Тапталы харыстаа диэн этии таптал таҕылы тарҕатыыга кубулуйарын тохтотор.
Киһи куруук тугу саныырыгар суолта биэрэрэ ирдэнэр, куһаҕаны, ол-буну, араас туһата суоҕу санаабыта буола сылдьара, кэлин куһаҕаҥҥа тириэрдэр. Ханнык баҕарар санаа элбэхтик хатыланнаҕына үгэскэ кубулуйан хаалара уонна киһини бэйэтин салайыыга быһаччы кыттыһара сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн дакаастанар, “Куһаҕаны санаама, бэйэҕэр тиийиэҕэ” диэн этиигэ санаа хайдах дьайара быһаччы этиллэр. Дьоҥҥо куһаҕаны саныы сырыттахха, бу санааттан куһаҕан үгэс үөскээн, бэйэ куһаҕан майгыланан хаалыан сөбүн быһааран этэллэр.
Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорбутуттан ыла санаа киһиэхэ дьайыыта суох буолбут курдук сыыһа санааҕа киирии олохсуйда, куһаҕан санаалары умнан, ыраастаныы хаалла. Билигин Россия дьоно барылара куһаҕан санааларын хаатыйаланан илдьэ сылдьалларыттан куһаҕан майгылара элбээн, куһаҕан быһыылары оҥорооччулар олус элбээтилэр. Бу быһаарыы сүрүн дакаастабылынан арыгы иһэн итирдэхтэринэ куһаҕан тыллары саҥараллара, үөхсэллэрэ, өлөрсөллөрө элбээбитэ буолар.
Таптал үтүө санааны үөскэтэрэ элбэҕинэн, киһиэхэ таптыы, таптата сылдьыы, олоҕун устата хаһан баҕарар наада. Дьахталлар бары тапталы аһара сөбүлүүллэр, ырыаҕа ыллыыллар эрээри, таптал туохтан үөскүүрүн быһааран билэ иликтэр. Тиэтэйбит санааларыгар тапталы көрсө охсоору, “Көрө түһээт таптаабытым” диэн этиини ордук саныыр курдук буоллулар. Көрө түһээт таптал тас көрүҥтэн ордук улахан тутулуктааҕыттан билигин үчүгэйдик көстө сатааһын бастаан иһэрэ улаатта, өйү-санааны, эт-сиин бөҕөтүн, үлэни-хамнаһы кыайыыны антах хаалларан туһата суохтарга кубулутта.
Таптал араас көрүҥэ элбэх уонна бары тус-туспа тутулуктанан үөскүүллэр. Ийэҕэ таптал оҕо ийэттэн тутулугуттан, көрөрүттэн-истэриттэн үөскүүр буоллаҕына, ийэ дойдуга таптал төрөөбүт, үөскээбит алаастан, оонньообут сиртэн саҕаланан умнуллубат өйдөбүллэргэ кубулуйар.
Таптал үөскүүрүгэр эр киһи уонна дьахтар бэйэ-бэйэҕэ тардыһыыларын баҕа санаата аан маҥнайгы көрдөбүлгэ киирсэрэ хаһан да кыччаабат. Бу баҕа санаа сахалыы “Баҕалаах маска ыттар” диэн этиинэн бэриллэр. Баҕа санааны сорук оҥостон тапталлааҕы көрдүүллэр. Сахалар кэргэн кэпсэтиини саҕалыылларыгар “Санаабытын сорук оҥостон кэллибит” диэн этиини тутталлара ону бигэргэтэр.
Киһиэхэ баҕа санаатыгар сөп түбэһэр туох барыта сөбүлүү көрүүнү, сөбүлээһини үөскэтэр. Сөбүлүү көрүү тапталга кубулуйуор диэри төһө эрэ кэм, бириэмэ наада буолар.
Уол сөбүлүү көрөр кыыһын куруук, элбэхтик саныыра уонна санаатыгар үчүгэй өрүттэрин чопчу бэлиэтээн саныы сылдьара, кэлин соннук үгэһи, тапталы үөскэтэр, өйүгэр-санаатыгар олохсутар. Бу үтүө санаа үгэскэ кубулуйбута уһун кэмҥэ умнуллубат тапталы үөскэтэр. Дьон бары маҥнайгы тапталларын хаһан да умнубаттар, өйдүү сылдьаллар.
Кыыс оҕону уһун кэмҥэ ыраахтан сөбүлүү көрө сылдьыыттан уол өйүгэр-санаатыгар олохсуйар баҕа санаата күн-түүн күүһүрэн, эбиллэн сыыйа үгэскэ, тапталга кубулуйар. Таптал диэн уһун кэмҥэ сөбүлүү, баҕара санааһынтан үөскээбит үгэс буолар.
“Таптыыртан харах арахпат” диэн этии таптал үөскээбитэ аан бастаан харахха биллэн таптыыр киһиэхэ тиийэрин биллэрэр.
Киһи баҕа санаатыгар сөп түбэһэр киһини сөбүлүү көрөр. Уолаттар ийэлэригэр маарынныыр дьахтары сөбүлүүллэр. Сөбүлүүр киһиҥ куолаһын сөбүлүү истии, тас көрүҥүн, туттарын-хаптарын көрөн сөбүлээһин, сөбүлүү көрүү дуоһуйууну, астыныыны аҕалар буоллаҕына таптал саҕаланан, күүһүрэн барар кыахтанар.
Туох барытын курдук таптал эмиэ харыстааһыҥҥа наадыйар. Тапталы харыстааһын диэн аан маҥнай тапталы үөскэтии, өйгө-санааҕа элбэхтик санаан, үгэс оҥорон иҥэрии буолар. Кыргыттар сөбүлүү көрөр уолга, өссө сөбүлүүрүн уһун кэмҥэ үөскэтэллэрэ, сөбүлүү көрөрүн, куруук саныырын үгэскэ кубулутан иҥэринэрин, тапталга кубулутарын ситиһэллэрэ үйэлээх тапталы үөскэтэр.
