгәлегенә бәйләнешле рәвештә, грамматик формаларны да
кирәк урында дорес
кулланырга өйрәнсеннәр һәм иҗади якын килсеннәр. Моның өчен сайлаган картина буенча укучылар белән
тирән эчтәлекле әңгәмәләр у I кәрергә, танылган
рәссамнарның әсәрләренә мәхәббәт тәрбияләргә һәм, шуның белән бергә, эшне укучыларның
хисләрен уятырлык итеп оештырырга кирәк була. Картиналарның эчтәлеге өйрәтә
торган грамматик формаларны җитәрлек
дәрәҗәдә бирергә-чагылдырырга яраклы булуына да игъ-I нбар итүнең әһәмияте зур (картина белән
эшләү алымы «Фигыль» темасы-ка бәйләп бирелде).
Кара
такта
Тел күренешләрен
өйрәткәндә, әзер күрсәтмә әсбаплар булмаганда яки остәмә рәвештә кайбер грамматик күренешләрне яки
орфограммаларны күрсәтергә кирәк
булганда, дәрестә кара тактадан яки күчмә тактадан да уңышлы файдаланып
була. Ул дәрестә төрле алымнар белән эшләргә дә ярдәм итә. Кара тактадан дөрес файдалана белүнең әһәмияте зур: укытучытактага туры һәм дөрес каллеграфия белән язсын,
төрле рәсемнәрне дөрес ясап,
сызымнарны дөрес сыза алсын; тактадан урынлы һәм системалы файдалансын: мисаллар язганда, тактаның теләсә кайсы
җиренә язмасын, поляны һәм
кызыл юлларны, интервалларны дөрес калдырсын; юл тулмый торып, икенче юлга чыгып яза
башламасын, буш урыннар күп калмасын, баш һәм юл хәрефләре белән язуга игътибар итсен;
хәрефләрнең тигез (эре яки вак) булырга тиешлеген онытмасын, өйгә бирелгән эшне һәрвакыт бер урынга гына (тактаның уң
ягына, өскә) язсын.
Тактага үрнәк яза белүнең тәрбияви әһәмияте дә зур:
укучылар да укытучы
язганча язарга тырышалар, мөстәкыйль эшләр вакытында да, өйгә эшне үтәгәндә дә тәртипле һәм
пөхтә эшләргә өйрәнәләр, шуның үрнәгендә дәфтәрләрендәге язуны да тәртипле алып барырга
күнегәләр. Укучыларга да тактага яза белү күнекмәләре бирергә, матур һәм пөхтә итеп язарга өйрәтергә кирәк.
Күчмә такта
Укытучылар татар
теле дәресләрендә күчмә тактадан уңышлы файдаланып киләләр. Ул дәрестә
вакыттан дөрес файдалану өчен җайлы: укытучы укучылар алдында тактага язып вакыт үткәрми, бәлки дәрес өчен кирәк булган мисалларны, җөмләләрне, таблица яки схемаларны
яисә сорауларны дәрескә кадәр үк күчмә тактага язып куя, һәм ул дәрестә кирәк
вакытта гына файдаланыла; аның икенче ягына да язарга мөмкин була. Күчмә тактадан да югарыда әйтелгәнчә дөрес файдалана
белүнең әһәмияте зур.
Открыткалар
Өйрәтә торган
материалны ныгыту максаты белән, укытучылар дәресләрдә тарату материалларыннан да уңышлы файдаланалар. Шуларга открыткаларны, карточкаларны, сюжетлы рәсемнәрне
кертергә мөмкин. Төрле тәрбия бирерлек
һәм грамматик күренешләрне катнаштырып җөмләләр
яки хикәя төзерлек эчтәлекле открыткалар укучыларга таратыла һәм төп максат аңлатыла. Укучылар үзләренә бирелгән
открыткаларны карыйлар, укыйлар һәм
биремне үтиләр. Мәсәлән, «Сыйфат» темасын үткәндә, укучы, асыл һәм нисби яки төрле дәрәҗәдәге сыйфатлар кертеп, җөмләләр яки хикәя төзеп яза, сыйфатларның астына
җөмлә кисәге буларак сыза. Ул
биремне үтәүгә иҗади якын килә. Мөстәкыйль рәвештә фикер йөртә һәм танып белү
эшчәнлеге дә үсә. Төсле открыткаларны «укыганда», укучы эстетик тәрбия дә ала.
