Суна дукха еза спорт сочинение 3 класс

Сочинение по чеченскому языку «Родной язык-моя гордость»

Мотт адамийн дахаран хазна ю. Иза адамаш массо а аг1ор вовшех кхетош болу Дала вайна белла тамашийна г1ирс бу.

Дуккха а ду дуьненахь меттанаш, ткъа царна юкъахь шен меттиг д1алоцуш, къаьсташ вайн нохчийн мотт бу.

Вайн мотт г1иллакхе а, оьзда а бу, мерза а бу. Иза къоман са, адамаллин куьзга а ду. Мотт вай лар ца бахь, цуьнан сий ца дахь, вайн къоман сий а дужур ду. Цундела вайна беза, вай 1амабо вешан нохчийн мотт.

Мотт д1абаьлча халкъан тезет, ловзар-синкъерам, дика-вон д1адолу. Уьш д1адевллачу халкъах халкъ ала йиш яц. Вайн халкъах, вайна кхане а йолуш, халкъ хила лаахь, уггар хьалха нохчийн мотт, олуш махиллара, баьрчче баккха беза вай. Шен мотт ца безачунна шен къам а, мохк а безар бац.

Цуруев Ш. «Нохчийн мотт эцна бац базарахь» ц1е йолу стихотворенехь боху:.

Акха яр санна и ца баьлла бацалахь,

Боьжна бац стиглара, эцна бац базарахь.

Цхьаьнггера юхалург баьккхина бацара,

Кхоьллина хилла и вайн дайшна азаллехь.

Ас лору дуьненахь мел долу меттанаш,

Нохчийн мотт даима сан оьзда дозалла

1ожаллин цамгаро д1алаьцна меттахь 1аш

Цу маттахь дийр ду ас весет а доьзале…

Муха хир ву дуьненахь уггаре а сийлахьчу Ненан мотт цабезарг и бийца цалуург, и къен хетарг.

Мел халахеташ делахь а, ишттанаш а нисло вайна юкъахь. Цхьаццаволчо дозаллица къамел до, шена ненан маттахь еша а, яздан а ца хаьа, бохуш.

Ткъа дуьненахь а воккхачу оьрсийн яздархочо Л.Н.Толстойс аьлла хилла:

«Нохчийн мотт уггаре а хазачу а, хьалдолчу а меттанех цхьаъ бу, нагахь кхоччуш дика иза хууш хьо велахь».

Ненан мотт…Доккха маь1на лоцу оцу шина дашо шайна чу.

Вай дайшкара схьадеъна вай хаза г1иллакхаш, оьздангалла, ийман.

Ткъа и шадерриг д1акхехьа оьшург бу ненан мотт. Ненан мотт ларбеш ца хилча, цуьнан сий деш ца хилча, къам д1адолу.

Тахана вай ойла ца йо вай дечу къамелан, олучу дешан. Ларамза вайн багара дуьйла маьттаза дешнаш, дашца чов йо вай ваьшна уллорчунна.

Поэзехь а тидам боцуш ца дисна и санна долу дош.

1. Ахь тхуна оьг1азлой, харцдерггий деъча,

Мел сийсаз бу-кх хьо, адаман мотт!

Ахь тхуна деган и к1езгалла еъча,

Адамашна, лаьттана ца безаш бу хьо,

Наь1алте хуьлда хьо, сийсаза мотт!

2. Ахь тхуна дикалла, нийсо а еъча,

Мел хьоле бу-кха хьо, адаман мотт!

Вайн дегнийн ц1оналла ахь тхуна елча,

Казбекан баххьаш а ахь лалор дара,

Дуьненан хазахетар, адаман мотт!( Яндиев Дж. «Адаман мотт»)

Вай олу Даймохк-Нана.

Нана санна, Даймохк беза вайна, цунах девлча тоха са а доцуш. Иштта шен нене, Даймахке санна, хила беза ненан матте болу безам а.

Оьрсийн яздархочо Паустовскийс 1аламат хьекъале а, нийса а аьлла ненан маттах лаьцна ша яздина башха дешнаш:

«…Шен махке болу бакъ безам, шен матте бацахь, маь1на долуш бац!» С айн сочинении ерзош суна дало луур дара вайн сийлахьчу яздархочо, поэта Мамакаев Мохьмада ненан маттахь аьлла дешнаш:

«Шен ненан мотт халкъо,

Сий ойбуш 1алашбахь,

Цу халкъан парг1ато

Цхьаммо а хьошур яц!»

— Везачу Дала ницкъ, хьекъал лойла вайна нийсачу новкъа, шуьйра г1улчаш йохуш, Нохчийн меттан сий-ларам ойбуш, д1адаха.

Номер материала: ДБ-704124

Не нашли то что искали?

Вам будут интересны эти курсы:

Оставьте свой комментарий

Подарочные сертификаты

Ответственность за разрешение любых спорных моментов, касающихся самих материалов и их содержания, берут на себя пользователи, разместившие материал на сайте. Однако администрация сайта готова оказать всяческую поддержку в решении любых вопросов, связанных с работой и содержанием сайта. Если Вы заметили, что на данном сайте незаконно используются материалы, сообщите об этом администрации сайта через форму обратной связи.

Все материалы, размещенные на сайте, созданы авторами сайта либо размещены пользователями сайта и представлены на сайте исключительно для ознакомления. Авторские права на материалы принадлежат их законным авторам. Частичное или полное копирование материалов сайта без письменного разрешения администрации сайта запрещено! Мнение администрации может не совпадать с точкой зрения авторов.

Источник

Варианты сочинений ОГЭ чеченский язык

Абдурзаков Ш. шен дешнашкахь гойту нохчийн мотт хьалдолуш хилар.Иза иштта хилар шеко йоцуш ду,х1унда аьлча нохчийн маттахь дуккха а бу пайдаэца йиш йолуш суртх1отторан г1ирсаш.Оцу г1ирсашца муьлхха а ойла йийца йиш йолуш, хазна ю вайн мотт.Х1ара тезис т1еч1аг1ъеш, хьовсур вай Гайсултанов 1.тексте.

Суртх1отторан г1ирсех шуьйра пайдаэцна яздархочо. Масала 15 предложенехь «йиш йоьхна» боху фразеологизм ялайо автора. Оцу меттан г1ирсо вайна хоуьйту, Вадуд цхьана х1уманна сагатдеш хилар.

36 предложенехь ялийначу «дог-ойла юьйхира» фразеологизмаца говза гойту Гайсултановс мел халонга даьлла к1антана ша кехат аннаш юккъехула чудожадар.

Цу тайпа текстера масалшка хьаьжча, вайн т1еч1аг1дан йиш ю нохчийн мотт «башхачу жовх1арех юьзна йоккха хазна» хилар.

П.К. Услара шен дешнашкахь боху: «Нохчийн мотт къен хетар даржош берш цунах цхьана а кепара кхеташ боцу нах бу. Мелхо а, и мотт, шен г1оьнца адаман ойланан уггаре к1орггера аг1онаш а йийцалур йолуш, ч1ог1а хьалдолуш бу». Цуьнан дешнашца реза ца хила хала ду. Муьлхха ойла, синхаам, хьайна хетарг нийса а,говза а гайта йиш ю вайн маттахь тайп-тайпанчу г1ирсех пайда а оьцуш: метафорех, эпитетех, дустарех и д1.кх. а.

Оцу г1ирсех шуьйра пайдаэцна Ахмадов Мусас шен текстехь.Масала 26 предложенехь ялийна «т1ера б1аьрг д1а ца боккхуш» фразеологизм. Цуьнца автаро исбаьхьчу кепехь гойту вайна текстан турпалхо леррина шена гучу суьрте хьоьжуш хилар.

Текстан 27 предложени ешча кхин цхьа суртх1отторан г1ирс карабо вайна « кхохкийна юьхь» боху эпитет. Оцу эпитетах пайдаэцарца гойту вайна яздархочо Леча шена гучух ч1ог1а цатам хилла, реза воцуш хилар.Цул совнаха кхузахь хаало вайна иза нахах дог лозуш, къинхетаме стаг хилар.

Вайна ма-гарра Ахмадов Мусас шен текстаца тоьшалла до нохчийн мотт хаьлдолуш а, хаза а хиларан.

Къинхетам – иза адаман синхаамех коьртачарехь цхьаъ бу.Кхечу адамна, гонахарчу 1аламна хуьлуш йолу г1ело бен ца хеташ, дог лазар ду аьлла, хета суна иза.

Масала Абубакарова П. текстехь го вайна лазийначу кхокханна орцахъялла жима йо1. Хеда къинхетаме хилар ду иза. Яздархочо вайна иза гойту 9 предложенехь.

Дахарера масал далош, лакхахь ялийна ойла т1еч1аг1ъеш, ала лаьа вайн паччахьах дош. Цомгушчарна, мискачарна г1о деш, царех дог лозуш, царна г1о-накъосталла деш схьавог1уш ву Рамзан Ахматович.

Цу т1ера схьа жам1 дан йиш ю вайн къинхетам адаман амалехь сийлахьчарехь цхьаъ хилар.

Источник

Тема: Тешам а, тешнабехк а.

Тема: Тешам а, тешнабехк а.

1алашо: берашца комаьршаллина, кхоаме хиларна, б1аьрмецигаллина

юкъара башхаллех лаьцна дийцинарг т1еч1аг1дар; тешамах,

тешнабехках юкъара кхетам балар; дош лардар тешамца

доьзна хилар довзийтар; тешаме, оьзда, комаьрша, къоман

г1иллакхехь къона т1аьхье кхиор.

Урокан г1ирс: «Нохчийн г1иллакх-оьздангалла»,

«Халкъан кицанаш, аларш», газетан вырекаш.

Хьо вацахь адамашна хьайн йовхо етташ,

Эрна ду жам1атехь ламазаш дар.

Халкъана, махкана лелахь пебетташ,

Хаалахь, боьха ю ахь юьту лар.

II . Дешархойн долчу хаарийн актуализации яран мур

— Х1ун башхалла ю комаьршаллина, кхоаме хиларна юкъахь ерг?

— Х1ун башхалла ю кхоаме хиларна, б1аьрмецигаллина юкъахь?

— Муьлхарг ву б1аьрмециг стаг?

— Цу кхаьннах стагца уггар коьрта хила дезарг муьлхарг ду?

— Даладе масалш комаьршаллах, кхоаме хиларх, б1аьрмецигаллах лаьцна.

III . Керла тема. Тешам а, тешнабехк а.

1. Урокан тема а, 1алашо а йовзийтар.

2. Тешамах лаьцна юкъара кхетам балар.

3. Тешнабехках лаьцна юкъара кхетам балар.

4. Дош лардар тешамца доьзна хилар дийцаре дар.

5. Халкъан кицанаш, тидамаш, аларш:

— Тешам дешел а мехала бу.

— Тахана тешнабехк бинчух кхана ца теша.

— Нахана бина тешнабехк ша шена боьду.

— Харц лийчи – безам бов; аьшпаш боьттича – тешам бов.

— Теша а, деза а сих ма ло. Хьуо ца тешахь а, хьайн шеко лачкъае. И ца дар оьзда дац,

— Дош дош ду, нагахь санна шен хеннахь аьлла и делахь.

— Дош цхьаъ доцчун доттаг1 а хир вац.

Аьшпаш – (пуьташ), ложь

— Тешнабехках лаьцна х1ун эр дара аш?

— Х1ун башхалла ю тешамна, тешнабехкана юкъахь?

— Х1унда ду дош лардар тешамца доьзна?

— Тешамах, тешнабехк барах лаьцна дийцарш, туьйранаш хьан дуьйцур дара аш?

— Дешархойн хаарийн мах хадош, дика дакъалаьцнарш билгалбахар;

-Х1ун дара урокехь шуна дика хеттарг?

-Х1ун дара шуна урокехь дика ца хеттарг?

-Х1ун дара шуна урокехь атта хеттарг?

-Х1ун дара шуна урокехь хала хеттарг?

VII . Ц1ахь бан болх : язйинарг 1амо, кицанаш, дийцарш, аларш

Проверил: зам. дир. по УВР: _________/Р.И.Баматгериев/

Директор школы: ________/А.Р.Хусиев/

Источник

Напишите сочинение на чеченском Тешам.

Ответы

Б1аьсте кхечи, хаза б1аьсте,

Шеца г1иттош зезагаш,

Лаьмнаш, аьрцнаш бецех кхалий,

Олхазарша, зевне г1овттий,

Аьзнех 1алам декадо,

Ховхаллица дегнаш хьостий,

Адамийн яххьаш екхало.

Яракх-су дог1у, сирла тулг1еш

Шен тог1ийчохь керчаеш.

Ломахь аьгна горга т1улгаш

Юьртахь бошмийн заза 1ена,

Урам буьзна бераш ду,

Самукъане аьзнаш дека,

Б1аьсте шеран туьйра ду

Б1аьсте кхечи, хаза б1аьсте,

Шеца г1иттош зезагаш,

Лаьмнаш, аьрцнаш бецех кхалий,

Олхазарша, зевне г1овттий,

Аьзнех 1алам декадо,

Ховхаллица дегнаш хьостий,

Адамийн яххьаш екхало.

Яракх-су дог1у, сирла тулг1еш

Шен тог1ийчохь керчаеш.

Ломахь аьгна горга т1улгаш

Юьртахь бошмийн заза 1ена,

Урам буьзна бераш ду,

Самукъане аьзнаш дека,

Б1аьсте шеран туьйра ду

ВОТ ЭТО СОЧИНЕНИЕ,ВО ГЛАВЕ СТИХА

Оьздангалла и адмийн коьрта г1иллакхех цхьаъ ду.

Оьздангалла и адмийн коьрта г1иллакхех цхьаъ ду.Озда стаг, ша цхьанне а гуш ца хилча а хуьла оьзда.