Таптал төһө уһун кэмҥэ үөскүүр даҕаны үйэлээх буолара элбэх. Биирдэ эмэ сөбүлүү көрө түһүү табыллан хаалыыта кэпсээннэргэ киирбитин да иһин, ити быһаарыыны кыайан уларытар кыаҕа суох. Таптал үгэс буолан үөскүүрэ элбэх кэми ылар. Кылгас кэмҥэ сөбүлүү көрүү сотору уларыйан хаалыан сөбө элбэх.
«Киһини билиэххин баҕардаххына, кинилиин буут тууһу сиэххэ наада» диэн этии хаһан да уларыйбат. Икки киһи буут тууһу икки сыл кэриҥэ сииллэринэн киһини ис санаатын кытта билии, бу кэм устата ситиһиллэр кыахтанар. Уһун үйэтин тухары бииргэ олорор киһини талан ылыыга бу быһаарыыны тутуһар буолуу туһата элбэх буолар.
Тапталлаахтар бэйэ-бэйэлэрин түһээн элбэхтик көрөллөр. Үгэс буолбут өйдөбүл түүлгэ киирэн көстөрүнэн, тапталлааҕы түүлгэ көрүү, таптал үөскээн, олохсуйан, дириҥээн, үгэс буолан эрэрин биллэрэр.
Таптыыр киһини түһээн көрөр буолуу тапталлаах көрүҥэ үгүстүк санаан көрө сылдьыыттан үгэс буолан, өйгө-санааҕа иҥмитин биллэрэр. «Таптыыртан харах арахпат» диэн тапталлаахтар үгүстүк сөбүлүү көрсөллөрүн быһааран биэрэр этии хаһан да уларыйбат.
Бииргэ буолар баҕа санаа уһун кэмҥэ улааттар-улаатан, үтүө үгэскэ кубулуйан тапталы үөскэтэр. Тапталы үөскэтии, иитии уһун кэми ылар. Баҕа санаа үгэскэ кубулуйара уһун кэмҥэ наадыйар.
Олох сайдан иһиитэ тапталы суох оҥорор куттала улахан. Таптал суох буолуо диэн билигин ким да санаатыгар оҕустаран көрө илик. Аныгы үөрэхтээх, сайдыбыт диэн ааттанар, эмансипицированнай дьахталлар тапталы суох оҥорон иһэллэрин бэйэлэрэ да билбэттэр, субу күннээҕи баҕаларын ханнара охсор санаалара аһара элбээтэ. Биирдэ түбэһэн, бииргэ аһыы түһээт эбэтэр массыынанан биирдэ тиэйдэхтэринэ ороннорун була охсоллоро таптал үөскээһинигэр тириэрдибэт, көннөрү боруобалаһыы эрэ буолар уонна умнуллан иһэрэ элбиир.
Эр киһи булчут, саҥаттан саҥаны боруобалыыр санаата элбэҕин дьахталлар ситэ сыаналаабаттар. Кини ситиһэ сатыыр этин-сиинин баҕата ханарын, баҕа санаата туоларын кытта, дуоһуйдар эрэ, умнан, өссө саҥа, атын санаа киирэн, аны онтон дуоһуйууну кэтэһиэн сөп. Атын баҕа санааны булунан, ону ситиһэ сатыырга дьулуһар, булчут санаата киирэн атыны боруобалыыр санаата улаатар.
Таптал диэн тугуй? Эр киһи эбэтэр дьахтар бэйэ-бэйэлэрин үчүгэйдик саныыр, ахтыһар, тардыһар, көрсүөхтэрин баҕарар санаалара үгэс буолан иҥиитэ тапталы үөскэтэр. Дьахтары баҕарар эр киһи, субу эрэ дьахтары үчүгэй диэн өр кэмҥэ санаатыгар иҥэринэн үгэһи үөскэтиниитэ тапталы үөскэтэр, бу мин тапталлааҕым диэн өйдөбүлү үөскэтэн өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан иҥэрэр. Итинник үөскээбит таптал өр кэмҥэ умнуллубат дьылҕаланар.
Таптал ыалы үөскэтэргэ анала хаһан да уларыйбата буоллар. Үйэлээх таптал үөскээһинэ туруктаах олохтоох ыалы үөскэтэр. Туруктаах олохтоох ыал эрэ киһи быһыылаах кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэр. Ыал оҕону төрөтүүгэ, иитиигэ аналланар. Оҕо үчүгэй үгэстэргэ үөрэнэн үчүгэй быһыылаах киһи буола улааттаҕына бу аймахтар сайдар кыахтаналлар. Киһи баҕа санаата үгэскэ кубулуйуутун уонна өр кэмҥэ умнуллубат буолуутун сахалар кут-сүр, таҥараларын үөрэҕиттэн билэрбит уонна олохпутугар туһанарбыт эрэйиллэр.
Аныгы, сайдыылаах диир олохпутугар таптал харыстааһыҥҥа олус улаханнык наадыйар буолла. Дьахталларбыт тулуурдара улаатан тапталы таҕылы тарҕатыыга кубулуппаттара буоллар. Тапталы уһун кэмҥэ үөскэтэн, харах харатын курдук харыстыы сырыттахха эрэ уһун үйэлэнэр кыахтаах. (1,51).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. «Харыстас» таҥара үөрэҕэ. — Дьокуускай: ГБУ РС(Я) «Бизнес-инкубатор», 2015. — 128 с.
Киһи олох оллуругар-боллуругар оҕустарбатаҕына, этинэн-хаанынан билбэтэҕинэ, атын дьон кыһалҕатын өйдөөбөт быһыылаах…
Атаһым оҕо сылдьан, оһолго түбэһэн өлбүт буолан, кыра эрдэхпиттэн олох туһунан элбэҕи толкуйдуурга үөрэммиппин. Олох суолтатын хас биирдиибит хайдах өйдүүрүнэн быһаарыан сөп.