Карточкалар
Карточкалар укытуны
индивидуальләштерү, вакыттан дөрес файдалану, укучыларны мөстәкыйль эшләргә өйрәтү һәм аларның фикер йөртүләрен, акыл эшчәнлекләрен үстерү, нәтиҗәдә, дәресләрнең
нәтиҗәлелеген күтәрү өчен гаять
кирәкле. Карточкаларны, укучыларның белем даирәсе һәм материалны үзләштерү дәрәҗәсе төрле булуга карап,
берничә вариантта эшләргә була.
Мәсәлән, «Кереш сүзләр» темасын үткәндә, карточкалар өч вариантта эшләнә:
1) материалны йомшаграк үзләштерүче
укучыларга кереш сүзләр кергән
җөмләләр язылган
карточка бирелә. Алар шул җөмләне күчереп язалар, кереш сүзләрне билгелиләр,
тыныш билгеләрен куялар һәм нәрсәне белдерүче кереш сүз булуы турында әйтергә
әзерләнәләр;
2) урта тизлектә эшләүчеләргә бер
үк сүзнең бер җөмләдә — кереш сүз,
икенче җөмләдә җөмлә кисәге булып килү очраклары язылган һәм тыныш
билгеләре куелмаган карточка бирелә. Укучы җөмләләрне күчереп яза, ке
реш сүзле җөмләдә
тыныш билгеләрен куя, җөмлә кисәге булып килгән оч
ракта, җөмлә
кисәге буларак, шул сүзнең астына сыза;
3) материалны тиз һәм яхшырак
үзләштерүче укучыларга аерым сүзләр
язылган карточкалар бирелә. Алар шул
сүзләрне бер җөмләдә — кереш сүз,
икенчесендә җөмлә кисәге итеп, җөмләләр төзеп язалар, тыныш билгеләрен
куялар һәм шул сүзнең кайсы очракта кереш
сүз, кайсы очракта җөмлә ки
сәге булып килүе турында әйтергә
әзерләнәләр.
Теге яки бу теманы өйрәнүгә бәйләп, укучыларның үзләреннән
дә карточкалар
яздырырга мөмкин. Мәсәлән, фигыль төркемчәләре турында өйрәткәндә, өйрәнә торган фигыль
төркемчәләре кергән җөмләләрне укучылар матур һәм пөхтә итеп карточкаларга язып киләләр. Ул
карточкалар китап
кебек ябыла торган ике яклы катыргыга ябыштырылган «Фигыль төркемчәләре» кассасына салына
бара.
Техник чаралардан һәм программалы
укыту элементларыннан файдалану
Укучыларга белем
һәм тәрбия биргәндә, төрле метод һәм алымнар кулланып эшләү белән бергә, укыту процессында техник чаралардан, кино, телевидение һәм компьютердан файдалануның әһәмияте
гаять зур. Аларны социаль-икътисади
һәм фәнни-техник алгарыш таләпләренә туры килерлек итеп файдалана белү таләп ителә.
Таблица һәм схемалар төзү
Өйрәнә торган тел күренешләрен, төр һәм
төркемчәләрне, яңа белемнең иң үзенчәлекле билгеләрен күрсәтеп яки бер-берсе
белән чагыштырып, гомумиләштереп,
укучылар мөстәкыйль рәвештә таблица яки схемалар төзиләр. Бу алым укучыларның танып белү активлыгын үстерергә, материалны тәртипле рәвештә хәтерләрендә калдырырга ярдәм
итә. Мәсәлән, аерымланган
аныклагычларны үткәч, аларны җөмләдә куллана белү, тыныш билгеләрен
дөрес кую күнекмәләрен ныгыту, гомумиләштерү максаты белән, түбәндәге таблицаны сызып, мисаллар язарга, аерымланган анык-лагычны, аның нинди аныклагыч булуын һәм нинди
тыныш билгесе куелуын күрсәтергә
кушыла.
Грамматик уеннар
Дәрестә уеннар оештыру — укытуның актив формалары һәм
методла-рыннан
файдалану ул. «Психология күзлегеннән караганда, бала-чага һәртөрле уенга һәвәс була.
Дидактика күзлегеннән караганда, уен — ма-иыктыргыч, кызыклы ситуацияләрдә укытуның диалогик һәм эвристик (ягъни продуктив) методларының
бергә берләштерелүеннән гыйбарәт ул», — КИП, М. И.
Мәхмүтов «Хәзерге дәрес» мәкаләсендә («Совет мәктәбе» жур-Шшы, 1987, № 3) берьюлы берничә методтан файдалануның
өстенлеген күрсәтә. «Уен вакытында укучы актив катнаша, вакытка экономия ясала һәм
нәтиҗәләр шунда ук билгеле була».