Оьздангалла и адмийн коьрта г1иллакхех цхьаъ ду.Озда стаг, ша цхьанне а гуш ца хилча а хуьла оьзда.Оьздангалла пхеа декъе декъа мегар ду:

Оьздангалла и адмийн коьрта г1иллакхех цхьаъ ду.Озда стаг, ша цхьанне а гуш ца хилча а хуьла оьзда.Оьздангалла пхеа декъе декъа мегар ду:адмашца оьзда хилар

Оьздангалла и адмийн коьрта г1иллакхех цхьаъ ду.Озда стаг, ша цхьанне а гуш ца хилча а хуьла оьзда.Оьздангалла пхеа декъе декъа мегар ду:адмашца оьзда хиларкхиндолу чохь садолу х1уманца оьзда хилардала мел кхоьллина чохь садоцу х1уманца оьзда хилар

Муха хила веза бокъ волу нохчи

Муха хила веза бокъ волу нохчиНенаца йоккха доьзалхочо жималлехь дукхайолу хан. Доккха дакха лоцу нохчийн сийлахьчу нанас доьзаллехь бакъболу нохчийн к1ентий кхиош.

Муха хила веза бокъ волу нохчиНенаца йоккха доьзалхочо жималлехь дукхайолу хан. Доккха дакха лоцу нохчийн сийлахьчу нанас доьзаллехь бакъболу нохчийн к1ентий кхиош.Воккхачуьнца г1иллакхе волуш, жимачуьнца собаре солуш хуьла нохчи к1ант.Г1онна мохь баьлча сихало накъост хила бакъволу нохчийн к1ант. Диканехь-г1онехь а цхьатерра дакъа лоцу нохчийн к1анта.

Дош лардо шеен нохчийн к1анта. Юачуьнца оьзда хуьла и.ШЕн къоман а, шеен махка а 1у ву и. Хьаналчу балхахь къа хьегарца садоккху цуо мехка дахар.

Собар — один из важных «пунктов» чеченского характера — Нохчалла. Это черта, которая высоко ценится в шкале нравственных ценностей чеченцев. Муса Ахмадов, известный писатель, знаток народных традиций и фольклора, автор книги «Чеченская этика«, делится сегодня с читателями своим пониманием этого очень важного составляющего истинно национального характера. Собар — это понятие многогранное, и его можно перевести на русский язык несколькими словами: выдержка, терпение, терпимость.

Люди застыли от удивления и негодования. Ими овладело желание быстрее расправиться с убийцей. Один Гази-Хаджи, казалось, был сдержан. После

недолгого раздумья он поднял руку и, сдерживая готовый выплеснуться наружу праведный гнев, сказал: «Люди! Что такое лишиться единственного сына, знает тот, кто это испытал. Но оттого, что мы убьем этого заблудшего, мой сын не воскреснет. Я знаю, что Богом мне дано право отомстить за своего сына. Но я помню и слова Бога: «Я с теми, кто терпелив, кто обладает собар«. Коран говорит: «Того, кто во имя Всевышнего отказывается от праведной мести, ждет в вечной жизни благодать от Него«. Удовлетворению праведной мести я предпочитаю надежду на вознаграждение Бога в вечной жизни«.

Толпа вздрогнула. У многих на глазах появились слезы. Послышались вскрики, некоторые впали в исступление. «Авлияъ!» — послышалось вокруг. — «Пусть Аллах вознаградит тебя, авлияъ, своей благосклонностью за твой благородный собар«. Гази-Хаджи сделал паузу, вслушиваясь в говор толпы, потом, когда установиласьтишина, произнес: «А эту несчастную девушку, которая в первую же ночь замужества стала вдовой, я выдаю за этого человека, и родителей девушки я согласиться с этим. Я хочу, чтобы они поселились на той возвышенности, что напротив моего дома, чтобы я мог их видеть каждый день«.

Не было предела чувству глубокой благодарности праведнику. Люди плакали навзрыд. Умиротворившись они разошлись по домам. Убийца возвратился в отчий дом с любимой женой. Вскоре он поселился на том месте, где пожелал праведник. С тех пор Гази-Хаджи называли в народе не иначе как «Гази-Хаджи из Зандака, сломавший хребет шайтану«. Много лет спустя он совершил паломничество в Мекку, где и умер.

Собар нужен человеку не только, когда его втягивают в конфликт, или настигает горе, но и в быту: во взаимоотношениях с близкими, соседями, местным населением, в очереди за гуманитарной и т.д.

Источник

II дакъа. Нохчийн къоман оьздангаллин коьрта мехаллаш

Нохчийн къоман оьздангаллин коьрта лехам бу адам ларар.
Кхуззахь билгалдаккха деза, адам ларар массо а къаьмнийн синмехалла хилар. Бакъду, цхьайолчу юкъараллашкахь стаг, иза муьлхачу социальни тобанна юкъавоьдуш ву хьожжий, лоруш хилла. Масала, лайбацоран пачхьалкхашкахь – аьр вай, Ширчу Римехь – аристократех верг лоруш хилла, вацошверг хьайбанан хьолехь хилла. Я кхин а гергара масал далор вай. Россехь ткъаессаналгIачу бIешаран 60-гIа шераш дуьйладаллалц лаьттина крепостни бакъо. Оцу «бакъонца» хьоладайша шайн долахь болу ахархой бухкуш а, жIаьлешца я кхечу хIуманца хуьйцуш а, шайна луъу таIзар царна деш а хилла.
И тайпа социальни декъадалар доцчу нохчийн юкъараллехь муьлххачу а стеган, иза къиэн, заьIап, шен схьавалар доккхачу я жимчу тайпанах хиларх, кхечаьрца нийсса бакъонаш а, цуьнан оьздангалле хьаьжжина сий-ларам а хилла. Стаг маттаца, куьйгаца я кхечу кепара сийсазвар магош ца хилла.
Иэхье а, дукха хьолахь цIий Iанорца бен дIа ца доьрзуш а хилла стеган куй божор, гIодаюкъ ястар, зудчунна тIекховдар, царах терра кхин а.
Герзаца стагана ницкъ барца нийсса лоруш хилла стаг дашца сийсазвар а. Цундела стага шен дош лардеш хилла, ура-атталла шен мостагIчуьнга вистхуьлуш а оьзда доцу дош ца долуьйтуш.

ХIокху тIаьххьарчу шерашкахь телевиденехула наха вовшашка эвхьаза, маьттаза хабарш дийцар – иза вайн къоман оьздангаллин бехкамаш гIелбаларан билгало ю. Иштта луьйчара йохайо вайн дайша эзар шерашкахь йина оьздангаллин чIагIонаш, оьздангаллин керташ.
Адаман дахаран мах Iаламат беза хилла нохчашна, нагахь ца хууш цхьаьннан карах стаг велча, и стаг витийта, и волчаьрга дехар дан масийтта юьртара нах вовшахкхеташ хилла. Коьртара куйнаш а дохий, гора а хIуьттий, дехарш деш хилла цара, и стаг витахьара бохуш. Ткъа шена тIехь чIир йолу стаг, марчо юккъе а хьарчавой, барми тIе а вуьллий, валош хилла цига. «ХIара стаг шегара даьллачунна дохковаьлла, кхидIа дуьненан марзонаш йоцуш, велча санна ву, са чохь велахь а, цундела паргIатваккха хIара», – бохург ду иза. Нагахь и стаг вуьтуш хилча, чIирхоша цаьргара маха эца тарлуш хилла — 70 я 63 етт, я оцу даьхнин хьесапехь ахча, деши.
Стеган дахаран мах оццул беза хилар бусалба динца нийса догIуш ду. Къуръан чохь аьлла ду, цхьа маьрша стаг вийначунна, дуьненчохь мел долу адам дийча санна, къа ду аьлла.

Ткъа нохчийн халкъан илли тIехь стаг кхалхар дуьне дохарца дуьстина:

Дуьне духур ду аьлча,
Суна ма моьттура
И сийна стигланаш, кеглуш,
ТIейоьлхур ю.
Дуьне дохар хиллийца
Дагна дукха везначу
Накъостах ва ваьлла,
Хьо цхьалха ва висар.

Стагаца болу лерам цхьамма бохийча, цунна дечу таIзарийн система дика билгалйина хилла вайнехан. Масала, дашца стаг сийсазвича, цунна лерина таIзар я, маслаIат деш хилча, бала беза там билгалбаьккхина хилла. Нагахь тIара тоьхнехь, цунна шен там хилла. ХIусам эвхьаза яьккхинехь (масала, ша хьошалла лелочу хIусамерчу йоIана тIехьаьвзина, и. дI. кх. а), тIера хеча йоккхуш хилла. Изза деш, я чов еш, я вуьйш хилла зудчух куьйгаш тоьхча, я и сийсаз йича.
Зударшца доьзна хIума Iаламат лерина а, чIогIа а лелош хилла нохчаша. Цхьана зудчунна дуьхьал ши боьрша стаг вуьйш хилла. Оццул деза хетта вайн дайшна зудчун дахар а, цуьнан сий а. Хетарехь, иза, цкъа делахь, зуда экама а, боьршачу стагана хьалха гIорасиз а, цунна бехке а хиларна а; шолгIа делахь, зуда — иза нана ю я хинйолу нана ю, ткъа ненан сий дайар — иза даккхийчарах зулам ду.

Стеган сий дар, ларар, цуьнан дахарна тIе куьг кховдо йиш цахилар — иза ю нохчийн къоман оьздангаллин мехаллех уггаре коьртаниг.
Нохчийн къоман философехь йоккха меттиг дIалоцу «сий» бохучу кхетамо. «Сий» — оцу дашехь вайна «са», «цIий» бохучу дешнийн чулацам а, церан аьзнаш а хеза. Бакъ а долуш, «сий» стеган сица а, цIийца а доьзна ду. «Сий» — иза стагана деза хета, дохо я кхечуьнга дохадайта йиш йоцу, цо ша шен лаамехь тIелаьцна оьздангаллин декхарш а, уьш хаддаза кхочушдеш IаIийна дикчу гIуллакхийн мохь а, гонахарчу наха церан мах хадош шен дIаяхна дика цIе а, и бахьанехь нахана юккъехь корта айбина дIалела юьхькIайн а хилар ду.
«Сийдоцу стаг» — вай билгалъяьхна и агIонаш (оьздангаллин декхарш, дикчу гIуллакхийн мохь, дика цIе, кIайн юьхь) йоцу стаг бохург ду. «Сийдоцу» билгалдош уггаре лахара, вуон мах хадош олуш ду. Масала, юрт йохо баьхкинчу мостагIех лаьцна иштта боху цхьана халкъан иллехь:

Човхабер вай, кIентий,
Иэхь дайна мостагIий.
ХIаллакбер вай, кIентий,
Сий доцу мостагIий!

Стеган сий дайа гIортар (дечуьнца я дашца) и стаг верал дайн ца хетта нохчашна. Дукха хьолахь кхечун сий дайа гIортар и стаг верца, цIийца дIанисдеш а хилла. Ткъа шен сий а, шен ворхIе дена, ворхI тIаьхьенна хьалха жоьпалла а долу стаг кхечун сий дайа гIуртур а вац. ХIунда аьлча, кхечун сий а дойуш, сийлахь хила йиш йоцу дела. Боккъал дерг аьлча, цхьаьннан а таро а яц кхечун сий дайа, и дан гIерташ цо дойург шен сий ду.
«Стеган сий» бохучу кхетамна гонаха ю кхийолу оьздангаллин синмехаллаш а.

Уггар хьалха кхузахь хьахо йогIу стеган маршо. И мехалла нохчашна уггар а коьрта хилар гойту вайн нохчийн вовшашка салам далар иштта дIадолалуш хиларо:
«Маршалла ду хьоьга!» — олу стага ша дIа вистхуьлуш.
«Делера маршалла хуьлда хьуна!» — цуьнга жоп ло вукхара.
«Марша вогIийла!» — олу хьеше.
«Марша Iойла!» — стаг дIавоьдуш, буха буьсучаьрга.
«Марша гIойла!» — жоп хеза дуьхьал.

Оцу гIиллакхо гойту могашаллел а (оьрсаша, масала, «здравствуйте» олу), машарал а, кхечу диканал а ша шен лаамехь, коьртамукъа, маьрша хилар нохчийн стагана деза хетта хилар.
Амма маршо — иза стага шена луъург лелор дац. Маршо — иза стага, цхьамма а ницкъ беш а воцуш, шен лаамехь оьздангаллин бехкамийн гурахь ша латтавар ду. Стаг диканиг дан паргIат хилар — иза ю маршонан билгало. Зуламаш дан маьрша хилар — иза къоман оьздангалла йохор ду.
Стеган маршо — ша санна, шена уллора стаг а маьрша вуйла хаар, цуьнан маршо ларъяр ду.
Бакъду, юьззина маршо стеган хила йиш а яц. ХIунда аьлча, стаг дуьненчу валарца тайп-тайпанчу низамийн (Iаламан, хенан, валаран, юкъараллин, доьзалан…) гурашкахь хуьлу: цунна лаахь а, ца лаахь а, оцу низамийн Iедална кIелхьара иза вала а лур вац; уьш (и хьелаш) стагах доьзна хIума данне а доцуш я кIезиг долуш, Дала кхоьллина ду. Масала, стагана мел ца лаахь а, зама яларца иза къан а ло, шен хан кхаьчча иза дIа а кхелха…
Цундела маршо — иза стагана и хьелаш а (Дала кхоьллинарш а, вуьшта адамаша шаьш юкъадаьхнарш а), цаьрга хьаьжжина шен декхарш а довзар, уьш шена тIелацар а ду. Шен кхетам кхиъна хиларе хьаьжжина хуьлу стага тIелоцучу декхарийн гуо — ша-шена, шен доьзална, юьртана, махкана хьалха декхарш.