Кытаанах ытарчаҕа түбэспит, ойдон, тостон сууллубакка, сырдык ыра иһин бүтэһигэр диэри охсуспут өрүү ахтылла туруо! Бу дьон курдук санаабытын бөҕөргөтөн сылдьыахтаахпыт.
Оскуолаҕа үөрэнэр сылларбыттан саҕалыым. Оскуолаҕа куруук учуутал оҕото аатыран, дьонтон-сэргэттэн өрүү туора тутуллар этим. Бииргэ үөрэнэр оҕолорум миигин кытта ирэ-хоро кэпсэппэт, туора тутар этилэр. Табаарыс, атас оҥостуохтарын кэриэтэ, үлтү түспүттэрин ордоруох курдуктара. Онтон сылтаан соҕотоҕун сылдьарбын ордорорум.
Дьонум бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын көрө-билэ сылдьан көмөлөһөр кыаҕа суохпуттан олус хомойорум. Аҕам “аһыы утаҕы” аһара аһаан-сиэн, бэйэтин да билиммэт буолуор диэри “дьүһүн кубулуйара”. “Аһаабакка” сырыттаҕына киһи киһитэ, “тоттоҕуна” тосту уларыйаахтыыра…
Киһиэхэ ийэтиттэн күндү туох да суох. Ийэм эрэйдээх санааҕа ылларан сылдьаахтыыра. Ол иһин кыһалҕабын кимиэхэ да кэпсээбэккэ, хаайтаран, маска-окко, кыылга-сүөлгэ кэпсээн чэпчиирим. Аҕабын үлтү сынньан, тырыта тыытан кэбиһиэхпин ийэм тохтоторо.
Бу курдук дьону кытта бииргэ сылдьыбатаҕым. Үөлээннээхтэрбиниин биирдэ да эн-мин дэһэн, оонньоон-көрүлээн ыларбын өйдөөбөппүн. Өрүү соҕотох сылдьан оскуоланы бүтэрбитим.
Оскуола кэнниттэн үөрэх туттарсыыта саҕаламмыта. Барыы-кэлии, киирии-тахсыы түбүгэр түспүппүт. Син үөрэхпэр үчүгэй буоламмын, дьоҥҥо туһалаах киһи буолаарыбын, учуутал идэтин талбытым.
Этэҥҥэ үөрэххэ киирэн саҥа сырдык олох саҕаламмыта. Саҥа сиргэ, талааннаах оҕолор быыстарыгар сылдьан, олоҕу саҥаттан көрөр курдук санаммытым. Ис кыахпын сатаан туһаммакка сылдьыбыппын билбитим. Дьон араас сирэйин-хараҕын көрөн улааппыт буоламмын, артыыс идэтин интэриэһиргээн киирэн барбытым. Өссө да хайаны дабайар курдук, тахсан иһиэм эбитэ буолуо…
Бу курдук үөрэнэ сырыттахпына, ыраас халлааҥҥа этиҥ этэринии, дьоммун өлөртөөбүттэрэ! Мин инним бу күнтэн ыла хараҥаран барбыта. Ытыс үрдүгэр сылдьар, үөрэхпэр үчүгэйтэн атыннык үөрэммэтэх киһи, аһыы утаҕы иһэн барбытым. Хаһан да испэтэх киһини, кыра да арыгы киирэн төбөбүн сайҕаан кэбиһэрэ…
Киһилии киэп түргэнник да ааһар эбит. Итирии-кутуруу, санаа алдьаныыта түргэнник да тыыммын-быарбын быһа туппута. Ол кэми санаатахпына, билигин да сүрэҕим ытырбахтаан ылар! Дьоҥҥо абарыы-сатарыы саҕаламмыта. Өлөрүөхсүттэри бэйэлэрин өлөртөөрү көрдүү сатаабыттаахпын…
Дьоҥҥо-сэргэҕэ абарбытым-сатарбытым ынырыга! Хас да түүн утуйбакка сылдьарым. Булан ылан тырыта-хайыта тыытан кэбиһиэх курдук, түүҥҥү куораты кэрийэн тахсарым…
Өлөрүөхсүттэртэн биирдэстэрин билэр эбиппин. Кыраттан да кыыһырар этим. Дьон бары миигин утары турар курдук саныырым. Санаан көрдөххө, санаа киһини кынаттыан да, буорга да булкуйуон сөп эбит.
Ол эрээри бириэмэ барытын мүлүрүтэр курдук. Бу сыллар тухары төһөлөөх элбэх ыра санаа быстыбыта буолуой. Хас киһи үтүө тыла мин кулгааҕым таһынан чыычаах көтөн ааһарыныы, олохсуйбакка, иҥмэккэ ааһаахтаабыта буолуой… Ол да буоллар инним диэки, көлүөһэтин тыына тэстибит массыыналыы, бара сатаан дьүккүйэбин.
Өлбүт киһи төннөр анала суох. Бу дойдуга хаалбыт дьон – дьоммут ситэ олорботох олохторун салҕаан, ыра санааларын олоххо киллэрэн эрэ баран уоскуйуох тустаахпыт. Ону умнар сатаммат. Туппут хайысхаҕыттан хаһан да туораама.
Хараҥа кэнниттэн хайаан да сырдык кэлэр дииллэр. Мин да олохпор син сырдык кыыма саҕыллаа ини!
Хараҥаны хайа анньан
Киһи аймах хааһы курдук ытыллан, салалтата суох сылдьыбыта буоллар, сир сирэйиттэн симэлийбитэ ырааппыт буолуо этэ.