Уенны оештыру өчен, элек төп бурычны билгеләргә,
укучыларны уенга шсрләргә,
аларны кирәкле теоретик белемнәр, төрле мәгълүматлар белән I .имин
итәргә, уен шартлары һәм үзара аралашу кагыйдәләре белән таныштырырга; максатны һәм чишелергә тиешле бурычларны
аңлатырга, уен барышында шул бурычларны үтәүгә ирешергә, чишелешнең дөреслеген
тикшереп, нәтиҗәләргә бәя бирергә
кирәк була.
Уенны нәтиҗәле үткәрү өчен, укучыларны кызыксындырырлык
проблемалы сораулар куя белүнең дә әһәмияте зур.
“Ағиҙел” журналының 1996 елгы 8нче санын соңлабрак, берничә айдан соң гына укырга туры килгән иде. Анда игътибарымны иң җәлеп иткәне Ирек Кинҗәбулатовның шигырьләре булды. “Гашыйк кеше – чын кеше” дигән гомум баш астында бирелгән шәлкем миндә кызыксыну уятты. Ул бик үк яшь булмаган, инде хис-тойгыларына нәтиҗә ясардай кешенең тирән кичерешләре белән сугарылган. Күңелемә аеруча хуш килгән бер шигырьне укучыга тәкъдим итәсем килә:
Иң озын төн хәтта
җитмәде бит,
Иң озын төн ничек
җитсен инде,
Җиһаннардай серле
бу күзләрең
Күз алдыннан ничек
китсен инде.
Килер көннәр, синсез
үтәр төннәр
Шушы төнгә килеп
ялганырлар.
Җиһан төпләреннән
күзләреңне
Булыр көтеп күзем
талганы да.
Беләм инде, беләм,
күпме янма —
Озын төннәр гелән
көтмәсне дә.
Төннәр нәрсә, көннәр нәрсә
соң ул,
Белгән чакта гомер
җитмәсне дә.
Өлгергән, тәҗрибәле, сөю кадерен белгән кешенең хисләре салынган бу шигырьгә.
Мине гаҗәпкә калдырганы шул булды: моңа кадәр Ирек Кинҗәбулатов үзенең иҗатында мәхәббәт темасына бик сирәк мөрәҗәгать итә иде. Каләмдәшләрдән берсе шушы темага сөйләшкән чакта: “Әнә, Ирек мәхәббәт турында шигырьләр язмый диярлек. Ул чын тойгыларның, яратуның ни икәнен дә белмидер, мөгаен”, – дигән иде. Хәзер шушы темага тоташ шәлкем! Һәм нинди шәлкем! Һәр шигыре үзенчә. Ирекчә, ихлас һәм хис-тойгыларга бай.
Мин шигырьләрне укып чыккач та, Язучылар берлегенә Иреккә шалтыраттым. Гадәти хәл-әхвәл сорашудан соң, мин аңа шигырьләре турында мактау сүзләремне җиткердем. Ул бик куанды кебек, рәхмәт әйтте. Шул вакыт сүзләребез ничектер яшьлеккә, ул чактагы хис-тойгыларга күчеп китте. Мин уенлы-чынлы:
– Ирек, син бу юлы моннан утыз-кырык ел элек язасы шигырьләреңне иҗат иткәнсең кебек, – дидем.
Ирек Лотфулла улы уйлап та тормады, үзенә хас йөгерек тел белән:
– Яшьлек, егет чак ялкыны бездә әле сүрелгәне юк, – диде.
Шагыйрь күңелендә, Габдулла Тукай әйтмешли, “Кар яумый да кыш булмый” торгандыр ул. Моны мин үзебезнең өлкән каләмдәшләребез Мостай Кәрим, Наҗар Нәҗми, Муса Галиләрнең тормыш һәм иҗат рәвешеннән дә күреп тордым. Алар яшьлек хисләре ургылып торган шигырьләр язудан олы яшьтә дә туктаганнары булмады.
Бу уңайдан без Ирек белән Кара диңгез флотында хезмәт иткән яшьлек елларыбызны искә төшердек. Киләчәккә якты уй-хыяллар, гүзәл өметләр белән янып, дулкынланып яшәгән чаклар иде бит!..
1959 елның язы. Флотның яр буе частьларының берсендә хезмәт итеп йөргән чак. Беркөнне Ирек Кинҗәбулатов дигән таныш булмаган якташ матростан хат алдым. Ул үзенең хәрби корабта хезмәт итүе, Кара диңгез флотының “Флаг Родины” дигән гәзитеннән минем хәбәрләрне һәм мәкаләләрне (мин актив хәбәрче идем) укып баруын язган. Күптән түгел генә отпускыга туган ягына кайтып килгән. Шул чорда минем “Ленинсы” гәзитендә бер шәлкем шигырьләрем басылып чыккан иде. Ирек авылында чакта шуларны да күреп калган икән. Шуннан соң ул, “Флаг Родины” редакциясенә хат язып, минем адресны сорап алган. Шулай итеп, без, танышып, хат языша башладык.