Шена тIехь цхьа а декхарш ца гар — иза, маршо йоцуш, цуьнан бIостанехьа болу кхетам бу. Шен дегIан лаамийн гуо ма-хуьллу гатбеш, сица маьрша хилар — иза ю бакъйолчу маршонан кхин а цхьа агIо. Ткъа сица маьрша дукхахболу нохчий гуттар а хилла, дахаран хьелаш мел чолхе девлча а, ура-атталла цIера даьхна, массо а бакъонех хадийна, хийрачу махкахь хан токхуш а:
«…Цхьа къам дара, ницкъ баран психологина къар ца луш, — къаьсттина адамаш я къийсамхой боцуш, дийнна къам. Уьш нохчий бара… Цхьа а нохчо цхьанххьа а, цкъа а хьаькамна товриг дан я цунна ша дукхавезийта гIерташ вацара, амма массо а хенахь цунна хьалха курра я даррехь цабезам гойтуш вара». (А. Солженицын. «Архипелаг ГУЛАГ»).
Маршо — адамашна Дала, хIаваъ, хи, малх санна, елла ю дуьненчу довллушехь, — шена Iамалъян, оьзда ваха, лаьтта тIехь Дика, Серло алсамъяккха. Маршо стагера дIаяккха гIертар Iаламат доккха зулам ду; и ца хилча стеган дахар дуьззина, цуьнан сина кхачо еш, хьаам беш хила йиш а яц. Цундела хилла вайнехан бIешерашкахь латточу къийсамашкахь коьрта лехам — Маршо, ткъа цуьнга кхача йиш яцахь, — Iожалла. (Кхузара схьа бу «Маршо, я Iожалла!» боху кхайкхам а). Амма и ца хилла, шен Iалашоне ца кхачахь, дийнна халкъ хIаллакьхилла дIадала деза бохург. Iожалла – иза халкъо шен гIиллакхаш, шен оьздангаллин сурт-сибат, къилбанаш, мотт хийцар а ю, оцу халкъах девлла адамаш даха дисахь а. Ткъа маршонехьа къуьйсуш, шен дахар ца кхоор — иза хIорамма ша-ша беш къастам хилла, и къастам бан я ца бан стаг маьрша а хилла.
Кхузахь Iаламат мехала ду аьлла хета има диллинчу нахана маршо — иза уггар хьалха Далла Iамал ян, цIена дин лело маьрша хилар билгалдаккхар.
Маршо — иза философски кхетам хилла ца Iаш, исторически кхетам а бу. Нагахь Шайх Мансуран заманахь нохчаша ларйинарг шайн мехкан маршо хиллехь, советан Iедал долчу заманахь цара лехнарг шайн а, шайн доьзалийн а чоьхьарчу дахаран маршо яра. Кхин йоккхачу паргIатоне кхача исторически хьелаш дацара хIетахь.

Маршо — иза психологически кхетам а бу. Стаг набахти чохь валлахь а, шен сица маьрша хир ву, иштта хила цуьнан иман а, хьекъал а тоахь. И шиъ дацахь, мел паргIатонехь вахахь а, стаг шен сица маьрша хир вац. Дукхахболу нохчий гуттар а хилла сица маьрша. И синмаршо ю лакхахь вай хьахийначу оьрсийн яздархочунна нохчашкахь гинарг а.
Вайн къоман дахаран коьртачарах цхьа лехам нийсо хилла. Харцлуьйш волчу шен гергарчу стагехьа гIо даккхар – иза иэхь хилла. Мелхуо а, харцлуьйш волу стаг сацош хилла, шен волчуьнга дIа а хьевеш. Иза кхетавой, човхавой а сацош хилла, ца сецча вуьйш меттиг а нисъелла. ДIахьеван верас воцу стаг хила йиш яц аьлла хетта нохчашна. Цундела кхолладелча санна хета, тахана вайна беламе долу: «Гитлер, шен волчуьнга дIа а хьевина, сацавайта веза», – боху алар.
ДIаяханчу заманахь оьздачу наха девнехь а ларъеш хилла нийсо. Иштта, боккъал а хилла хIума ду халкъалахь дуьйцуш дисина. Цкъа цхьана жимчу шина стеган дов даьлла хилла. И шиъ шайн юкъаметтиг латарца къасто юьстахваьлла. Амма цхьаьнгахь шаьлта ца хилла. ТIаккха шаьлта йолчо, довхочунна ша чов йича, иза цуьнга дIаелла: «ХIан, хIинца ахь тоха», – олуш. Схьа а эцна, кхунна тоха а тоьхна, шаьлта юхакховдийна вукхо. Иштта, вовшашка а кхийдош, и цхьа шаьлта йиттина цу шимма, чIогIа эшна, шаьш лаьтта вожжалц. Царах цхьаъ кхелхина, важа ваха висна (шаьлтанан да). Кхелхинчуьн гергарчара чIир йитина цунна, девнехь цо и нийсо лелийна аьлла.
«Нийсо шина вешина юккъехь а хила еза», — чIагIдо халкъан кицано. Нагахь шен нийсо ларъян аьтто боцуш, харцонан ницкъ тоьлла хьал хIоттарх, иза гуттаренна а хила дезаш санна тIелоцуш ца хилла нохчочо. Шен нийсо меттахIоттор цо цхьана ханна дIатоттуш хилла, шен аьтто баллалц. Сихлуш а ца хилла, вицлуш а ца хилла. Собар деш хилла.
Ткъа собар — иза вайн къомо уггаре а чIогIа леринчу гIиллакхех цхьаъ хилла.
Мацах цхьа стаг веъна хилла боху, Таймин Биболат волчу. Хьо чIогIа майра стаг ву аьлла хезна шена, хIинца шех лата веза хьо, аьлла цо. Амма Таймин Биболата, цу сонтачу стагана чу ца гIоьрташ, собар дина, собар дарца ойла а йина, цунна дуьхьал дала деза жоп а карийна цунна. Ша майралла къовсуш вац, гIиллакх къовсуш ву, аьлла Таймин Биболата, цу тIе ша чIогIа кхоьруш стаг а ву. «И бохург хIун ду? Оццул нахана юккъехь цIе яхана стаг хьанах кхоьрур ву. » — цецваьлла майралла къовса веънарг. «Со гуттар а юьхьIаьржонах, сайгара цхьа ледарло яларх кхийрина… Майралла соьца ма къовсалахь», — аьлла, и сонта стаг дIахьажийна Таймин Биболата.
«Сихалло са даьккхина, собаро лам баьккхина», — иштта боху халкъан хьекъало.

И мехалла вайн къоман кхетамехь чIагIъялар, хетарехь, доьзна ду бусалба дин вайнахана юккъехь чIагIдаларца. Дала Къуръан чохь аьлла, Ша собар динчуьнгахьа ву. Собар — шена тIекхаьчначу муьлххачу бохамна, гIелонна, воьхна ца хьийзаш, сихаллехь, ойла яр доцуш цхьаъ ца деш сацавала, хиллачух нийса кхета а, маьIна дан а хьекъал кхачар ду.
Собаран барам тайп-тайпана хуьлу. Поэта Сулейманов Ахьмада олура, къонах собар кхачийна хилча а, собар карош хила веза.
Оцу тайпанчу собаран доккха масал ду Зандакъарчу ГIеза-Хьаьжас динарг. Зуда ялийначу шолгIачу дийнахь кIант вийна ГIеза-Хьаьжин. Юьртарчу кегийчу наха лаьцна схьавалийна зулам динарг, ГIеза-Хьаьжина хьалха дIахIоттийна, хIун диэ шаьш кхунна аьлла.
«ХIун бахьана дара ахь шен кIант веран?» — хаьттина ГIеза-Хьаьжас. Зуламхо дуьхьалваьлла и ца дуьйцуш. Эххар а ГIеза-Хьаьжа Iанне а ца Iийча, дийцина цо бахьана. «Хьан кIанта ялийна йоI езаш вара ша. И йоI а яра иштта шега безам болуш а, маре ян реза а. Амма йоьIан дас-нанас, цунна ца луъушехь, хьан кIанте елира иза; елира хьо бахьанехь, хьан, эвлаяан, кIант ву аьлла. И ца лалуш вийна ша хьан кIант».
Делан дуьхьа шен кIентан чIир а юьтий, ялийначу шолгIачу дийнахь кIантах йиснарг шен чIирхочуьнга дIа а лой, цу шиннан мах а бой, шена уьйтIа ваьлча гуччохь цаьршинна цIенош а дойтий, и шиъ царна чохь ша дуьненчуьра дIаваллалц даха дуьту ГIеза-Хьаьжас.
Оцу цхьана гIуллакхо а гойту Зандакъара ГIеза-Хьаьжа бакъ эвлаяъ а, цуьнан иман чIогIа а хилар. Цундела халкъалахь «шайтIанан букъ кагбина Зандакъара ГIеза-Хьаьжа» аьлла цIе дIаяхна цуьнан.

ГIеза-Хьаьжас динчун маьIна дан гIоьртича билгалдолу:
— собар доза доцуш хилар; кхидIа сатоха ца оьшу аьлла меттиг тIекхаьчча а, шегахь собар лохуш а, и карош а стаг хила везар;
— ГIеза-Хьаьжин собар ийман чIогIа долчу стеган бен хила йиш йоцчу барамехь хилар. Дала Къуръан чохь «Ша собар динчуьнгахьа ву» бохучу дешнаша гIо дина ГIеза-Хьаьжина оццул доккха собар шегахь каро;
— тахана шен лаамо бохург а дина, зуламхочух дог Iаборал дукха Делехьара шена хинйолу ял езна устазана;
— и зулам бакъ а хетта гечдина дац ГIеза-Хьаьжас зуламхочунна. Цунна кхиэл яр дерриге хIума гуш а, хууш а волчу, Лаккхарчу Нийсонан да волчу Делехь дитина цо; ткъа шена Делера ял а лехна цо, шен доза доцчу собарца.
И тайпа тамашийна хIума сихха даьржаш хилла Нохчийчохь, иза доккха масал а хилла дов дерзон а, собарца шена ял яккха а луучунна. Цу тайпанчух лаьцна дийцира шен цхьана статья тIехь яздархочо Атсаламов Идриса:
«…Иштта, цкъа девнехь цхьаьннан карах велла хилла доьналла хиларна гIараваьлла волчу ворхI вешех цхьаъ. Хетарехь, дов даларан бехк веллачун хилла.
Тезет дIадирзина кхозлагIчу дийнахь веллачун ялх ваша вехачу керта дукха адамаш гулделла, сов хьалхе Iуьйранна.
Вежарех воккханиг, шен кертахь гулделла адамаш ма-гиннехь, хьем ца беш царна дуьхьал вахана. ВогIуш лаьтташехь: «Iуьйре дика хуьлда шун, сий долу хьеший. Шун мачин айрин меха вацара-кх со, шу хIунда Iа горхIиттина? Доьху ас шуьга, сихонца гIовтта. Со теша, томехь доцу дехар дийр дац аш. Муьлхха а шун лаам кхочушхилла бу», — аьлла цо.

Воккхачунна улло дIахIиттина вуьйш вежарий а.
ТIаккха вистхилла дехарна хьалха верг:
— Кхин цкъа а оха хьоьга кадам бо хьан вешех. Шун дегнех кхета тхо. Iийжаш ду уьш. Хеназа велларг Дала декъала войла. Беркате дахар тIаьхьенан хуьлда. Тхан дехар хала дац. Iадатехь лелларг ду. ХIун бехк бу берийн — бодашкахь доьлхучеран? ХIун бехк бу нанойн — кораш а Iарждина, дезарш а дитина, ладоьгIучеран? Доьху-кха оха хьоьга, лураллин беза мохь битахьа цхьанна, декъаза кхаж шена баьллачунна. Куьг бехке боцурш маьрша бита.
Вистхилла вежарех воккхах верг тIаккха:
— Шун Дала сий дойла, къонахий, къаной. Шу дахккал, аш деххал доккха а дацара-кх аш деъна дехар. Делахь а оццул тхан сий дина, оьздангалла ларйина шу керта даьхкина. Оьшуш хилча шун дуьхьа тхох хIора а лийр вара. Тхан ваша велла-кх, Iожаллин кхаж баьлла. Девнехь шимма вовшашна чевнаш йина. Вешина доьгIна хилла-кх царах вала. Тхан чIирхо зуламан охIла цахилар а хууш ду тхуна. Ткъа дов дов ма ду. Аьлла ду-кх вайн дайша — дов кIалд-даьтта дац. Ткъа шу, кхуза гулделларш, сий долу къонахий, шун дуьхьа, хIора а нохчочун нанас шен кIант техкош Iенийначу бIаьрхийн дуьхьа, вай кхоьллинчу а, кхалхо дезачу а АллахIан а дуьхьа дош лур ду шуна. Хьем хилахь а доьху, кхуза схьавалаве тхан чIирхо а…
Геланчаша лурвоьлларг барми тIехь сихонца кхачийна схьа. Вежарех воккхачо кхайкхина шайн нене:
— Нана, схьайолахьа. Ахь хьайниг санна, цхьана нанас аганахь техкийна и Iуьллург а ву-кх. Цуьнан нана елхарх, хьан йоьлийла дац-кха. Веллачунна метта кIант вехьа цунах. Эхартахь цхьаъ а, дуьненахь ворхI а хир ву хьан хIинца. КъинтIера ялахьа, и мара а воллий, доьхна дог къовлахьа, доьналлин шад бай.
— ХIай нах, — аьлла цо кхин тIе а, — шух девлла дуьненахь лелийла дац-кха тхан. Шун дуьхьа вити оха лурвоьлларг хьалха…» («Даймохк» газет. 1993, 17 июнь).
Амма дуккха а нислуш хилла цул а атта дIадерзо аьтту болу дов дIадерззол собар доцуш, тIебаьхкинчу дехаран дайн а, цаьрца цхьаьна баьхкинчу дуккхаъчу нехан а юьхь ца еш, жоьпан дай боьхна хьийзаш меттигаш а. Царах цхьаъ ялайо оццу авторо шен билгалъяьккхинчу статья тIехь:
«…Кхузткъе итт шо а сов хьалха лаьмнийн ярташкахь цхьаьннан карах, ца хууш пел бахна хIоъ а кхетта, жима стаг вийна. Дуккха а нах, гонахарчу ярташкара а тIехь, гул а белла, веллачу стеган да волчу керта бахна, дехар эцна. Дехар дала дезаш волу стаг, шаьш догIийла хиъча, цIера валарна а кхерабелла, цуьнга дIахаийтина хIума а доцуш, дукха Iуьйранна сахуьлучу хенахь бахна уьйтIахь а, кертахь а гораэгна хилла дукха адамаш, керт а, урам а дIалаьцна. Ирахь лаьтташ, дехарна хьалхаваьлла Iабдул-Хьалим-молла воцург, цхьа а ца хилла.