Салайар дьон бэйэлэрин тустарыгар эрэ кыһаллар-мүһэллэр адьынаттаахтар диэн өйдөбүл киэҥник тарҕаммыт. Ол эрээри дьиҥ норуот туһугар туруулаһан охсуспут хаарыаннаах дьоммут ыалдьан, олох очуругар-чочуругар оҕустаран, төннүбэт гына туораан күлүккэ киирдэхтэринэ, ким үтүө тылынан ахтарый?!
Салайааччы эрэ барыта биир халыыпка кутуллубут курдук, сиэмэх дьүккүөрдээх буолбат ээ. Оччотугар киһи этэҥҥэ сылдьарын эрэ тухары үтүө киһи аатырар дуо? Бэйэ-бэйэни туоратыһыы, киһи киһини киһи диэбэт кэмэ үүннэ дуу, тугуй?!
Сирэй көрбөх, кэннигиттэн сылдьан үөҕээччи илэ мэнээк быһыылаах. Хоп-сип тарҕатан хоппоҥноһор эрэйдээхтэргэ суобас диэн өйдөбүл баарын санатыам этэ. Суобас оонньоотоҕуна, туохтааҕар да ыараханнык дьайарын мин саарбахтаабаппын! Киһини тугун иһин “КИ¤И!” диибитий?
Үлэлии сатыыр бииртэн-биир дьоммутун үтүрүйэн, күлүккэ тэбэн, үлэлээбитин, оҥорбутун, үтүө саҕалааһыннарын тоҕо сыыска-буорга тэпсэбитий?! Санаата түһэн сылдьар дьоҥҥо тоҕо көмөлөспөппүтүй?! Эбиитин киртитэн, хам баттаан биэрэбитий? Ама, саха омук оччо кэнэн, кылгас өйдөөх-санаалаах дуо? Куһаҕаны төрөттөххө, куһаҕан өссө күүс-уох ылан төрүү туруон билэр эрээри, тоҕо дьону үтүктэн, ыыстаан-хаахтаан барабытый?!
Кыһаллан-мүһэллэн саҥаны киллэрэ сатыыр дьоммутун, салайааччыларбытын, тоҕо тэпсэ, хараарда сатыыбытый? Туохтан сылтаан дьиҥ үлэлии сатыыр дьону туоратан, сири кытта тэҥнии сатыыр идэлээхпит эбитэ буолла?!
Тойон буолла да, ыалдьар сүрэҕэ суох, тимир курдук саныыбыт. Кини эмиэ киһи. Бары да буолбатахтарын иһин, син ол быыһыгар кырдьыгынан, көнөтүнэн сылдьааччы баар ээ. Үксүгэр маннык дьон көнө буоланнар, кири-хоҕу толкуйдаабаттарыттан киирэн биэрээхтииллэр…
Балары араастаан холуннаран “ыт да сиэбэт гына” үөҕэллэр. Хаарыаннаах сэниэлэрин, ыра санааларын сарбыйан кэбиһэллэр. Дьон туох ааттаах ыттыйбыта буолла?! Кэрэни кэрэ диэбэт, сырдыгы-ырааһы кэрэхсээбэт, барыта саппаҕырбыт санааҕа баттатан сылдьарга дылы…
Хомойуох иһин, быстах ыгыыттан-хаайыыттан сылайан, суорума суолланан, сир сиигинии симэлийэр түбэлтэлэрэ эмиэ баар. Арай түҥ былыр киһини сии сатыыр кэмэлдьилээх этилэрэ. Билигин олох төһө эмэ чэпчээтэҕэ дии!
Үлэлээн-хамнаан төһө баҕарар кэскил тэринэн сылдьыахха сөп. Маныаха дьоҕура суох, күн ыаһаҕа дьарыктаах, салайааччы үлэтин-хамнаһын ончу билбэт дьон дойҕохтуур, куолулуур идэлээхтэр. Бэйэлэрэ кыамматтарын тоҕо да үөхсэллэрэ эбитэ буолла? Киһини кытта уопсай тылы да булан кэпсэппэт эрээри, онон-манан киирэн аатын хараардаллар, киртитэллэр. Атын дьон оҥорбутун сиилиэх иннинэ “мин норуотум туһугар тугу оҥордум?” диэн бэйэҕэ ыйытыы биэриэххэ баар этэ.
Ити кэриэтэ бастаан бэйэлэрэ салайааччы тириитин кэтэн көрдүннэр ээ. Тоҕо аҥаардастыы кириитикэлиири эрэ сатыыбытый? Дьону сиилээбиттэн туох уларыйыай? Ол оннугар тугу эмэ саҥаны олоххо киллэрдиннэр.
Арахсыы
Арахсыы… Ыарахан тыл! Киһи ыраас санаатын төрдүттэн түөрэр, санааны саппаҕырдар быһыы-майгы.
Ийэлээх аҕам арахсалларын билбит буолан, арахсыы, саатар, миигин тумнар ини дии саныырым. Ким эрэ үөһэттэн көрөн олорон, таҥнары кыраабытын, ыйан-кэрдэн биэрбитин курдук буолар дуу?
Таптыыр, убаастыыр кыыспын кытта үйэ-саас тухары бииргэ олоруох, оҕо-уруу төрөтүөх ыра санаабыт сатамматаҕа. Тугум да сатамматыттан сылайан бардым. Сэгэрбин кытта арахсыахпыттан утуйар уум уу буолбат буолла. Аҥаардас таптал эрэ сатыылаабыт, сылаас илиитинэн кууспут ыала уһуннук олороллоро буолуо дии саныырым.
Ойуур маһа уһуннааҕын, кылгастааҕын курдук, дьон эмиэ араас. Сорох дьон таптал сырдык иэйиитигэр куустарбакка эрэ төннөөхтүүллэр. Сорох отой да бу сырдык иэйиини харыстаабат, таҥнарар, киргэ-хахха тэпсэр.