Гади, бик җылы, дусларча хатлар иде алар. Кайвакыт мин аларны алып укыйм да гаҗәпләнеп куям: нинди эчкерсез, беркатлы булганбыз бит, дөньяны үтә саф, тик ал төстә генә күргәнбез. Хәер, ул вакытта безгә чак егерме яшь тулып узган иде шул. Икебез дә, хезмәт итеп кайткач, университетка укырга керергә, гәзит-журналларда эшләргә, әдәбият дөньясына “чумарга” хыялландык. Үзебез иҗат иткән кайбер шигырьләребезне бер-беребезгә җибәрә һәм мактау сүзләребезне бер-беребезгә жәлләми идек. Бер тапкыр әлеге флот гәзитендә, урысчага тәрҗемә ителеп, минем бер мәсәл кебек нәрсәм басылып чыкты. Шуннан соң, ике-өч көн үттеме-юкмы, Иректән хат килеп төште. Минем мәсәлне күреп куанган һәм гәзиттән кисентесен дә салган. “Югалтма, берәр вакыт кирәге булыр”, – дип кисәтүне дә кирәк тапкан.
Мин хезмәтемне тутырып кайтып киткәч, Ирек тагын бер ел корабында калды әле. Бәйләнешебез өзелеп тормады. Мин соңгы елларда дөнья күргән берничә шигырь китабын сатып алып, аңа җибәрдем һәм Ирек, бик нык сөенүен әйтеп, кайнар рәхмәт хатын язды.
1961 елда без икебез дә Башкорт дәүләт университетының филология факультетына, мин – татар, ул башкорт бүлегенә укырга кердек. Студент елларыбызда аның кунак булып безнең авылга килгән, мин аларның Кырмыскалыдагы Абдулла авылына барган чаклар булды. Без, әтиләре сугышта һәлак булган егетләр, укыган вакытта матди яктан байтак мохтаҗлыклар кичердек. Ләкин зарланмадык. Рухыбыз бай, күңелләребез көр иде. Иң мөһиме: шигърият безне ташламады. Без үзебезне тынычландыру өченме, әллә ихлас ышаныпмы: “Шагыйрь ярлы, ач булырга тиеш”, – дип әйтә торган идек.
Ирек Кинҗәбулатов 1998 елда дөнья күргән “Аргамакта” дигән шактый күләмле китабын миңа бүләк иткәндә кыска гына итеп: “Һәрчак бергә булдык. Бергә булыйк!” – дип язып бирде. Минемчә, бу култамга күп нәрсә турында сөйли. Я, илле биш ел гомер аз түгел, бәлки бер-беребездән суыныбрак торган чаклар да булгандыр. Ләкин, иманым камил, беркайчан да сүзгә килешмәдек, күңелләргә яшьтән салынган дуслык тойгысы сүнмәде. Алай гына түгел, еллар үткән саен яшьлек ягына ешрак борылып карыйсың, һәм ул чактагы дусларның кадере арта бара.
Ирек Кинҗәбулатов – үзенең холкы белән тыныч һәм ачык кеше! Агрессивлык, явызлык, астыртынлык кебек сыйфатлар аңа хас түгел. Ул кәефе яхшы булганда шаяртырга ярата, кайчак уйнап, ачы гына төрттереп алудан да тартынмый. Шул холкы белән бераз күңелемне кырган вакыты да булгалады. Әмма яши-яши төшенәсең, Ирекнең күңелендә тырнак карасыдай да кер булмый. Ни эшлисең, берәү шаян сүзләр сөйләргә, шаяртырга ярата (асылда бу начар сыйфат та түгел), ә бөтен кешеләр дә моны аңлап та, кабул итеп тә бетми.
Шигърият – Ирек өчен үтә изге әйбер, эчәр су, сулар һава кебек яшәешнең бер эликсиры. Аның китапханәсендә бөтен дөнья шагыйрьләренең иҗат өлгеләрен табып була. Ул үзе, әйтүенә караганда, беренче шигырен 1953 елда “Пионер” журналында 15 яшендә бастырган. Шуннан ул язуын беркайчан да ташламаган. Флотта хезмәт иткәндә үк аның әсәрләре арасында шигырь буларак өлгергәннәре дә бар иде инде.