Сахуьлуш корах арахьаьжча, гулделла шен кертахь дукха адамаш гина чохь волчу хIусамдена. И сурт шена гича, тIеюха ца кхуьуш мачаш а туьйдина, кетар тIе а ийзош, араиккхина дехар дала дезарг. Дукха реза воцуш, оьгIазвахна, гулбеллачарна яппарш еш схьахьаьддачу цо, салам-маршалла хаттар доцуш, кIоршаме хабар долийна:
— Хаьттина-аьлла хIума доцуш, сан керта шу хIунда даьхкина? Шуьга хьан кхайкхина? ДIадовла сан кертара. Сан гIуллакх дац шуьца…
Иштта карзахваьлла иза хьаьвзича, дехарна хьалхаваьлла Iабдул-Хьалим воха а воьхна, дош кара а ца догIуш, сацавелла.
Оццу хенахь цунна уллохь горахIоьттина лаьтта Iума-Хьаьжин Исраил, хьала а гIеттина, тIевахна, карзахе хьийзарг къевллина мара а воьллина, вистхилла:
— Во, хьенех! Тхо-м хьо волчу тойне ца догIурий, хьоьга хьалххе хаам бан. ДогIийла хиъча, хьо тхайх хьулваларна кхоьруш, дуьхьал ца варна кхоьруш, тхайн дехаре ахь ладогIа лууш, ладоьгIча тхох кхетаре дог дохуш дай оха динарг-м. Хьо лоруш, хьан сий деш лелий тхо-м. Собаре хилахьа. ДIахьажахьа хьайна хьалха гораэгначу нахе. ЛадогIахьа хьайга дехарца кхойкхучу церан дегнашка.
Оццу юкъана вохар дIа а даьлла, меттавеъначу Iабдул-Хьалима къамел шега эцна. Ма-дарра цо динчу къамелан чулацам суна ца бевза. Амма цу къамелан герггарчу хьесапехь маьIна декъазчу адамийн кхолламех, зуламийн эрчаллех, къоман оьздачу гIиллакхех, къонахчун собарх, барт-яхь йолчеран ницкъах, шен диканах-вонах вала йиш цахиларх, иштта дIа кху чолхечу дахаран амалех-битамех хилла хилар цIена бакъду.
Делахь а къора хилла дехарна дуьхьал хIоьттинарг. Дечу къамелана хьере хилла, дехаршна шовкъаш оьхуш, гораэгна нах тергалбеш ца хилла цо. Лацаделла долу догIмаш хьала ца нисдеш, делкъенга бевлла нах…
Бакъонца-нийсонца шега дечу дехарна дала жоп доцург диканна дуьхьал дика а, вонна дуьхьал вон а дан къонах ца лерина вайнаха.
Оццул долу адам горахIоьттина, нахалахь цIе йоккхуш мел болчу наха шега доьхуш, ца хууш ларамза даьллачунна гечде бахар дуьхьаларчо тергал ца деш дитича, хьалхаваьлла горахIиттинчу нахана юкъара къаьстина, ханна дукха воккха вацахь а, нахалахь цIе йоккхуш вевзаш волу Айдамаран Ризван. «ХIа-хIа, нах, — аьлла цо. — ЛадогIалаш соьга! Деза а, сийлахь а мел долчу хIуманан а дуьхьа, ларамза шен карах стаг веллачунна гечдар дехар вайн жоп доцуш диси. ДIахоийла шуна тахана хIокху халкъана дехарна дала жоп доцчу кху стагехьара цхьа а тайпа кхерам цахилар. ХIара къонах вац, кхуо стаг а вуьйр вац, хIара шена неIалт хиларг ву. ХьалагIовтта, дIадоьлху вай».

Собарца йоьзна ю майралла а. И амал наггахь а, шен меттехь а гучуяккха езаш хилла. КхидIа собар дича, гIуллакх оьздангаллин гурара дIа а даьлла, осалалла тулуш хилча, и ца хилийта оьшу гIуллакхаш дан доьналла хилар ю майралла. Цкъа хьалха собарца долчу хьолера кIелхьаравала гечо а ца лохуш, девнна тIегIертар, хиндолчун ойла а ца еш, тIамца чугIертар, майралла йоцуш, сонталла ю. Вайнаха стагана тIехь доккха сакхат лоруш а хилла иза. Майраллиний, сонталлиний юккъера башхалла, хетарехь, иштта ю: майралла — иза нийсо меттахIотто, оьздангалла ларъян оьшург дан кийча хилар; ткъа сонталла — зулам дIадоло кийча хилар.
Собар боху дош а, цуьнан дуьззина долу маьIна а вайн къоман синкхетамехь чIагIделла бусалба дин вайнахана юкъахь даржарца. Ткъа «яхь» боху синмехалла вайн къоман амалехь цул хьалха дуьйна а хиллачух тера ду, цу тIе вайнехан синкультурин башхалла гойтуш ша-тайпа гIиллакх а ду иза.

Нохчийн къоман турпалаллин иллеш, дукха хьолахь, хIокху я кхарах терра чулацам болчу дешнашца чекхдовлу:

Нанас дена ма волда яхь йоцу ва кIанат,
И вича ма кхиа цу дийнан делкъалца;
Нанас дена ма волда тешам боцу ва кIанат,
И вича ма кхиа яра дуьне ва даа!
Яхь йоцчу ва кIантал яхь йолу йоI тоьлу,
Ма дала вай, кIентий, бохуриг ца хуьлуш,
Ма дала вай, кIентий, вовшех безам ва байна!
Вайн дахар хуьлда-кха нийсачу бартаца,
Хьоькхучу ва мохо цабезам дIакхоьхьуш,
Хьоькхучу ва мохо безам тIе ва кхоьхьуш!
Яхь йоцчу ва кIантал торгIал етт ма тоьлу,
Тешам боцчу ва кIантал бордах етт ма тоьлу.

ХIун маьIна леладо оццул чIогIа вайн нохчийн кхетамехь дехачу «яхь» дашо. Хетарехь, яхь — иза гуттар а дикачу гIуллакхаш тIехь, амалшкахь (комаьршаллехь, майраллехь, и. дI. кх. а) кхечул, шена гонахарчу нахал оьшуш ца хила гIерташ, мелхо а царал тола гIерташ хилар ду. Оцу хьолехь стаг ша хIума хаъал хилчхьана велла дIаваллалц хуьлуш хилла. Хийла даккхий хьуьнарш гойтуш, хийла шега лалур яц аьлла халонаш ловш хилла стага, гонахарчу нахаца я билггал волчу цхьана стагаца йохье а волий. Стага яхь лелош верг цуьнан заманхо хила а тарло, я цкъа мацах ваьхна махкахь а цIе яхна стаг хила а мега.
Нохчийн маттахь олуш ду «оьзда яхь» боху дешнаш. Иза дикачу гIуллакхашца кхечул тола гIертахь а, и дархьама лелориг оьздангаллин хоршахь долуш, нагахь ша эшахь а, шел тоьллачун кхиамех воккхаве а, цунна мукIарло дан а, иза цуьнца декъалван а ницкъ кхочучу стеган яхь ю. Иштта яхь ю вайнаха иллешкахь юьйцуш а, хестош а.
Масала, схьаоьцур вай «ГIебартойн Курсолтин илли». Цу тIехь дуьйцу ша волчу хьошалгIа веъначу шен доттагIчун ГIебартойн Курсолтин «сирла бIаьрг тIехь сецна» Дадин хаза йоI, шена сил а дукха иза езаш хилар лачкъадой, Жерочун жимчу кIанта хьешана тIаьхьахIоттаярх лаьцна. Амма цIа кхаьчча, Нохчийчуьра далийна нускал гIийла гича, хаттаршка ваьлла Курсолта тIаьхьакхуьу дерригенна а. ТIаккха цо, нохчийн кIантаца оьздачу йохье а волий, Нохчийчу юхаялайо Жерочун жимчу кIанта шена ялон лерина йолу Дадин хаза йоI. Юхаялайо, шен безамах догу дог гIиллакхан, оьздангаллин гурахь а сацадой. ТIаккха цуьнца йохье ваьллачу Жерочун жимчу кIанта далийначу буссехь, шех бехк боцу бахьана а хилла, дIадахна Курсолтин кIайн нускал духадаладо.
Ишттачух олу оьзда яхь.
Цуьнан кхин а тамашийна масал карадо Iилманчас Джамбеков ШаIранис дIаяздинчу ширчу дийцарехь.
Мацах цкъа ламчохь цхьа гIиллакх хилла, шара чохь масехазза массо а юкъ йихкинчу стаге цхьана лома буьххье кхойкхуш, шен герзаца, динца, сатоссучу заманахь. Уггар а тIаьхьависинчун корта боккхуш хилла, махкана цхьа бохам тIекхаьчча а изза дийр ду цо олий. Цкъа цхьана Iуьйранна иштта кхайкхича, уггаре а тIаьхьависинчу цхьана жимчу стаге хаьттина къаноша, хьуо тIаьхьависаран бахьана дийцахьа хьуо веле хьалха аьлла. Вукхо жоп делла:: «Сийсара зуда ялийнера ас. Цундела шен хеннахь новкъа валар ца хилла хьевелла со…» «Дан хIума дац, дайн Iедал кхочушдаза ца довлу тхо», — аьлла къаноша. Амма кхиэл кхочушйина уьш бовлале, цул тIаьхьависина бере кхаьчна цига. Цундела цуьнан баьлла валаран кхаж, цул хьалха виэн кечвинарг кIелхьара а волуш.

Цуьнга а хаьттина къаноша тIаьхьависаран бахьана. Вукхо жоп деллера: «Сийсара тIехьийза йоI маре яханера сан. Иза яхана кIант кхуза ван хьеваларна кхоьруш лома бухехь лаьттара со, хьалххе схьа а веъна… Суна ца лаьара и йоI сел хьалхе дог доьхна юьсийла… Ткъа со кийча ву шун кхиэлана».
Оцу кIентан дешнаша цецбаьхна къаной дуккха а Iийна хилларг дуьйцуш. Эххар а сацам тIеэцна цара: «ХIара тайпа яхь йолу, цIена кIентий вайна юккъехь мел бу, вайна кхераме вац цхьа а мостагIа. Цундела дайн шира Iедал тахана дуьйна вайна юккъера дIадоккху вай…».
Теша хала долуш, доккха хьуьнар а, оьзда яхь а ю оцу тIаьххьарчу кIанта гайтинарг. Коьрта дац и хIума дахарехь хилла я ца хилла бохург. Коьрта и тайпа оьздангаллех, серлонах, къинхетамах дуьззина дийцарш вайн халкъо кхоллар ду. Цо а гойту вайн къоман дукхахдолу адамаш хьалха заманахь дуьйна гуттар а сирлачуьнга кхийдаш хиллий, цуьнан дахаран къилбанаш синкхетаман лекхалле хьовсийна хиллий.
Вай юьйцучу оьздачу йохьаца цхьаьна, вайнахана юкъахь еха харц яхь а. Иза стага, нахаца йохье а волий, цара олучу дашах кхера а лой, нийса доцург а, зулам а дар ду. И тайпа харц яхь дика гайтина Бадуев СаIидан «Баудди» дийцарехь. Цу тIерачу турпалхочо, хьекъал доцчу шен накъостаца йохье а волий, мелла а волуш шен багара даьлла дош кхочуш ца дича, наха стаг вац эр ду шена аьлла, ша керла ялийна зуда юьту, цхьа а бехк а, гуьнахь а доцуш. И бахьанехь хIаллак а хуьлу Кулсам, цхьа буьйса яккха а чохь а ца юьтуш, дорце, бодане, шелоне шен майрачо ара а йоккхий. (Нохчийчохь деха дуккха а харц гIиллакхаш довза таро ю и дийцар теллича. Цундела иза хIокху декъан чаккхенехь даладо оха.).
Харц яхь бахьанехь, наха цхьамма тIехтохам бича, нахах эхь хетий, мацах цхьаьннан карах цхьаъ веллера олий, тухий, куьгбехке воцу, маьрша стаг вуьйш меттигаш а нисло вайн дахарехь. Амма нахах эхь а хетта, и зулам дале хьалха Делах эхь хета деза: Дала доьхкуш ма ду бехк боцуш зуда йитар, я куьгбехке воцу стаг чIирана виэр.
Харц йохьан къеггина долу масал дара масех шо хьалха цхьана дикчу гIуллакхна ахчанаш тасийта вовшахтоьхначу телемарафонехь хилларг. Дика дIадоьдуш дара сагIийна хIума ялар, нах вовшашца йохье а буьйлуш. Ехха рагI хIоьттинера ахча чу тосучу яьшки тIекхача гIертачу нехан. Амма телетрансляци чекх а яьлла, камераш болх бечуьра севцча, и рагI, хила а ца хилча санна, дIасаелира. Шаьш махкана гойтуш хилча ахча дала реза хилларш, и «гуш доцу» сагIа дала лаам болуш бацара.
Харц йохьана уллохь ю хьагI. Иза а къовсавалар ду, ша къовсавеллачунна вуон болх хила лаарца къовсавалар: иза шел тоьлча, и лан оьздангалла йоцуш, цунна тешнабехк бан а, харц цIе кхолла а, хIуъу дан а кийча а волуш. Гуш ду иза стеган амалехь Iаламат доккха сакхат а, доккха къа а хилар. Делан Элчас — Делера салам-маршалла хуьлда цунна — аьлла: «ХьогIо ягайо шун Iамалш».