Оттон мин сэгэрбин көрөөт, күүскэ таптаабытым. Таптаабыт дьон миигин өйдүөхтэрэ, онуоха төрүт саарбахтаабаппын. Таптал сүдү күүһүн итэҕэйэбин. Туох да буолбутун иһин, биһиги син биир бииргэ буолуохпут дии саныыбын. Санаабыттан бэйэм үөрэн-көтөн кэлэбин…
Түмүк тыл оннугар
Кырдьаҕастар: “Хас биирдиибит хайдах олоҕу олорбуппутунан сыаналыыбыт”, – диэччилэр. Бу этэллэрэ кырдьык быһыылаах.
Холобур, арахсыбыт дьонноох оҕо ыал буоларга ыксаабат. Арассыыйа ЗАГС сулууспата этэринэн, холбоспут ыаллартан 80 бырыһыана арахсар эбит. Хомойуох иһин, бу сыыппара улаата турар. Ол аата уон ыалтан иккитэ эрэ салгыы унаар буруону таһаарар эбит. Төрөппүттэрэ атырдьах салаатыныы тус-туспа барбыттарын билбит киһи элбэх буолан тахсар.
Саха сиригэр холбоспут ыал 53 бырыһыана арахсар эбит. Ордук Дьокуускай куоракка, Нерюнгри, Ленскэй, Алдан, Мииринэй, Хаҥалас улуустарыгар арахсыы бырыһыана үрдүк. Оттон хоту улуустарга арахсыы аҕыйах. Кэтээн көрбүттэринэн, ордук 25-тэн 39-гар диэри саастаах ыаллар арахсыбыттар. Үксүгэр бастакынан дьахтар арахсар туһунан сурук биэрэр диэн быһаарбыттар.
Ким үтүрүллэ сылдьыбыт, кыһалҕаҕа кыһарыйтарбыт, олох туһунан көрүүтэ эмиэ уларыйар. Улуу эрэ дьон олох сокуонугар бэриммэккэ, туппут хайысхаларыттан туораабакка кэннилэригэр кэскиллээҕи хаалларан бараллар дуо?
Бу дьон санаалара-оноолоро тус-туһунан эрээри, олох төһө да ыарахан оллуругар-боллуругар түбэстэллэр, сырдыкка талаһаллара сыппаабатах. Эбиитин өсөһөн туран, кэрэни кэрэхсии кэскили кэҥэтэ сатыыллар эбит.
Төһө да ыарахаҥҥа түбэспиккит иһин, бэйэ бодотун ыһыктымаҥ. Санааҕыт күүһүнэн салайтаран, иннигит диэки кимэн киирэн иһиҥ! Дьон эһигини төһө да үтүрүйэ сатаабытын иһин, ончу бэринимэҥ. Кыһалҕа кыһарыйар кэмигэр өһөскүтүн киллэрэн, олох иһин туруулаһан охсуһуҥ!
Киһи санаатынан сылдьар. Онон төһө кыалларынан санааҕытын бөҕөргөтүҥ. Сырдыгы ыраланыҥ, баҕа санааҕытынан кынаттанан сылдьыҥ, айыҥ-тутуҥ. Иннигит ибири, кэннигит кэбири билбэтин! Этэҥҥэ буолуҥ.
Бүөтүр БӨТҮРҮӨП.
РФ Бырабыыталыстыбатын 95 №-дээх уурааҕар олоҕуран, гражданин инбэлиит буолара Медико-социальнай экспертиза (МСЭ) түмүгүнэн эрэ быһаарыллар. МСЭ-ҕэ эмп тэрилтэтэ (балыыһа, поликлиника уо.д.а.) эрэ ыытар.
Билиҥҥи коронавирус кэмин быраабылаларынан, инбэлиитинэһи 2022 сыл кулун тутар 1 күнүгэр диэри кэтэхтэн оҥотторуохха сөп.
Биһиги хаһыаппыт ыйытыыларыгар Дьокуускайдааҕы Медико-социальнай эскпертиза 8-с №-дээх бюротун исписэлиистэрэ хоруйдууллар:
Медико-социальнай экспертиза диэн тугуй?
– МСЭ диэн социальнай харыстабылга наадыйар, доруобуйатыгар хааччахтаах, күннээҕи олоҕор мэhэйдээх киhини инбэлиитинэн быhаарыы ааттанар.
Киhини инбэлииккэ таhаарарга, доруобуйатыгар кэhиллиитин кээмэйин, эмтэнии дьайыытын, социальнай усулуобуйатын, баhылыыр идэтин, үлэтин уонна психологическай көрдөрүүлэрин учуоттуубут. Ону тэҥэ доруобуйа харыстабылын уонна социальнай харыстабыл министиэристибэлэрэ бигэргэппит ирдэбиллэринэн уонна классификацияларынан туhанабыт.
– Инбэлиитинэс ананарыгар үс усулуобуйа баар буолуохтаах:
Эт-хаан үлэтин улахан суолталаах кэhиллиитэ (сокуон маны “стойкое нарушение функции организма” диэн ааттыыр). Ол курдук, уhуннук эмтэнэн, реабилитацияны толору ааhан баран, киhи ханнык эмэ уорганын үлэтэ чопчу кэhиллиилээх буоллаҕына эрэ.
Олох олороругар доруобуйатын туругунан хааччахтаах буоллаҕына (ограничение жизнедеятельности).
Сокуоҥҥа доруобуйа туругунан хааччахтаныы 7 көрүҥэ баар:
– бэйэни көрүнүү хааччаҕа (к самообслуживанию);
– сырыы уонна хамсааһын хааччаҕа (к передвижению);
– кэпсэтии, алтыһыы хааччаҕа (к общению);
– хайысханы булууга сирдэтинии, ыйдарыы хааччаҕа (к ориентации);
– бэйэ быһыытын-майгытын хонтуруолга хааччах (к контролю за своим поведением);
– үөрэххэ хааччах (к обучению);
– үлэҕэ хааччах (к трудовой деятельности).