Ирекнең иҗатын күп еллар буе укып, күзәтеп бардым. Аның әсәрләрендә сүз уйнату сирәк очрый, төгәл үлчәм, төгәл рифмалар белән эш итә ул, фикерле, һәр очракта үз позициясе бар. Шигырьләре тышкы яктан, бу аныкы, дип кычкырып тормый, әмма, укыгач, үзенә хас интонацияләрне тоясың. Теманы да ул кайдандыр эзләми, күбрәк үз күңел дөньясыннан, үзен уратып алган мохиттән ала. “Минем биографиям – шигырьләремдә”, – дигән С. Есенин. Ирекнең дә бөтен тормышын, уй-хыялларын шигырьләрдән күреп була.
Бу гомер юлында безнең күргәннәребез, кичергәннәребез күп җәһәттән уртак. Дәһшәтле сугыш чоры, әтиләребезнең анда һәлак булуы, әниләребез, туганнарыбыз белән бергәләп кичергән тормыш михнәтләре. Бәлки, шуңа да Ирекнең шигърияте миңа якындыр. Ул үзенең “Сыерчыклар бала очыра” дигән беренче поэмасында сугыш чорында күргән җәфаларга туктала, тормышның драматик шартларында ана образын илаһилаштыра. Безгә, әтисез үскән малайларга, әни, әти ролен дә үтәде. Безнең өчен ул элек тә һәм хәзер дә бөек зат булып кала һәм Ирекнең поэмасында гына түгел, шигырьләрендә дә бу зат иң асыл сүзләр белән сынландырыла.
Ирек замандашларына, өлкән каләмдәшләренә һәм якын дусларына дистәләрчә шигырьләрен һәм поэмаларын багышлады. Аларда хөрмәт иткән, якын күргән кешеләренең рухи портретларын тудырды. Менә Зәйнәп Биишевага багышланган “Моңлы һәйкәлләр” дигән поэмасында халык язучысының фигыль үзенчәлеген төгәл чагылдырып:
Яратмады ярамсакны,
Юллатмады ялагайны.
Ярамсактан, ялагайдан
Артык күрде алабайны.
Берекмәде берекмәскә,
Кушылмады куштаннарга.
Югарырак карады ул
Югарыдан кушканнарга, –
дип язды.
Ул күренекле шагыйрьләр һәм язучылар Рәми Гарипов, Кәтибә Кинҗәбулатова, Равил Бикбаев, Кадим Аралбай, Рәшит Солтангәрәев, Динис Бүләков һәм башка күпләргә багышлап, олы хөрмәт һәм кайнар хис-тойгылар белән тулы шигырьләр иҗат итте. Шулай ук аның туган җиренә, Башкортстанга һәм туган халкына багышланган әсәрләре дә күп. “Туган төяк”, “Баймак җире”, “Сибай”, “Дәүләкән”, “Әбҗәлил”, “Хәйбулла”, “Бөрҗән иле”, “Талкас” һәм башка шигырьләрендә республикабызның һәр төбәге, матур рухлы кешеләре белән горурлану, җиребезнең гүзәллегенә, байлыгына соклану тойгылары ташып тора. Шагыйрь – үз җиренең, иленең һәм үз халкының патриоты буларак үз халкы белән чиксез горурланды.
“Мин – башкорт” дигән иң матур шигырьләренең берсендә бу тойгыларын ул үзенчәлекле итеп әйтеп бирде. Халкы тарихында үз тамырларының тирән булуын искәртеп:
Мин — күптәнге,
Киләчәкке башкорт.
Меңәр еллык юлым
артымда.
Үткәннәре барның –
киләсе бар,
Шуны белсен яшем,
картым да, —
дип язды. Ирек – милләтчелекнең тар кысаларына сыя торган кеше түгел иде. Татардан да, урыстан, чуваштан да дуслары бик күп булды. Һәркайсысына миһербанлы, ягымлы иде. Бар булмышы белән демократик рухлы.
Моннан ун-унбиш ел чамасы элек аерым татар, башкорт гәзитләрендә ике милләт арасындагы мөнәсәбәтләрне катлауландырган чыгышлар күренгәләп торганда, Ирек татар халкына карата туганлык рухы белән сугарылган “Атларга атланыйк” шигырен язды. Менә шуның берничә строфасы белән укучыларны да таныштырып китәсем килә:
Һөстерүче мөртәтнең
Этенә әйләнмик без.
Азак ерып чыкмаслык
Мәхшәргә бәйләнмик без.
Мал бүләргә кирәкми,
Туплыйк без булган малны;
Бүлә торгач, болай да
Бик әзе кулга калды.
Җыр да, тел дә кушылган.