Кху дуьненахь дуьххьара хьагI гучуялар Къабила шен ваша ХIабил верца хилла. Цо ца лайна ХIабилан сагIа Дала тIеэцар а, шайн дена иза дукхавезар а. Ойла цIан а йина, нисваларан метта, цо шен дог дIало вешица йолчу хьогIана. ХIетахь дуьйна адамашна юкъахь даккхийчу зуламийн бахьана хилла еха хьагI.
«Яхь», «хьагI» боху кхетамаш, дуьхь-дуьхьалара маьIна долуш белахь а, мелла а вовшашца зIе йолуш а бу. Цу шиннан а бухахь — къовсавалар ду. Цундела стаг гуттар а сема хила веза шен яхь хьогIе ца йоьрзуьйтуш, шен лаамера шайтIанан лааме ца волуш (ткъа хьагI — шайтIанан лаам бу). Коьрта долчунна, и ца хилийта лоцуш хилла хьалха къонахаша шайна оьздангаллин хехой.
Бакъ а долуш, яхь вайн къоман дахарехь кхетош-кхиоран мехала гIуллакх кхочушдеш хилла, къаьсттина вайнаха бусалба дин тIеэцале хьалха. Иза къоман дахаран диканан-вуонан терза вуонехьа ца тоIуьйтуш, гуттар а дика агIо еза лоттуьйтуш, ца хилча йиш йоцу хIума а хилла.
Амма бусалба дин кIоргга довзарца, бакъболу бусалба нах алсамбовларца, кхечаьрца къовса а велла деш долу диканаш дIадовла декхар ду. Боккъал Делах тешачу стага, цхьаьнцца а къовсам ца хилча а, я цхьанна а ца гича а бен а ца хеташ, Дала шена и тIедиллина долу дела дан деза дика гIуллакхаш. Цо иштта дийр а ду уьш, ша цхьа а стаг воцчу гIайри тIехь нисвелча а, я дика масал эца, шеца йохье вала стаг шайна юкъахь воцчу, харцонна тIаьхьабазабеллачу нахана юккъе нисвелча а.
Иза дац «яхь» боху кхетам вайна юкъара дIабала беза бохург. ХIан-хIа. Яхь Дала де боху дика гIуллакхаш Делан дуьхьа дарехь хила еза, оцу маьIнехь вайна юкъахь лела а еза.
Иштта, цхьанна а гайта а ца гIерташ, я цхьаьнцца а йохье вуьйлуш воцуш, нахана пайде гIуллакхаш деш гIиллакх а хилла вайнехан: некъ боккхуш, тIай туьллуш, шовда тодеш, дитт дугIуш… Оцу тайпанчу гIуллакхах лаьцна дуьйцу поэта Арсанукаев Шайхис шен «Новкъахь» цIе йолчу стихотворени тIехь:

ГIелвелла вогIу со,
Ткъа кийра — хьогалла богу.
ДIахьаьжча:
Къена кхор.
Луьста гIа —
IиндагIа тайна.
Кхура кIел ведар го,
Ткъа генах кхозуш бу чами.
ГIант лаьтта, бохуш соь:
«Схьавола, садаIа хьайна!»
ТIевахна,
Шовданан хи мелла,
Кийра ас Iабий…
«Мила ву техьа и —
ХIоттийнарг кхузахь гIант суна?
Шовдан тIе яхана,
Хи деънарг мила ю техьа?
Масаммо аьлла те,
ТIехволуш,
Баркалла цунна?» —
Ойлане хьоьжу со:
Адам дац гуш кертал дехьа.

Иштта, нахана шайн цIе йовзийта а ца гIерташ, гIуллакхаш дийраш бу ийман а, лаккхара оьздангалла а йолуш.
Вайн къоман оьздангаллехь йоккха меттиг дIалоцу къинхетамо. Адамашца а, ткъа иштта массо а гонахарчу садолчу хIуманца а къинхетаме хилар – стеган уггар а хьалхара декхар ду. Муьлххачу хьолехь стага шегара къизалла гайтар осалалла хилла.
Уггар а къинхетам хила йиш йоцучу меттехь — тIамехь я девнехь, — вовшийн виэн дуьхь-дуьхьал хIоьттинчу хенахь а, шина мостагIчо хадо йиш йоцуш къинхетаман доза хилла — вовшашна шаьлтанаш ца Iиттар. ХIунда аьлча, тоьхна йина чов хала яц, иза ерза а тарло. Ткъа Iоьттина йина чов, цIий чухьовзар бахьанехь, дархочунна тIех лазаме а, дахарна чIогIа кхераме а ю. Цундела вайн къоман оьздангалло дихкина хилла Iуттуш чов яр. «Шаьлта Iуттур яц къотIалгIа вина воцчо», — боху халкъан кицано.
Адамашца болу къинхетам вайн къоман юкъараллехь гучуболуш хилла буоберашца, жоьрахь бисинчу зударшца, ваша воцчу йишица, воI воцчу деца, къеначу нахаца болчу лерамца. Иза вайна дика го нохчийн иллийн чулацам бевзича а: яхь йолчу кIенташа лаьллинчу реманах я кхитайпанчу кIайчу хIонцах доккхахдолу дакъа вай лакхахь хьахийначу гIийлачу нахана луш хилла цара.
Билгалдаккха деза: Делан бакъ дин — дерриге а адамех Дала бина къинхетам бу. «Шу вовшашца къинхетаме хилахь, Ша шуьца къинхетаме хир ву», — боху Дала шен сийлахьчу Къуръан чохь.

Къинхетам боьзна бу кхечу синмехаллица — комаьршаллица. Я кхечу агIор аьлча, комаьршалла — иза стеган къинхетам гучубаларан кепех цхьаъ ю. Ша «комаьрша» боху дош — иза «ка (куьг) дIадаьстина (маьрша дитина)» бохург ду. Шен дерг, буй бина, къайла ца доккхуш, цунах нахана дакъа деш ву боху маьIна ду цу дешан. Стеган комаьршалла уггар хьалха шен чохь а, гергарчарна а, тIаккха лулахошна а гучуйолу. Лулахошца мегаш а, цаьрца комаьрша а хилар Iаламат деза лерина вайн дайша. Цундела кхоьллина цара иштта хьекъале кица: «Уллора лулахо тоьлу генарчу вешел».
Комаьршалла къаьсттина билгалйолу хьешана хIоттийначу шуьнехь. ХIусамден комаьршалла — иза шен ерг хьалха йиллар ю. Ткъа, Мамакаев Мохьмада ма-аллара, «сискалца и муьста берам догцIена ахь хьалха биллахь» тоьар ду… И иштта делахь а, хьаша веъча, шен тIаьххьара уьстагI я бежана йийна а, шен яцахь йолчуьнгара юхалург ехна а, хьешан гIуллакх дан хьажар гIиллакх хилла нохчийн стеган.
Нохчийн хIусаман комаьршаллех кхечу поэта Сулейманов Ахьмада аьлла:

Цу кхерчарчу цIарочул а,
Хьаша вохвеш йовхо луш,
Ю вайнехан комаьршалла,
Ду вайнехан оьзда дош.

Хьаша ларарх а, цуьнан йозаллех а вай кхул тIаьхьарчу декъехь а дуьйцур ду, кхузахь мелла а эр вай. Хьаша нохчаша генара мел хили чIогIа лоруш хилла, кхечу къомах хилча-м муххале а. «Мехкан воцу хьаша», — иштта йоккхуш хилла генара веанчун цIе. Иза ларвар, Iалашвар, цуьнан хьаште хьажар — иза тIевоьссинчу хIусаман ден хилла ца Iаш, оцу ерриг юьртан а гIуллакх хилла. ХIунда аьлча, мехкан воцчу хьешана тIе, лар ца веш, цхьа бохам кхачийтича, ерриге юьртана а иэхь хилла.
Хьешан йозалла гойтуш, цкъа мацах вайн ламчохь хилла хIара бакъдерг. Пхьа хьаьрчина цхьа стаг хилла ламчу веъна. Лорах баьхкина чIирхой тIаьхьакхиъна, цара тIом а бина, и пхьа хьаьрчинарг тIевоьссинчу хIусамден кIант вийна. ХIусамдас аьлла: «Хьаша ларвар шен декхар ду, хIокху сан хьешо вийначунна дуьхьал дIалара шаьш вийна кIант». Иштта чIирах хьалхавитина хIусамдас шен хьаша.
Къаьмнаш къастош доцуш тосуш хилла нохчаша доттагIалла. Иштта, вайн иллешкахь вуьйцу хийла ваша воцу цхьалха кIант шена доттагIа лаца аравалар а, иза кхечу къомах волчу стагана тIевоссар а.

Вай кхузахь хьахийначу «ГIебартойн кIентан илли» тIехь Жерочун жима кIант, ша цхьалха волу дела, шена доттагIа лаца ГIебарта воьду. Цигахь оьздангаллица, къонахаллица цIеяханчу Курсолтина тIе хьо цо ша арадаьккхина гIуллакх. Вукхо тIеоьцу кхуо кховдийна доттагIалла. Шен оцу буса далийна нускал доллушехь, хIара чохь а вуьтий, кхуьнан гIуллакхна ара а волу. Оцу буса Жерочун жима кIант шен майра ву моьттуш чудеъначу цуьнан «кIайчу нускалх» петухуш къаьхка генара хьаша, ткъа ларамза шен цунах хьакхабелла ши пIелг, шаьлта тухий дIа а боккхий, коре охьабуьллу цо. ХIунда аьлча, доттагIалла — иза уггар а хьалха тешам бу. Цундела, ларамза хиллехь а, доттагIчун езарх хьакхавалар а осалалла лору оьздачу нохчочо. И дIанисдеш, ларамза «осалбаьлла», «тешаме ца хилла» ши пIелг а дIахадабо цо…
Тешам бу доттагIаллехь уггаре а чIогIа оьшург а, ца хилча йиш йоцург а. Тешам боцчу доттагIчух кхераме мостагIа хила а йиш ю. Цунах лаьцна дуьйцу поэта Кибиев Мусбека:

Цхьаволчу доттагIчул
Да вийнарг тоьлу, —
Хьоьца шен чIир нисъеш,
ЧIирхо ца воьлу.
Кхиволу доттагIа
Вешел ву гIоле, —
ТIехьа и соьцучохь,
Хьалха и волу.

ХIаъ, бакъволчу доттагIчо тоьпан даьндаргах шен дегIаца ларвийр ву доттагIа. Оццул деза ду доттагIалла. ДоттагIа дел, вешел эвхьаза ву стагана, цу шинга ца дуьйцург (сингаттам, дегалазам) доттагIчуьнга дуьйцур ду цо. «Ваша ваша вац, и хьан доттагIа вацахь», — боху халкъан хьекъало.
Вайн къоман иэсехь бу «дуй биъна доттагIа» боху кхетам. Иза цкъа а къаста йиш йоцу доттагIий бу бохург ду.
Тешаме доттагIа чIагIонан бIов ю баьхна вайнаха. Цунах лаьцна ду халкъан дийцар а. Ша леш шен цхьаъ бен воцчу кIанте весет до дас, хIора шахьарахь цхьацца гIала йогIалахь, олий. Иза кхелхинчул тIаьхьа ойлане хуьлу кIант, шен ден весетан маьIнех ца кхеташ. Оцу кIентан хIусамнанас кхетийна иза: хIора шахьарахь цхьацца гIала йогIа бохург, хьоьга цхьацца доттагIа лаца бохург ма ду.
ДоттагIа кхечу къаьмнашна юкъара лоцуш хиларца доьзна, кхин цхьа вайнехан амал хьахо йогIу кхузахь. Иза кхечу къомах волу, чIир хьаьрчина, я кхитайпана бохам бахьанехь, я дуьххьалдIа нохчийн гIиллакхаш, ламасташ шена герга хетта, я къелла бахьанехь тIевеъна стаг, цунна юьртан юкъарчу лаьттах дакъа а дой, охьахаош хилла. ТIевеъначо шен керла меттиг беркате хилийта, тухий сту а боьй, сагIа доккхуш а хилла.
Иштта веъна стаг юьртахойх цхьамма-шимма, цхьана цIийно я некъино, цуьнан дола дан а, цуьнгара ледарло ялахь жоп дала а тIелоцуш хилла. Хан хене яларца цу тIеэцначу стеган тIаьхье дIауьйш хилла юьртахойх, шаьш тIелаьцначу некъин (гаран, тайпанан) декъашхой а хуьлий. Церан ларам а цара дечу гIуллакхашка, церан оьздангалле хьожжий беш хилла, кхечу къомах схьавалар тидаме а ца оьцуш.