Реабилитация уонна абилитация диэн социальнай харыстабыл миэрэлэригэр наадыйыы.
Бу үс төрүөт баар буоллаҕына, ыарыһаҕы инбэлииккэ таһаарыы боппуруоһа быhаарыллар.
Киһиэхэ инбэлииккэ тахсыбытын туоhулуур ыспыраапка уонна реабилитация/абилитация тус бэйэҕэ анаммыт бырагыраамата («ИПРА») бэриллэр.
Инбэлиит группата хайдах быһаарылларый?
– Медико-социальнай экспертиза чопчу сокуоннарга олоҕуран үлэлиир. Ол курдук, инбэлииккэ таһаарыы группатын туруорууга биир сүрүн докумуонунан 585н диэн нүөмэрдээх бирикээс буолар. Бу бирикээс 2020 сыл тохсунньу 1 күнүттэн үлэлиир. Бу бирикээhинэн, МСЭ ыытарга туттуллар киритиэрийдэргэ уонна классификацияларга олоҕуран, хас биирдии ыарыы, эчэйии истиэпэниттэн тутулуктанан сыанабыл турар.
Ол курдук, инбэлииккэ учуокка туруоруу 4 истиэпэҥҥэ арахсар: кыра (незначительный), орто (умеренный), улахан (выраженный), олус улахан (значительно выраженный). Орто истиэпэн – үһүс группа, улахан истиэпэн – иккис группа, олус улахан истиэпэн – бастакы группа.
Ирдэнэр докумуоннар
– МСЭ хамыыhыйатын ааhарга сүрүн докумуон – туhаайар сурук (направление на проведение МСЭ). Бу докумуону хамыыһыйаҕа ыарыһаҕы кэтээн көрөр, эмтиир поликлиника ыытар.
Билигин киһи бэйэтэ сайабылыанньа суруйара наадата суох. Быраастар поликлиникаҕа направление суруйуохтарын иннинэ, хас биирдии киhиэхэ сөбүлэҥҥэ илии баттаталлар. Направлениены толорон баран, анал хамыыһыйа илии баттаабытын кэнниттэн, хамыыһыйаҕа электроннай направлениены ыыталлар. Туһааннаах киһи эбэтэр сокуоннай бэрэстэбиитэлэ направлениены аҕалбат.
Туhаайар сурук киирдэ да, докумуоннар регистрацияны ааhаллар, гражданин көрүллэр күнэ, бириэмэтэ быhаарыллар уонна тута төлөпүөнүнэн биллэриллэр.
ИПРА диэн тугуй?
– ИПРА (индивидуальная программа реабилитации/абилитации)– доруобуйаны чөлүгэр түhэрэр, киhи тус бэйэтигэр анаан оҥоhуллубут бырагыраама. Аата да этэринии, инбэлиит олоҕор хааччахтары туоратарга уонна чэпчэтэргэ аналлаах биир кэлим оноhуллубут реабилитационнай миэрэлэр докумуоннара.
Бу бырагыраамаҕа инбэлиит доруобуйатын туругунан туһааннаах кыһалҕатын быһаарыыга анаан көрүллэр араас тэриллэр уонна өҥөлөр киирэллэр. Холобур, үлэ булунарыгар көмөлөһүү, үөрэххэ реабилитация, социальнай, ол эбэтэр олох-дьаhах, туларыыр эйгэ реабилитациялара уо.д.а.
ТСР диэн тугуй?
– ТСР (технические средства реабилитации) – судургутук быһаардахха, реабилитация тэрилэ. Бу чуолаан инбэлииттэргэ анаан оҥоhуллубут, кинилэр күннээҕи олохторугар көрсөр уустуктары туоратыыга, чэпчэтиигэ анаммыт тэрил. Холобур, хаамарыгар мэhэйдээх дьоҥҥо торуоска, илиитэ эбэтэр атаҕа суох дьоҥҥо протез, кулгааҕынан мөлтөхтүк истэр дьоҥҥо анал истэр аппараат суруллуохтарын сөп.
– Маннык тэриллэри ханнык баҕарар инбэлиит суруйтарыан сөп дуо?
– Барыларыгар аҥаар уһугуттан суруллубат. Бу техническэй тэриллэри суруйууга 106н диэн бирикээскэ олоҕуран үлэлиибит. Инбэлиит ыарыытын уонна олоххо көрсөр мэhэйдэрин барытын ырытан сыаналыыбыт, ханнык тэрил көҥүллэнэрин-көҥүлэммэтин уонна бирикээскэ баар көрдөрүүлэрин үөрэтэн баран, туһааннаах киһиэхэ чопчу сөптөөх техническэй тэрили ИПРА-ҕа суруйабыт.
Кэлиҥҥи сылларга МСЭ ыытыллар бэрээдэгэр үгүс уларыйыы таҕыста. Ол курдук, коронавируһу утары охсуһуу миэрэлэригэр тирэҕирэн, Арассыыйа Бырабыыталыстыбата 2020 с. алтынньы ый 16 күнүттэн «Инбэлииккэ тахсыыны быhаарыы быстах кэмнээх бэрээдэгэ» диэн 1697-с нүөмэрдээх уурааҕы таhаарбыта. Онно олоҕуран, инбэлииккэ таһаарыыны поликлиника бэлэмнээбит докумуоннарынан (направлениенан) хамыыhыйа бэйэтэ, ыарыһаҕа суох, быhаарар буолбута.
Инбэлииттэргэ, инбэлиит оҕолорго хаттаан хамыыhыйаны ааһар бириэмэлэрэ кэлбит буоллаҕына, балыыһаҕа көрдөрүммэккэ, докумуон (направление) бэлэмнээбэтэх түгэннэригэр, болдьохторун 6 ыйга уһаталлар. Хаттаан хамыыһыйаны ааһар болдьохторун уhатыы 2022 с. кулун тутар 1 күнүгэр диэри үлэлиир.