Нигә соң аерырга?
Йөрәккә кергән моңның
Канатын каерырга?
Меңәрләгән гаиләгә
Кычкырмыйк без талакны,
Үтәтик без мөртәттән
Халык куйган таләпне…
Ике милләт, татар-башкорт дуслыгына үрнәк итеп куярдай шигырь бу. Мин аны, журналда чыккач та, укып бик куандым. Мондый сүзне элегрәк миңа әйтергә кирәк булган да бит. Тик аны алдан Ирек дустым әйтеп өлгерде. Миңа тик: “Афәрин! Яшәсен халыкларыбыз дуслыгы!” – дияргә генә калды. Ә халыкларыбыз дус, тату булса, без дә яшәрбез, иншаллаһ. “Әле иҗат итәсе әсәрләребезнең очы-кырые, халыкларыбызга әйтәсе сүзләребезнең дә иге-чиге юк. Ходай Тәгалә исәнлек кенә бирсен! Иҗатыбызда яшьлек дәрте, яшьлек ялкыны сүрелмәячәк”, – ди иде Ирек.
Ирекнең “Заман тавышы” дигән китабы 2008 елда дөнья күрде. Ул аны шул ук елда “Рәшиткә, гомерлек дуска”, – дигән автограф белән бүләк итте. Куанып, рәхмәт әйтеп алдым. “Шундый китапларыңны киләчәктә дә күрергә язсын”, – дидем. “Күрербез, сүнми әле яшьлек ялкыны”, – диде. Ул оптимист иде. Күңелсезләнеп, комы коелып йөргән чагын күрмәдем.
2016 елның апрель азакларында Ирекнең өенә үзем яшәгән Ялгызкаен авылыннан шалтыраттым. Хәл-әхвәлен белешкәч: “Элеккечә яшибез әле, – диде, рухи күтәренкелек белән. – Ә үзең соң нихәлдә?” “Скуторым белән туган якны гизеп йөреп ятам”, – дидем. Ул көтмәгәндә: “Киләсе елда сиңа 80 яшь бит, юбилееңны үткәрәсеңме?” – дип сорады. “Үткәрергә уйлап торам. Сиңа шалтыратуым да шул хакта иде”, – дидем. “Мин сиңа багышлап шигырь язачакмын, юбилееңда укырмын”, – диде.
Саубуллашканда шалтыратуым өчен үтә бер җылылык белән кат-кат рәхмәт әйтте. Кызганычка каршы, бу безнең соңгы сөйләшүебез булган икән. Ирек Лотфулла улы, якын дустым 2 июньдә вафат булды. Бу хакта ишетеп, зур кайгы кичердем. Авылымдагы иң якын дустым вафат булгач язган шигыремнең соңгы строфасы Ирек дустыма да туры килә:
Аңладым мин: олы
дуслык хисе
Күңелемдә калыр гомергә.
Картаябыз: дуслар
бер-бер артлы
Китә тора. Ничек түзәргә?..
Рәшит Сабит,
шагыйрь һәм прозаик.
Англійська мова перевод Українська ст 18 хата Гдз рідна мова 7 клас глазова кузнецов 2007 рік гдз.
РусскийEnglish Беларуская ქართული Українська Татар теле Қазақ тілі Հայերեն O’zbek tili Română (MD) Azərbaycan dili Română (RO) Türkçe. Помощь Войдитеилизарегистрируйтесь. Найти. Топ недели. Мы больше не будем рекомендовать вам подобный контент. Отмена. за просмотры фотографий! Украинская национальная хата век. 13 фев просмотров. Комментарии0. 0. 1. Видео Нины Ткачук(Воловцовой). Автор: Нина Ткачук(Воловцова). Українська хата та інтер’єр. Хата — житловий простір людини, місце родинних обрядів, символ добробуту. Цей домашній простір у слов’янських народів умовно поділяється по діагоналі на дві частини: лівий бік (куток із піччю) — жіноча половина помешкання, а правий (куток із Покуттю) — чоловіча. Покуть повернутий найчастіше на схід. украинская хата. Коллекция пользователя Наталья. пинов. • подписчиков. Колисной Геннадий. Украинская хата. очень красивая картинка, украинский пейзаж, скачать схему хаты быстро. Садовые Конструкции Старые Амбары. Английская Загородная Местность. Гостинна українська хата. Вокруг Света Каникулы Мечты Места Для Отдыха. Италия Отдых.Мало хто із авторів художніх творів не звернув своєї уваги на змалювання біленької української хати, яка тоне у красі мальовничого краю, серед яблуневих та виш. Українська хата XVIII століття.