Муьлххачу а къомах волчу стеган оьзда гIиллакхаш, церан доьналла, къонахалла билгалйоккхуш а, хастош а хилла вайнаха. Цунна тоьшалла до нохчийн турпалаллин иллеша. Царна тIехь дикачу агIор хьахийна бу тайп-тайпанчу къаьмнийн: гуьржийн, гIебартойн, гIумкийн, ногIийн… — векалш. Цхьадолчу иллешкахь уьш нохчийн кIентел толош а хуьлу (масала, «Iаьржачу НогIех долчу илли» тIехь), уьш бакъ болуш меттиг хилча.
Оцу дерригено а гойту нохчийн къам (цуьнан хьекъале, оьзда дакъа) ша-шех тоам бина, шена чохь дIакъовладелла доцуш, дерриге а къаьмнашна дIадиллина хилар; цунна коьрта шен къомалла (нохчолла) ца хилла, коьрта адамийн юкъарниг (адамалла) хилла. Нохчолла оцу адамалла бохучу синмехаллин цхьа дакъа хилла.
Нохчочунна шен къоман гIиллакх-оьздангалло тIедожош, цо гуттар а дагахь латтош цхьа дош, цхьа кхетам хилла — Декхар. Декхар — кхузахь вай мел хьахийначу синмехаллийн лехамашна жоп луш ваха, декхар – шен дена, нанна, доьзална, юьртахошна, халкъана хьалха дерг. Ткъа уггаре а коьрта Декхар — Далла хьалха долу Декхар.
И дерриге а Декхарш шена тIехь дуйла хаар — иза стеган иэхь-бехк хилар ду. Иэхь-бехк доцчу стагана массо а шена хьалха декхар хета, ткъа ша цхьанна а декхар ца хета. Гуш ма-хиллара, и кхетам шина дашах лаьтташ бу. Иэхь — иза шен декхар кхочуш ца дича, я цхьа оьзда доцург далийтича, стеган сий дожар ду. Иэхьо йожайо стеган цIе, мах бойу цуьнан дикчу гIуллакхийн, иэхьо стеган синтем бойу, нагахь иза хета иэхь долуш, халкъо ма-аллара, «цIийяла юьхь» йолуш велахь.
Бехк — иза стагана, шен гергарчарна, лулахошна, юьртахошна, халкъана хьалхара декхар ца хиъча, наха олу дош ду. Бехк баккхар — ахь ледарло ялийтарна, я хьайца йолу дегайовхо бакъ ца ярна юьхь яккхар ду. Амма иза кхиэл яц, я сардам а бац, бехк царал мелла а байн мах бу стеган хадош, оьздангаллин гIуда а ду цунна тухуш; цо шен декхарш кхочуш а дина, шена тIедоьжна и гIуда дIатакхаре, ша бахьанехь кхечунна хилла вас дIаяккхаре сатийсам а бу.

Билгалдаккха деза, вай кхузахь мел йийцина синмехаллаш цхьаъ вовшашца йоьзна хилар, цхьаъ йоцуш важа хила йиш йоцуш. Масала, сий доцучу стеган иэхь-бехк хила йиш яц, иэхь-бехк доцчун тешам хир бац, тешам боцчохь доттагIалла хила йиш яц, доттагIалла лелалуш воцчуьнгахь яхь а хир яц…
Лакхахь вай йийцина и ерриге а синмехаллаш шегахь йолу стаг вайн къоман оьздангаллехь уггаре а лакхара дарж долуш хуьлу — къонах.
Къонах боху дош шина декъах лаьтта: «къо» + «нах» — нехан къо (кIант), халкъан кIант бохург ду иза. Къонах — иза халкъо кхоьллина, боьрша стаг муха хила веза бохучу хаттарна жоп луш, массо хIума а меттехь долчу стеган васт ду. Иза хIора нохчочунна уггаре а лекха Iалашо а хилла, дерриге а дахарехь и шена тIекхача гIерташ. «Къонах» ву алар уггаре а доккха совгIат хилла нохчочунна. И цIе тиллар, нах а гуллой, цхьана пхьоьханахь хуьлуш ца хилла, иза хIинца мидал ма-яллара луш а ца хилла. И цIе стеган гIуллакхашка, гIиллакхашка хьаьжжина, ша-шах нахалахь йоьдуш хилла, иштта ша-шах южуш а хилла, стагера цхьа ледарло яьлча.
«Къонах» аьлла цIе яханчунна юкъараллера я нахера хуьлуш цхьа а пайда, дуьненан хIума ца хилла. Церан декхарш а, церан адамашна хьалхара жоьпалла а алсамдолуш хилла. Бакъду, къонахчун сий даьржаш хилла, цунах лаьцна иллеш а, дийцарш а кхуллуш а хилла халкъо.
Уггаре а хала хIума хIун ду аьлла, шега хаьттича, «Уггаре а хала хIума къонах хилар ду», — аьлла боху Шемалан наиб хиллачу Iуспанан СаIдуллас. Цул а хала хIун ду аьлла хаьттича, цо жоп делла: «Цул хала, къонах а хилла, чекхвалар ду».
Изза Сулейманов Ахьмада а олура, бакъду, жимма хийцина дара и дешнаш: «Уггар а хала нохчо хила ду, цул а хала нохчо хилла вахар а, чекхвалар а ду». Амма кхузахь «нохчо» бохург «къонах» бохучу дешан маьIнехь далийна ду, хIунда аьлча, къомах нохчий а болуш, хийла атта бехаш нах а болу дела а, хилла дела а; муьлхха а нохчо хила хала дац, «нохчо-къонах» хила хала ду. Иштта маьIна лелош ду Дикаев Мохьмадан евзаш йолчу стихотворенехь а «нохчо» боху дош.
«Къонах» боху цIе шен дIа муха яхана дуьйцуш, Таймин Биболата аьлла боху: «Уггар а хьалха зудчо лерира ша, тIаккха доьзало лерира ша, доьзало лоруш гича, лулахоша лерира ша, лулахоша лерича, юьрто а лерира ша, юьрто лерича, махко а лерира». Изза бу-кха къонах хила луучунна чолхе боцу бустам. Дуьххьара хьаьжча иштта хетахь а, иштта атта а дац оцу хоршахула шен Iалашоне кхача. Кхузахь доккха хьекъал ду: мел даккхий хьуьнарш ахь гайтарх, хьо хьайн доьзалан хила ма-веззара да вацахь, я хьо хьайн лулахочуьнца жIаьлица цициг санна велахь, хьуна халкъо «къонах» эр дац.

Къонахчо гайтинчу даккхийчу хьуьнаршца нийсса мах болуш а, нахалахь даьржаш а хилла цуьнгара даьлла хаза гIиллакх а, цо аьлла хьекъале дош а. Царах нахана масал хуьлуш а хилла.
Иштта, Исмайлин Дудица доьзна ду цхьа халкъан дийцар. Цхьана дийнахь Дуда хилла боху юьртан бажа бажош. АхIи-декъехь йоьлхуш дIайоьдучу цхьана жимчу зудчух бIаьрг кхетта цуьнан. Цуьнга вист а хилла, и саца а йина, и елхаран бахьана хаьттина цо. Зудчо дийцина: «Маре яханчуьра ден цIа яхана яра ша. ХIинца юха меран цIа дIайоьдуш ю ша, хьуна ма-гарра, цхьа а совгIат а дац шена дина. Марзахошна дуьхьал муха хIуттур ю ша? Царах иэхь хеташ йоьлху ша…».
Исмайлин Дудас, и юьртан бажа берриге а шен бу хьуна аьлла, уггар а тоьлла етт тIаьхьа а хIоттийна, цIа яхийтина шена хIетталц евзаш а ца хилла зуда.
Тахана Исмайлин Дудин тIеман хьуьнарш кхин чIогIа дуьйцуш а дац, ткъа и тайпа цуьнан хаза гIиллакхаш кест-кеста хьахадо.
«Къонах» боху кхетам гуттар а цхьана хьолехь хIоьттина лаьттина бац. Зама хийцаяларца хийцабелла цуьнан чулацам а. Иза дика го нохчийн халкъан турпалаллин иллеш доьшуш.
Иштта, ша кхоьллинчу замане диллича, уггаре а ширачарах долчу «Жоьрабабин кIентан а, ямартчу Манцин а иллехь» къонахчо къуьйсург шен бакъо, шен нийсо ю. Шена тIетеIочу харцонна къера а ца хуьлуш, шен гIуллакх дан доьналла а, майралла а долуш хилар — и ю оцу иллехь гучуйолу къонахчун коьрта билгало. Цуьнца цхьаьна — доттагIчунна тешаме хилар а. И билгалонаш дика ган а гойту Жоьрабабин кIанта ша хIаллакван а, шен «мерза езар» дIаяккха а дуьхьалваьллачу ямартчу Манцех, туьйранийн турпалхочух Iаьржачу Хожех леташ, цаьрца къуьйсуш.
Хетарехь, цул мелла а тIаьхьа кхоьллинчу «Зайтан Шихмирзин иллехь» къонах кхечу кепара го вайна. Иза хийрачу махкахь (таркхойн Шовхал волчохь) шен дахарна кхерамечу къовсамехь дакъалоцуш ву. Кхузза тIейоуьйту тайп-тайпанчу къаьмнех болчу кIенташна таркхойн Шовхала шен йоI, кад а боуьйтуш, дин маса болчо, герз нийса тухучо, зуда тешаме йолчо дIамала олий. Кхуззе а Зайтан Шихмирзас дIамолу кад, цхьамма а ца молуш соцунгIа хилча (кад дIа а мелла, къовсамехь эшнарг вуьйш хилла). Молу, шена уллохь Iачеран сий лахдан а ца гIерташ, гIиллакхе дешнаш а олий:

Шул хьуьнарна тола хIума дацахь а,
КIентийн маршонна молу ша…

Цо иштта бахахь а, кхаа къовсамехь тулу Шихмирза. Гуш ма-хиллара, къонахчун васт кхуллуш, илланчас билгалйоху цуьнан амалш: маса дин болуш, топ нийса тухуш, зуда тешаме йолуш («Ах стаг зудчо во», — олуш ду халкъалахь), нахана юккъехь лела хууш, гIиллакхе хилар.
Таркхойн Шовхал волчохь нохчийн къонахчо лардийриг шениг хилла ца Iаш, шен къоман сий а ду. ХIунда аьлча, цигахь цо цхьа юьхьIаьржо йинехь, Кавказан къаьмнашлахь «Шихмирзас» ца олуш, «нохчочо ледарло ялийтина» эр дара. Бакъду, оцу къовсамехь (таханлерчу спортан къийсадаларех тера болчу) дакъа ца лаьцнехь а, кхин галдолуш хIума-м дацара Шихмирзин шен а, нохчийн къоман а. Кхузахь турпалхочо шен лаамехь дакъалоцу Шовхалан ловзарехь а, цо тIедожочу хьелашна реза а хуьлий.
Цунах мелла а къаьсташ ю «Баьчча Балух долчу илли» тIехь къонахчунна тIехIоьттина киртиг. Нахана тIе харцо тоьттучу элана дуьхьал гIоттий, и воь Балус. Кхузахь билгалдаккха деза, халкъан юкъара бала дIаойуш велахь а, къонах шен къийсамехь цхьалха хилар.
Ткъа кхечу иллин турпалхо Адин Сурхо цхьалха вац, иза халкъан тхьамда санна дуьхьал хIутту вайна. Бакъволчу къонахчун ша-тайпа амалш гойту оцу иллехь Адин Сурхос. И турпалхо хьалхе езаш, нахана хьалхавала лууш стаг вац. Иза юьртан тхьамданашна шайна дагавогIу:
Дин дика ва беца цу Адин ва Сурхон,
Герз дика ва деца цу Адин ва Сурхон,
И Сурхо воьхур вай Сурхо винчу цу нене…

Иштта Сурхон нене кIант воьху юьртан тхьамданаша. Нанас вала а ло иза царна:

ДегIаха мерза са цара хьайга ва дехахь,
Ахь даккхий дIалолахь дегIаха мерза са…

И дан ша реза хилар юьртахошка олу Сурхос, амма царна хьалхавала сих ца ло иза, и мел жоьпалла дуйла хууш. ХIунда аьлча, кхунах, кхуо боккхучу когах, олучу дашах а доьзна ду оцу нехан хиндерг, тарло уьш а, хIара а хIаллакьхила, тарло толаме кхача а. Цундела церан Мусостаца къовсаме бовла лаам мел чIогIа бу хьожуш, цо гIиллакхехь олу:

Ма довла дакъаза, хIай юьртан тхьамданаш,
Вежарий дукха бу цу эла Мусостан,
Ша ваьхьар вуй-техьа
Мусостан олалла дожийна дерзадан.

Амма юьртахойн лаам чIогIа буйла а, ша царна билггал оьшуш вуйла а хиъча, реза хуьлий, хьалхаволу Адин Сурхо.
Оцу иллехь гойтучу къонахчун мехала амалш билгалйохур вай:
— шега дехар дича бен нахана хьалха ца валар, ша тIелоцучун доккха жоьпалла гар;
— ненан лаамна тIехь хилар;
— халкъан юкъара бала дIаайа, са дIадала а кийча хилар;
— ша-шех тоам бина, сонта, кура цахилар;
— собаре а, амма эшча каде а, майра а, доьналле а хилар.
Иштта амалш йолуш хила везаш хилла оцу заманахьлера къонах.

Къонахчун сибаташ дуьйцуш, тайп-тайпана произведенеш кхоьллина нохчийн яздархоша. Тхуна хетарехь, царах тоьлларг Сулейманов Ахьмада язйинарг ю. Цу тIехь шел хьалха цхьамма а ца динчу кепара «къонах» бохучу кхетаман маьIна до цо:

«Къонаха мила ву? И меллалц веха?» —
Хоьттура соьга ахь тойнехь Iаш вай.
Дерриг а дуьне ду къонахчун меха!
ХIара дуьне-м къонахийн белшаш тIехь дай.