Оттон доруобуйаларын туруга уларыйбыт, реабилитация/абилитация тус бэйэҕэ анаммыт бырагыраамаҕа уларыйыыны эбии, хос хамыыhыйа барар болдьохторун уларытыыга саҥа докумуон (направление) оноhуллар.
Тохсунньу ый 1 күнүттэн реабилитация/абилитация тус бэйэҕэ анаммыт бырагыраамата (ИПРА) электроннай докумуонунан оҥоhуллар буолла. Электроннай ИПРАны инбэлииттэр федеральнай реестрдэригэр киирэн көрүөххэ сөп. Инбэлиит бэйэтэ, кини сокуоннай бэрэстэбиитэлэ www. sfri.ru сайтыгар тус кабинетыгар көрөр кыахтаах. Тус кабинекка киирэргэ, Госуслуги сайтка регистрациялаах буоллаҕына, www. sfri.ru сайтыгар Госуслуги логинын уонна “күлүүс тылын” суруйан киирэр. Суотабай төлөпүөнүнэн сатаан туhанар дьоҥҥо анаан «ФГИС ФРИ» диэн сыһыарыы баар.
Маны тэҥэ, туһалаах нформацияны Саха сирин тутаах бюротун сайтыгар көрүөххэ сөп: 14.gbmse.ru.
Тус ыйытыыларгытын 8(4112) 404-333 элбэх каналлаах нүөмэргэ бастаан 1, онтон 8 диэни баттаан эрийэн билсиэххитин сөп.
Аадырыстара: 677005, Дьокуускай куорат, Курашов уул., 65 №-дээх дьиэтэ.
Күлүү доруобуйаҕа олус туһалааҕын, бэл, олоҕу уһатарын туһунан элбэхтик кэпсииллэр. Оттон Үөрүү-күлүү йогата диэн баарын билэр этигит дуо?
Чөл өйдөөх-санаалаах буолуу Академиятын доцена, чөл олоҕу пропагандалааччы уонна тарҕатааччы, Күлүүгэ норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах тренер Анжелика Ильченко-Оконешникова кэпсиир:
– Күлүү йогата диэн тугуй? Киһи уйулҕатыгар туох дьайыылааҕый? Атын дьарыктартан туох уратылааҕый?
– Мин бу методика баарын өссө 2000 сыллаахха Сайыынаттан билбитим. Сайыына диэн сахаҕа сэдэхтик төрүүр, улахан айдарыылаах киһи олоро сылдьыбытын билэр буолуохтааххыт. Кини “Көмүлүөк” киинигэр дьоҥҥо куурустары арыйбыта. Сүүрбэччэ сыл анараа өттүгэр “арыгы – дьаат”, “күлүү киһини эмтиир” диэни үөрэппитэ. Муостаҕа төбөбүтүн сыһыары сытыаран (ромашка сибэкки курдук сытыарара) 3 мүнүүтэ устата күллэрэр этэ. Ким да эйигин анаан-минээн күллэрбэт, тугу да күлүүлээҕи кэпсээбэт, бэйэҥ ис-искиттэн күлүү тахсыахтаах. Бастаан утаа искусственнай күлүү тахсар, онтон атын киһи күлэрин истэн, бэйэҥ күлэргин истэн дьиҥнээх үөрүү иэйиитэ үөскүүр этэ.
Киһи мэйиитэ соруйан күлэргин дуу, дьиҥнээхтии күлэргин дуу араарбатын наука дакаастаабыта. Ханнык баҕарар күлүүгэр үөрүү гормоннара элбииллэр эбит – эндорфиннар, серотониннар. Сайыына “киһи бу дойдуга үөрэ-көтө, айа-тута кэлэр” диэн этэрэ. 21 сыл ааспытын кэннэ көрдөхпүнэ, киһи барыта позитивка талаһар эбит. Билигин пенсияҕа тахсан дьэ дууһам таптыыр идэтинэн үлэлээн эрэбин – оҕолорго арыгы куһаҕанын өйдөтөбүн, үөрэргэ-көтөргө, олоххо судургутук сыһыаннаһарга үөрэтэбин.
Арыгы тематын таарыйар киһи ыарахан санааҕа киирэн хаалар этим. Дьон туһуттан санаарҕыыр буолбутум, кинилэр олоххо дьоллоро, үөрүүлэрэ тиийбэтиттэн иһэр буолаллар эбит.
Оҕо сылдьан киһи судургутук үөрэр – айылҕа тыллыытыттан, чыычаахтан, күн тыгарыттан. Уонна оҕо күл да күл буолар дии. Улаатан истэхпит аайы кыраттан үөрэрбит сүтэн иһэр.
Мин кырабыттан мэник-тэник, күлүүк баҕайы оҕо этим. Сааһыран истэҕим аайы, биллэн турар, онтукам сүтэн испитэ. Ол иһин Үөрүү-күлүү йогата диэҥҥэ оҥостон баран үөрэммитим, Сочига кыстаан кэлбитим.
Соруйан да күлүөххэ сөп
– “Күлүү — олоҕу уһатар” дииллэрин эмиэ билэбит. Бу кырдьык дии саныыгын дуо? Эн наукаҕа олоҕуран маны наһаа үчүгэйдик быһааран биэриэххин сөп эбит.