Ставок: Макс. ставка: 0 грн. Добавлено:Следит за лотом: Никто не следит. Добавлено:Tobnad (). 4 $. Трійця поч. 20 ст. Ст. Кути. 43 $. Сушеная тыква с сюжетом. 18 $. Ваза Въетнам инкрустация перламутром. 7 $. Матрёшки. 6 $. Кухонна дубова дошка з українським квітковим орнаментом. Нова.Винницкий художник Владимир Козюк собрал удивительную фотоподборку домов-мазанок. Снимки глиняных домов на Подолье мужчина собирал 13 лет. Первую свою мазанку под соломенной крышей Владимир сфотографировал еще в году. Сакральність української хати, житла, оселі ✅ Структура народного житла українців.“Хата козака Коробки в Миргороді. Світлина р. У жовтні у цій хаті жив Тарас Шевченко”. Мировые Культуры Будапешт Старые Фотографии Польша Верблюды Прошлое Легенды Лошади История. #Art_blog_18 ? on Instagram: “Peder Mørk Mønsted #art_blog_18 #countryside #paintings #artist #art_empire #artistmafia #artists #forestpainting #oilpainting ” #Art_blog_18 ? on Instagram: “Peder Mørk Mønsted #art_blog_18 #countryside #paintings #artist #art_empire #artistmafia #artists #forestpainting #oilpainting ” Старые Фотографии Винтажные Фото Ретро Винтаж История Антиквариат. “Кубань Кінець 19 століття Українська вишиванка Українська хата-мазанка #Україна #Ukraine”. Ландшафт. Українська хата. ст. Інтер`єр — Музей народної архітектури та побуту. Пирогово — biosonuyut.ru — Фото України Фотографії різних куточків України. Велика кількість. Постійні поповнення. Зручне сортування по категоріях та по географії. то, что вмешиваюсь… Мне знакома 18 ст хата українська Вас нелегкий О традиционном украинском жилище-хате. Эта статья о традиционных хатах средней полосы, немного о технологиях их строительства, о том почему они головач.в статистика збірник задач плохом состоянии нынче. Мы продолжаем цикл статей «Хороший дом своими руками». В будущем увидят свет такие статьи как «Традиционные каркасы», в которой мы расскажем про английский дубовый, немецкий фахверк, японский каркасы. Думаем, в общих чертах, в статье «Мировой опыт народного строительства с применением глины» рассказать о том, как строили в мире, где известен саман и как его применяли. статья, кстати автору хочу 18 українська ст хата забавная фраза Помоему смысл развёрнут ног головы разделяю Ваше мнение. этом что-то ст українська хата 18 сайтец, однако вам стоит больше Віками склалося так, що українська хата не мислилася окремо від вишневого садка, ставка, криниці над шляхом, куща калини, чорнобривців та матіол у квітнику. Разом із вишитими рушниками, домотканими доріжками та мальованими коминами, що здавна прикрашали хату і захищали її від ворожих людині сил, українське житло становило цілісну систему і слугувало своєрідною візиткою українців кульчицький історія держави і права україни скачать нації у світі. На тому місці, де мала стояти хата, заздалегідь були визначені місця майбутньої садиби. Будували хату толокою. Господиня готувала обід, а коли приходив час, розстеляла скатертину на місці майбутньої п. Селянська хата 19 Історично так склалося що Городнянщина знаходиться на межи трьох слов’янських народів українців, білорусів, дом.завдання укр.мова 3 клас м.с.вашуленко. Саме тут традиційне слов’янське житло поліське найдовше зберегло слов’янський тип — однокамерне помешкання зі стебкою і кліттю, які виконували функції допоміжних господарських прибудов. Основою розробки теми «Українська хата» є збереження надбання національної культури. Слід зазначити, що навіть у сільській місцевості сьогодні, де в побуті й заняттях збереглося чимало традиційного, забуваються духовні традиції, народні звичаї та обряди.Повсякденне життя українців наприкінці XVIII — у першій половині XIX — Культура України кінця ХVІІІ — першої половини ХІХ — Історія України — для загальноосвітніх навчальних закладів — 9 клас — Сорочинська Н. М. конспект уроку 10 клас правовідносини Нова програма — Підручник. Хата деда Миколы. Этой мазанке еще тогда было под сотню лет. Это не постановочное фото. Дед как раз рубил дрова, поднял голову. Он спросил: «сколько я вам должен, что вы меня сфотографировали?» Здесь стоит обратить внимание, что стены плотно обшиты со всех сторон хворостом, это защищает его от влаги и сырости.