Ламанца дин лелац, ца хилча ленаш,
Уьш кхачаделлачохь соцуш бу дин…
Иштта бу къонахий, хIар дуьне латтош,
Къонахий дIабевлча — духур ду и…

…Терзан тIе ца дуьллу цо деший, даьхний,
Халонехь хадочехь хьуьнаран мах.
Ахдуьне мах болу шен корта буьллу,
Вайн маршо ларъечохь сагIа до шех.

Къонахийн собар ду лекха лам баккхал,
Собар ду сов доккха, кхача ца луш!
Къонахийн и собар кхачийча-м, боккъал,
ХIар маьлхан вайн дуьне духур ма ду.

ХIокху стихотворенехь вайна билгалволу къонах — иза цхьана къоман, цхьана мехкан гIуллакхаш кхочушдина ца Iаш, хIокху дерриге дуьненан гIуллакх а, дола а дан гIерташ, цуьнан гIайгIанаш айа, шен дахар дIадала («сагIа до шех») кийча стаг ву.
И стихотворени кхоьллина зама — зарратан (атоман) а, кхитайпа а кхераме герз IаIар, Iалам талхор, керл-керла цамгарш яржар бахьанехь латта хIаллакьхиларан зила тIе кхачийна, дуьненан а кхоллам цхьадолчу адамийн лаамах боьзна болу вай деха зама ю. Цундела бакъволу къонах цхьана мехкан дозанашкахь соьцур вац, иза дуьненна а пайде хила хьакъ ву. Лаьтта тIехь миччахь елахь а, харцо цунах хьакхалуш хила еза, иза эшо, нийсо меттахIотто цо шен хирг дан а деза.
ХIокху стихотворенехь кхузза хьахадо «дуьне дохар», иза къонахашца дузуш. «ХIара дуьне-м къонахийн белшаш тIехь дай», — бохург, цхьана агIор, поэтически метафора (хаздина, дестийна аьлла дош) а ю. Амма, цуьнца цхьаьна, кхузахь доккха философски маьIна а ду: дахаран терза дикчу наха, оьздачу наха — къонахаша, вуо сов ца долуьйтуш, харцо ца толуьйтуш, нийса ца латтадахь, Дала шен оьгIазло тIеелхорна кхерам бу.
Бусалба дин халкъан кхетамехь чIагIдаларца мелла а хийцабелира «къонах» дешан чулацам. Хьалха сийлахь хетта цхьадолу гIуллакхаш исламан серлонехь сийсаза хилар гучуделира. Масала, хIонце эхар. Яц «кIайн», «Iаьржий» хIонц… Ший а Iаьржа ю, хьарам йолу дела. Шен доцчу хIуманна тIекховдар, хIуъу бахьана делахь а, мел чIогIа и хаздан гIортахь а, — къола ду. Ткъа иза даккхийчарах къа а ду, Делах тешаш волчу стага лелон йиш йолуш хIума а дац.
Бакъболу къонахий хилла вайнахана юкъахь баьхна устазаш. Нах динна тIеберзош, церан дегнаш цIандеш, Делан дуьхьа къахьегна цара, шайн догIмийн лаамаш бихкина, царна атто ца лоьхуш. Церан беркате кхетаман болх бахьанехь, Iеса гIиллакхаш дуьтуш, Iоттабаккхамаш жимлуш, цхьана барте догIуш хилла нохчийн халкъ. Амма хийрачу къаьмнийн Iедалша хадийна церан и хьанала къинхьегам.

Билгалдаккха деза, вайнехан устазаша нахана юккъехь серлонан, хьехаман болх бина ца Iаш, оьшучу хенахь вайн иллешкахь буьйцучу турпалхойн коьрта амалш гучуйохуш а хилла – майралла, доьналла, тIеман говзалла… Масала, шайх Мансур хьехамча, дин даржорхо хилла ца Iаш, бIобаьчча а хилла; Шемалан наиб хилла Сесанара Ташу-Хьаьжа; шайн доцу латтанаш дIалоьцуш, вайнахана ницкъ бечу гIалагIазкхашца гуттар а тIамца къийсам латтийна шайх Денис; ГIойтIахь деникинхошца хиллачу тIамехь куьйгалла деш хилла ИбрахIим-Хьаьжа; советан Iедална дуьхьал шен мурдашца цхьаьна къийсам латтийна Хошкалдарчу Юсуп-Хьаьжас…
Амма вайн иллийн турпалхойн санна тIемаш бар, толамаш бахар коьрта Iалашо ца хилла устазийн, я вовшашца йохье буьйлуш, нахалахь шайн цIе дIаяхийта гIерташ а ца хилла уьш. Церан Iалашо, церан некъ кхин хилла. Цунах лаьцна мелла а дуьззина вай дуьйцур ду жимма тIаьхьа. Ткъа хIара къамел дIадерзош билгалдан лаьа: «къонах» боху кхетам Iаламат мехала бу тIекхуьу тIаьхье оьзда, хьекъале хьалакхиорехь. Иза хIора беран, жимчу стеган дагчохь хила а беза. ХIора нохчо, ша дуьненахь мел веха, кхийда а веза «къонах» цIе йолчу сийлахьчу лакхалле.

БАУДДИ
(Дацдина)

Тховса мох балале маьркIажан хенахь, жимчу кIотарарчу Мусин Баудди волчу сакъера дукха кегий нах гулбеллера. Дикка сакъийрира цара, кар-кара эцарца дечиган пондар а лоькхуш. ТIаккха, цхьана накъостехь ловзо кехаташ а карийна, касо варех ловзуш а дикка Iийра хIорш. Царах ловза кIордийча, уьш, кар-кара оьцуш, хабарш дийца хевшира. ХIорш хабарш дуьйцуш Iаш жимчу Кулсума, шортта йоьхь а кхерзина, йоккха сискал а йина, кхарна яа хIума а елира. ХIорш шен «марвежарий» хиларе терра, кхарна хIоранна — «кIант» — бохуш, елаелла хилла, шега балу там а бина, Кулсум, дехьа чу а яхана, агIор елира. Цул тIаьхьа дукха зама ялале, кху хIусаман да Бауддий, Ахьъяд, Далхьад боху цуьнан ши доттагIий воцург, кхиболу кегий нах, тховса хьоькхуш болу мох сацахь, кхана дечиге даха деза шайн аьлла, шайн-шайн цIа а бахна, хIара кхо доттагIа цхьаьна а висна, цхьацца къамелаш деш Iаш, наха жима волуш дуьйна а «иэхь ца хеташ вуй», «тIахъаьлла стаг вуй» олуш волу 23 шо кхаьчна Ахьъяд:
— Баудди! — аьлла вистхилира.
— ХIун бах ахь? — аьлла, Бауддис, шайн поппаран цIенкъа туй а кхоьссина, шен хIинцца дала тохаделлачу мекха тIе а кхочуьйтуш, шен жимчу бета тIе куьг хьаькхча:
— Тхойша хIунда веарий тховса хьо волчу? — аьлла, Ахьъяд юха а вистхилира.
— Схьадийцахьа шаьш деъна гIуллакх, хIун ду и? — аьлла, Баудди вистхилча, Ахьъяда шен къамел дIадолийра:
— Баудди, дагадогIий хьуна, вай хIинцца, цхьа кIира хьалха орца, кIотара синкъераме а дахана, цигахь дика зудаберашца са а къийрина, гIеххьа хилла маларан кеп а йолуш, хIинца кху чохь волчу вай кхаамма цхьа барт бар?
— ДогIу суна-м и дага, Ахьъяд, — аьллачу Бауддин бос байра, цуьнан сибато цу бинчу бартана и реза цахилар хоуьйтура.
Нара тIерачу цIенчу истанга тIе, ши куьг коьрта кIел дуьллуш, аркъал вижина Iуьллучу Далхьада, шен шога шуьйра юьхь цкъа ела а къажийна, хьала а айавелла, шен хийрачу, яккхийчу цергашна юккъехула, нийсалла кхуссуш санна, дахдеш туй кхоьссира, и туй неIарна юххехь лаьттачу лохачу цIестан гIумгIанан бухах кхийтира.
— Вай, вешан зударий а битина, цу синкъерамехь ваьш кхаамма сакъийрина кхо йоI яло тIаьхьадовла чIагIо йирий, Баудди? — аьлла, Ахьъяд юха а вистхилча, ойлаеш ладоьгIуш Iачу Бауддис:
— Йира, дера, — аьлла, охьа а таьIаш, шен корта схьалецира.
— Йира, дера. Вай цу буса, эвлаяэх, кхетта лаьттачу баттах, вешан ворданна йоьжна хиллачу говрах а тIехь дуйнаш а бууш, чIагIо а ма йира. ШозлагIчу дийнахь оцу Iуьллучу Далхьада а, аса а тхаьшшиннан зударий бита а ма битира. — аьлла, Ахьъяда, цкъа соцунгIа а хилла, юха а шен къамел дIадолийра: — ХIинца тховса а ахьа хьайн зуда ца йитахь, ахьа тхойшинна бинарг тешнабехк а бу, тIе хьо, тхойшиъ Iовдал хеташ, тхойшиннах воьлуш а ву.
— Ахьъяд! Со шуьшинна тешнабехк бан а ца гIиртина, я шуьшиннах вела гIерташ а, воьлуш а ца лела. Кхин стаг вацахь а, сайн дош кхочушдалла стаг воцуш а ца Iийна со… Бакъду, хIинццалц схьа, вай и барт бичхьана, цу сайн зудчух Кулсумах къахеташ Iийна со, хIунда. И соьга еъчахьана, иза цуьнан наха шайн цIа цайитарна а, юьтург цахиларна а, шуьшинна ма-хаъара, и соьга еъча мегар а дац, цIа а юьтур яц аьлла, цуьнан воккхахволчу вашас а, дас а дуйнаш биъна дела… Ахьъяд, со, аша шаьш гуттар а ма-аллара, адамах атта дог лозуш ву… Иштта сайн дог лазарна Iийна-кх со и сайн зуда ца юьтуш. Зуда йита-м хIумма а хала дац… ХIе, схьайоьл цкъа! — аьлла, Бауддис дехьачу агIор яьллачу шен зудчуьнга Кулсуме мохь тоьхча:

— Тхойшиъ чохь волуш-м дийр дац ахь и гIуллакх, — аьлла, Ахьъяд, Далхьад хьалаиккхира.
— ВаллахI дера дийр ду-кх, шуьшиъ теш а волуш-м, — аьллачу Бауддис юха а мохь туьйхира: — Хьо схьайогIий? — аьлла.
Набарх иккхина Кулсум, чуьрчу шен «марвежарийн» юьхьна ела а къежаш, меллаша неIарх чоьхьа а яьлла:
— ХIун элира аша? — аьлла, шен коьртара кIайн йовлакх тодан хIоьттира.
Iаьржа бIагор бIаьргашна хьаьвзина, «тешнабехк бина» боху дош мелчу цIен сара хилла, массо а пхенах чекхболуш, оьгIазвахна волу Баудди вистхилира:
— Ахьъяд. Далхьад. Шуьшиъ а, тIера Дела а теш волуш, сайна хьарам а еш, нахана хьанал а еш, исс елахь — исс, эзар елахь — эзар а цIе тосуш, и лаьтта Кулсум йити ас.
— Вай! Вай Дела! — аьлла, Кулсуман шийла мохь белира.
Бехказлонна делахь а, я боккъалла а халахеташ делахь а — «В-ай! В-ай! Ма аьллахь! Ма аьллахь!» — аьлла, Далхьад, Ахьъяд хьалаиккхира. НеIарехь лаьтта Кулсум, цIийбина цхьамза Iоьттина дагах чекхбаьккхича санна, ягийнера, иза: «Ма… ма… ма… ма алахьа!» — олуш, ша лаьттачохь охьалахъяла йоьлча, тIехьаьддачу Ахьъядий, Далхьадий схьалецира.
— Вай, нана! Ас хIун дийр ду? — аьлла, Кулсума цкъа шен жима корта Ахьъядан белша тIе бижийра, дог кIаддала а доьлла. «ХIокху минотехь меттахь ца хилахь, тIаьхьа цхьа бохам хир бу-кх суна», — аьлча санна, Кулсум, ша гIортарна делахь а, жимма метта а еъна: «Бегаш бора алийша! Бегаш бора алийша!» — аьлла, Далхьадна тIекхийтира.
— В-ай, собардехьа, Кулсум, стаг яц хьо? Сел йохий ма хьовзахьа, цо-м ша дIа бахарий, — аьлла, Далхьад вистхилча, Кулсум, дикка гIоле хуьлуш, оццу меттехь жимма меттаян йолаелира. Амма, шегара цхьа дикка дика болх баьлча санна, шех цхьа къонаха хилча санна, жимма деган токхо а йолуш, цхьана агIор, шена Кулсум дукхаезарна, цунах къа а хеташ, меракIел каетташ Iан Баудди:

— Далхьад! Ахь хьаштдоцург дуьйцу. Стенна лейо ахь иза, гIуллакх дIадаьлча. Кулсум, Далхьада бохург хьуна тамана бохуш ду… Хаалахь, тховса дуьйна хьо сан зуда йоцийла. — аьлла вистхилира.
Кулсуман хиэда герга дахана деган пхенаш адаман бIаьрга ма гойла, оццу меттехь Кулсумна хеттарг, цуьнан кийра яьлла цIе адаман синна ма хаалойла. Мел холчу хIоьттинера иза! Ца хаьа, Кулсум оццу меттехь, Iай довхачу цIа чу деъна ло санна, ешна дIа хIунда ца елира. Ца хаьа, Кулсум оццу меттехь, цIерга тесна неIаран мача санна, хебна дIа хIунда ца елира. Бакъду, Кулсум цу тайпана хIаллакьхуьлуш кIел ца йиснехь а, цуьнан дегIерчу пхенаш чухула, тулгIи тухуш, довха цIий доладелира, цуьнан кийрара жима дог цуьнан шуьйрачу некхах чухула лета доладелира, цуьнан готтачу хьажа тIехь Iохку пхенаш кхехкарна алсамдевлла, цуьнан жима корта лаза а баьккхира. Кулсум, са а ца тохаделла, чохь болчу шен «марвежарех» иэхь-бехк а дайина:
— Ма алахьа со йити! Ма йитахьа со, хьайх а йоккхуш! Ас хIун дан деза? Со хьанна тIетаIа еза? Ахьа-м, хьуо суна гIо эшначу меттехь сан ваша хилла дIахIуттур ву, бехира соьга! Ахьа-х, сан дог ца эшош, хьайн цхьа меже яккхийта реза хир ву, бехира соьга. Со-х цхьа гIийла буо дара, дестечунна хьалха кхиъна. Ма кхоссахьа со дIа, ма ехьа со хIаллак! Ма ехьа со хIаллак! Ас хIун дийр ду? — аьлла, Кулсум шех хьаьрчича, Бауддин хьалхе дуьйна а кхунна лозу дог лазарна алсамдаьллехь а, шен дош, ша шен доттагIашка дийр ду аьлларг кхочуш ца дича вер вац ша аьлла хеташ, ша бина барт хIора денна бохург санна тIех ца беттийта, Баудди, Кулсум йита хьовха, шен цIийнах цIе йилла а реза вара, нохчийн Iадата юкъахь ша кхиарна. Цо, шех хьаьрчинчу Кулсуман куьйгаш шен кочара дIа а дохуш, элира:
— Кулсум, ахь сатоха, хьуна кху гIуллакхах хало а ма хила, хIара иштта яздина хилла вай кхоьллинчу Дала. ХIинца хьо суна де-буьйса ца лоьруш коча хьерчарх, хьо хьайн адамалла дицдина суна дукха елхарх, вайшиннан гIуллакх дIадаьлла даьлла, иза кхин… юхадерза йиш йоцуш ду.