– Күлүү йогатын Арассыыйа таһымыгар тарҕатар аатырбыт тренер Митя Ефимов бэйэтэ Саха сириттэн төрүттээх уол эбит. Быйыл кини Күлүүгэ аан дойду бастакы чемпиона буолла. Төһө да күлүүлээхтик иһиллибитин иһин, дьиҥэ, бу наука эбит – Гелотология (Смехотерапия). Холобур, ыарыһах оҕолору түргэнник үтүөрдээри клоуннары сырытыннараллар (“Больничная клоунада” диэн ааттанар). Ону таһынан туспа хайысха быһыытынан Үөрүү-күлүү йогата диэн баар буолбут. Маны Мадан Катария диэн Индия психофизиолога, наука доктора, быраас толкуйдаан таһаарбыт. Бастаан дьону мунньан баран күлүүлээх кэпсээннэринэн күллэрбит, онтон йога хамсаныыларын, тыыныытын киллэрэн биэрбит.
Бастаан биһиги эппитин-хааммытын эрчийэр чэпчэки хамсаныылары толоробут, онтон тыынабыт уонна күлэн саҕалыыбыт. Саҕалыырга ыарахан эрээри, күлбэт да дьону күлэр оҥорор методикалаахпыт. Маны таһынан, күлүү ис уорганнары массаастыыр, тыҥа, мэйии кислородун байытар, араас ыарыыны профилактикалыыр кыахтаах. Оннооҕор коронавирус ыарыытын чэпчэкитик аһарынарга көмөлөһөрүн бэйэбитинэн биллибит.
Күлүү тыҥаҕа, сүрэххэ үчүгэй дьайыылаах. Күҥҥэ хаста да 30 мүнүүтэ, 1 чаас устата дьарыктаныахха сөп. Боруобалаабыт дьон туһатын тута бэлиэтииллэр. Дьокуускайга хас да бөлөх баар. Туох да төлөбүрэ суох дьарыктар онлайн буолаллар. Манна кэккэ быраабылалардаах, бэрээдэктээх.
Олоҕу тупсарар ньыма
– Сахаларга күлүү йогата төһө барсар дии саныыгын? Ордук кырдьаҕас дьон “эмиэ наһаа күлэн эрэҕин, уоскуй”, “алларастаама”, “оҕону наһаа күллэримэҥ” диэн буойар идэлээхтэр… Саха омук эмоциятын, дьиҥнээх кутуллан кэлэр иэйиитин кистии сатыыр үгэстээх курдук өйдүүбүн.
– “Доктор смех” диэн бөлөхтөөхпүт. Биһиги, тренердэр, аан дойдуну барытын хабан үлэлиир “Доктор смех” бырайыак волонтердара буолабыт. Дьону үөрэргэ үөрэтэбит. Билиҥҥи дьалхааннаах үйэҕэ оннооҕор оҕолор күлэр дьоҕурдарын сүтэрэн эрэллэр. “Акаары киһи мээнэ-мээнэ күлэр” диэн сэбиэскэй кэм саҕанааҕы өйдөбүл эмиэ кытаанахтык киирэн сылдьар…
Мин өбүгэлэрбин олус ытыктыыбын. Кинилэр кыһалҕалаах олоҕу олорон кэлбиттэрэ. Оттон биһиги билигин үксэ бэлэм олоххо олоробут, ол эрээри син биир кыһалҕаҕа баттатабыт. Онно эбии пандемия бүрүүкээн, санаа түһүүтэ наһаа элбээтэ. Ол иһин Үөрүү-күлүү йогата биһиэхэ быыһанар суол буолуон сөп дии саныыбын.
Биһиги өбүгэлэрбит “улаханнык күлүмэ”, “солуута суох күллэххинэ ытыаҥ” дииллэр этэ – ол былыргы санаа. Кинилэр айылҕаны кытта алтыһар, айылҕаҕа чугас буоланнар, ыраастанар кыахтаахтара, кинилэргэ биһиги тарҕатар методикабыт наадата да суох этэ. Күлүү йогатын туһалаах дьарык курдук көрүөххэ наада.
Волонтер быһыытынан инбэлиит оҕолорго уонна төрөппүттэригэр бу йоганы онлайн ыытабын. Киһи олоҕо санаатыттан быһаччы тутулуктаах. Стресстэн ханнык баҕарар ыарыы үөскүөн сөп. Ону күлүү-салыы эрэ кыайар кыахтаах. Ол иһин санаа көтөҕүүтүгэр анаммыт Үөрүү-күлүү йогата сахаларга наһаа үчүгэй методика кэллэ.
– Күлэргэ хаһан да хойут буолбатах буолуохтаах. Бу йога кимиэхэ ордук барсарый?
– Дьахтарыттан, эр киһититтэн, сааһыттан тутулуга суох дьарыктаныахха сөп. Оҕо күүтэр дьахталлар 7 ыйдарыттан дьарыктамматтар, сүрэх-тымыр ыарахан ыарыылаахтар, эпилепсиктэр, эпэрээссийэ кэнниттэн сибиэһэй сииктээх дьон сэрэнэн дьарыктаналлар.
– Күлүү йогатын дьоҥҥо тарҕатыы хайдах барарый? Киһи бэйэтэ дьарыктаныан сөп дуо? Онлайн семинардар эҥин буолаллар дуо?
– Онлайн дьарыктары ыытабын. Кырдьаҕастарга уонна инбэлииттэргэ босхо, үлэлиир дьонтон удамыр төлөбүрдээх. Бастакы дьарык барыларыгар босхо ыытыллар.
Митя Ефимов тренердэри онлайн үөрэтэр, нэдиэлэ аайы вебинардардары ыытар. Аан дойду үрдүнэн уопсайа 166 Күлүү кулууба үлэлиир, сылтан-сыл күүһүрэн иһэллэр. Тоҕо диэтэххэ, өлүү сүрүн биричиинэтэ билигин стресс буолан турар. Ол иһин бу методика туһатын өйдөөтүлэр.
Бизнес эйгэтин дьоно Үөрүү-күлүү йогатыгар кыттыстылар. Корпоративнай өй-санаа үтүө хайысханы ыларыгар, бизнес сайдан барарыгар үөрүү иэйиитэ олус көмөлөһөрүн сыаналаатылар.