Вербовец, Муровано-Куриловецький район, Винница, Украина 22 апреля год. Хата бабы Нади. Хата бабы Марты «В этом селе жила бабушка моей жены, так я й нашел эту домик.
Бабка Марта — такая крохотная. И хлев во дворе такой же маленький и двери входные. Рассказывала, что в этом году, как я у нее был, к ней в дом залезли соседи.
Крупу забрали. Смотрите любимые видео, слушайте любимые песни, загружайте собственные ролики и делитесь ими с друзьями, близкими и целым миром. Українська хата — збірна назва різних типів хат, поширених на території України. Українське національне житло створювалося українцями протягом століть шляхом безперервного вдосконалення прийомів і форм, які відповідали умовам життя, побуту й естетичним уподобанням народу. В архітектурі української хати відбилося все тисячолітнє багатство народних традицій, символів, звичаїв та обрядів. Українська хата, як символ, використано у творах багатьма видатними українськими поетами, письменниками. Про хату.Хата — традиційне житло українських селян. Водночас це цікавий і оригінальний твір народу, самобутнє явище в історії архітектури. На всій території країни хаті притаманні видовжена прямокутна форма, чотирисхила стріха. Класичною для України вважається трикамерна хата, складена з житлового приміщення, сіней та комори.
Але були й чотирикамерні, й двокамерні, й «довгі хати», де під одним дахом з людським помешканням містилися господарські приміщення. Як правило, хати будували з матеріалів, що були під рукою, тобто з найдешевших. Украинская хата-мазанка полностью отвечает быту украинских крестьян XIX столетия.
Центром старинного дома была украинская груба или печь (по русски) с традиционной для того времени росписью Дерева жизни. В хате в экспозиции представлены вышитые украинские рушники mr_pw. Центром старинного дома была украинская груба или печь (по— русски) с традиционной для того времени росписью Дерева жизни. В хате в экспозиции представлены вышитые украинские рушники и разнообразные керамические изделия и посуда, привезенная с Востока и Запада Украины. Здавалося б стільки всього про традиційну українську хату відомо.Віками склалося так, що українська хата не мислилася окремо від вишневого садка, ставка, криниці над шляхом, куща калини, чорнобривців та матіол у квітнику. Разом із вишитими рушниками, домотканими доріжками та мальованими коминами, що здавна прикрашали хату і захищали її від ворожих людині сил, українське житло становило цілісну систему і слугувало своєрідною візиткою українців як нації у світі. Українська хата Інтер’єр хати Фото хати Малюнки української хати.
Початок. Інтер’єр українського житла. Перед Великоднем хата обновлялася, милася, підмазувалася, білилася. Це своєрідне очищення після зимового періоду мало значення весняного оновлення життя. Особливою прикметою Великодніх свят були насамперед писанки та крашанки, складені на застеленому святковому столі, де стояв також кошик з освяченими великодніми короваями. Стіни прикрашалися новими рушниками та штучними квітами. Смотрите любимые видео, слушайте любимые песни, загружайте собственные ролики и делитесь українська с друзьями, близкими и целым миром. Сакральність української хати, житла, оселі ✅ Структура народного житла українців.Материал для строительства дома, внешний вид и способ устройства самой хаты напрямую зависел от местности и её особенностей. В северных губерниях, богатых лесом, чаще строили срубные, бревенчатые хаты, в южных, степных районах, широко использовали в строительстве глину Мицник. Дорога домой. Материал для строительства дома, внешний вид и способ устройства самой хаты напрямую зависел от местности и её особенностей. В северных губерниях, богатых лесом, чаще строили срубные, бревенчатые хаты, в южных, степных районах, широко использовали в строительстве глину, солому и камыш. Титуленко Владимир. Материнская хата. Большую роль в выборе материала играл также достаток семьи.Италия Отдых. Мало яка житлова споруда в світі отримувала стільки уваги до себе як українська хата. Вона виступає як унікальне і, водночас, загадкове творіння людських рук.Традиційне українське житло – хату – недарма порівнюють із сонцем, навколо якого обертається хата світ національних традицій і звичаїв. Її конструкція гдз зукраїнської мови 7 клас глазова справжній солом’яно-глиняний шедевр, що досяг досконалості за багато століть. Залежно від регіону й особливостей місцевого клімату матеріали для зведення стін могли використовуватися якнайрізноманітніші, а саме: дерен, земля, глина, змішані з різаною соломою, а також очерет, хмиз, колоди тощо. На выставке в ТРЦ Большевик (блок Б, 4 этаж, над МегаМаркетом). Выставка называется Дерево жизни украинского народа, совершенно быстро, можно фотографировать, еще и милая девушка-экскурсовод все покажет и расскажет.