Бауддис шен кочара ша дIаяккхарх, Кулсум цунна, чIогIа дехар а деш, коча хьерчара, амма Баудди тIулгал а чIагIвелла ваьллера.
— Хир дац. Хир дац! — аьллий ас хьоьга? Иза кхин юха хир доцуш ду-кх, витахьа со! — аьлла, Баудди, шен карара Кулсум цIенкъа а кхуссуш, хьалаиккхира, бертал йоьжна Кулсум, жимма Iийна, хьалаайаелира, цуьнан беснеш тIехь дукха елхарна бIаьргех ихначу хих хилла хьоькхнаш яра, и Iиллинчу меттехь, поппаран цIенкъахь къаьсташ гуш цуьнан билхинчу бIаьргаша гIеххьа яшийна меттиг яра. Хьалаиккхина Кулсум чIогIа кхераелла яра; цуьнан дегI, арахь хьийзочу буьрсачу дарцана а доцуш, тховса хиллачу бохамна чIогIа эгош дара, цо халла къурдаш дора, цо Бауддига дух-духа а дехарш дахь а, цунна хаа-м хаьара, Бауддис цкъа ша аьлларг атта дохор доцийла. Делахь а Кулсумна хетарг адам гуттар а цхьанаэшарехь ца латтар дара. Кулсум, тIаьххьара а ша дог диллича, охьахиъна, жимма елха а йилхина, йистхилира:
— ЦIа яха меттиг бацара-кх сан. Хьайн зуда ца яхь а, кху хьайн декъа тIехь мукъана а йитахьа со, — олуш, Кулсум шен кара йожа юха а тIехьаьдча, Баудди, иза шен карара меллаша нара тIе охьа а кхуссуш, цкъа ирахь лаьтташ волчу Ахьъядей, Далхьадей а хьаьжна, вистхилира:
— Кулсум! Хьо сан тхов кIел Iийча, ахьа дуу долу сайн ялта доккха хIума хеташший, хьо кху тхов кIел Iар тамаша хеташший-м ца боху аса… хьо кху тхов кIел ма-сеццинехь, наха ас хьо йитина яц эр ду-кх.
Шена сил а дукха везаш волчу Бауддис и шега аьлларг лан кийра боцу Кулсум:
— Делахь. Делахь ахь со, тилийна, Iехийна, ялийна хилла-кх! Со… Хьуна со кийрахь дог доцуш, цхьа Iовдал ю моьттина-кх, хьуна со атта хеташ хилла-кх! — аьлла, араиккхира. Ахьъяд, Далхьад, леррина Бауддига а хьаьжна:
— Хьаштдоцург ду-кх хIара! — аьлла вистхилира, шайн дагахь кхин доллушехь…
…Арахь луьра хьийзош дарц дара, и хьийзадора цкъа дуткъачу озаца, тIаккха стоммачу озаца, борз санна, угIуш, уьдучу шийлачу мохо; иштта хьийзочу буьрсачу дарцехула, дегIах шийла хьацар детташ, кийра ша биллина, кху юьртан боккхачу ураман новкъахула, мохо нехан серийн а, аннийн а кертех а етташ, гор а етташ, цIа а еъна, хIинца тIедеттачу дарца кIел, йогуш лампин серло гучу шайн жимчу кора кIел, учи тIехь Iуьллуш яра-кх Бауддин зуда и Кулсум, наггахь садоIуш а, ца доIуш а.
Кулсуман да Асхьаб, тохара хьалха санна, кора тIе веъна, цкъа ара а хьаьжна, йовхарш а тухуш, меллаша шайн лоха неI а йоьллуш, ара а ваьлла, хьоькхучу дарцана ша тIекхоьллинчу шен кхекхан кетарх а хьерчаш, шайн ханнийн божалан неIаре а вахна, шайн бугIанашка хьежа велира.
ХIинцца Асхьаб, бугIанашка хьаьжна а ваьлла, чувогIуш, цунна учахь Iуьллу шен йоI Кулсум гур ю, цо чуьра Кулсуман йоккхахйолу йиша а, Кулсуман десте ларалуш йолу Човка а сама а яьккхина, Кулсум чу юьгур ю. ТIаккха, йоккха цIе а латаяйтина, Кулсуман дегIана паргIато, гIоле лоьхуш, уьш дика хьийзар бу, тIаккха Кулсума эр ду: «ХIун дийр дара-техьа ас, сайн шу а ца хиллехь? Лийр яра-кх со цу дарцехь, цу шелехь тховса йиснехьара. Ма дика ду-кх шу сан долуш! Ас шаьш бохург ца динехь а, со шайн хиларе терра, Iалашйо-кх аш».
ХIан-хIа, хIинца шайн бежнашка а хьаьжна, вогIучу Асхьабана хIара ца го, цо-м хIара, шена гинехьара, чу юьгур ярий, хIара шен йоI хиларе терра. ХIара неIарна гена Iилларна а, кхуьнан когашкахь хьаладоьттина даьккхина Iуьллуш жимма дечиг хиларна а, Асхьабана хIара ца гин, иза, меллаша шайн неI а йиллина, чуваха.
Вахча хIун ду Асхьаб хIинца, хIара а ца гуш, чу, дукха ца хьелуш, аравала а мегий, шайн чохь товханахь йогуш йолу цIе лахъяларна, иза юха лато кху Кулсуман когашкара дечиг дахьа. ХIара шена иштта ирчачу буса арахь, наха дохийначу дагца Iуьллуш гича, Асхьабана, ша хIара Бауддига яхча цIа юьтур яц аьлла, дуй биънехь а, мел хала хетар ду, мел дог лозур ду цуьнан кху Кулсумах, хIара шен цIийх яьлла, шен доьзалхо хиларе терра.
ХIунда йитира теша Бауддис шен зуда Кулсум? ХIунда яьккхира-теша цо жима Кулсум шех?
Кулсум яцара, ша Бауддина хан а йиллина, буса едда маре йоьдуш гучу а яьлла, шен вокхахволчу вашас йиттина, йишас барт биттина, шена гIело йича, шайн жимчу оти чохь ша йисинчу заманчохь, шен кехатан пондар кара а эцна, бIаьргех даккхийра мелчу хин тIадамаш а оьгуш, Бауддина хIара йиш лекхнарг?

Йитахьа со, сан дика ваша,
Чеха ма ехьа со, сан хаза ваша,
Мел хала дуьйцу хIара дуьне дитар,
И санна, хала ду беза нах бита.
Йитахьа со, сан дика ваша,
Чеха ма ехьа со, сан хаза ваша,
Мел хала дуьйцу са дегIаха къастар,
И санна, хала ду беза нах бита.
Йитахьа со, сан дика дада,
Хьийза ма ехьа со, сан хаза дада,
Наний, бер къастар мел хала дуьйцу,
И санна, хала ду тхойшинна къаста.
Йитахьа со, сан дика нана,
Чеха ма ехьа со, сан хаза нана,
Дог лоцуш кхетта дош мел хала дуьйцу,
Иштта чевнаш ю тхойшинна йийраш.
Ахь бохург вай дича, сайн нахаха йолу,
Ахь бохург ца дича, хьоьха со йолу,
ХIинца хIун де аса, нана ялариг?
Хьох дагаюьйлуш ю, нана ялариг.
ЦIе яьлла ма яьлла шийлачу кийра,
Боьссина бала хьаьвзинчу ва коьрте…
Iалур яц ва хьуна, дегIах са къастталц,
Iалур яц ва хьуна, хьоьца со ца хилча.

И йиш ша лекхна яьлча, мохь тоьхна йилхина, Бауддига ша ца яхийтар ла ца делла, дуучу хIуманах мотт ца тухуш, Кулсума ца даьккхира де а, буьйса а.
…Бауддис ца элира, шен расхачу динахь, шена тIехьа а хаийна, ша Кулсум ядийна вогIуш:
— Кулсум, хьан нахах яларх шек ма ялахьа, со ву-кх хьуна хьуна веззачу тайпана вайшиъ даллалц, – аьлла?
Цо и аьлча, Кулсума, Баудди къевллина тIехьахула мара а вуллуш, ца элира:
— Баудди! Хьуо цу тайпана ахьа хир ву моттийтина дела йогIий со-м хьоьга, цундела везий суна-м хьо хIинца хьалхалерчул а дукха, — аьлла?
Тховсалерчу кху Iаьнан шийлачу буса Кулсуман да Асхьаб цIе лато дечиг дан а, я шайн бугIанашка хьажа а кхин ара ца велира. Кулсум, гIора а йина, къажа а къежна Iуьллура. Иштта и Iуьллуш Iуьйран ламазна араваьллачу Асхьабана карийра, Кулсум шена евзича, цуьнан бос байра, цунах къахетта, цуьнан дог лаза а доладелира, амма цIеххьана ша Бауддига Кулсум яхча мегар а дац, цIа а юьтур яц аьлла, биъна дуй дага а беъна, Асхьаба, чехка шайн чу а иккхина, шен ший а кIант хьала а гIаттийна, Кулсум ядийна лулара шайн нуц волчу яьхьира. Дийнах дикка хан яьлча, Кулсум, лийча а йина, кхеран невцо дIа а йоьллира, тезет а лелийра. Кулсумна тIаьхьа нехан хийра зударий белхахь а, кхуьнан дестей, йижарий ца боьлхура, Асхьабах а, шайн воккхахволчу кIантах а кхоьруш.
Кулсум йитина Баудди, цхьайолчу заманна холчахIоьттинехь а, тIаьхьо меттавеара…

Бадуев Саь1ид

ЛАМАНАН ХЬОСТАНАШ
(Яцйина)

…Ламанхочун амал санна,
Онда хуьлда аьтту куьг!
Хуьлда комаьршонах дуьзна,
ДоттагIа, хьан аьрруниг!

Цу шаьлтанан диттал чIогIа
Ира хуьлда маргIал мотт!
Цунах вай дош ала догIу:
Мотт ца луьйчохь вай хIун до?

Хезний шуна: Ломахь ютту
ЧIагIонна и лекха бIов:
Бухахь — шуьйра,
Лакхахь — готта,
Тахна а и чIогIа тов!

Хезний хьуна: ширчу пхьеро
Муха бина бIаьвнан го?
Хьоькхуш, шарбеш хIора кхера
Биллина шен метта цо.

Хьан дош хир ду дешийн меха,
Ахь са диллахь цунна чу!
Даим дагах кхеташ нехан,
БIешарахь и дехар ду!

Шен дешан да воцуш мел верг
Куйнан да вац хьуна шен!
Даим сема латтаде лерг,
БIаьрг а сирла латтабе!

Тоьпан дашший, говза дошший
Дайша нийсса лерина.
Шаьлтане ца хададелларг,
Дайша дашца дерина.

Бахам байна меттиг хилахь,
Ма хеталахь цкъа а къен.
Къен ву хьуна сий, эхь дайнарг,
НаьIалт хуьлда дена шен!

Ен бухахь дерг Iайганий бен,
КIежтийсарх цо, хуур дац.
Воьлуш дийцарх, дагахь дерг шен
КIиллочо хоуьйтур дац!

Басех хахкабелла кхера,
Буххе кхаччалц, соцур бац.
Къерачу къуьнан куьйгаш тIера
Эхь Органе цIанлур дац!

КIилло стагах хьакъ ду кхарда,
Массанхьа — чохь, урамехь.
Хьайн сий жимчохь дуьйна ларде,
Бедар — цIена йоллушехь.

Аьрру куйга кад а лаций,
Дуьхьалвала хьешана.
Аьтту буйна тур а эций,
Вала дуьхьал мостагIна!

ДегIехь ницкъ сов болчу цхьамма,
Ша санна, цхьаъ эшаво.
Хьекъал долчо, гIортахь жимма,
Эзарнах а хIоз ма бо.

Гома дечиг-м нисъен ярий,
Хьаькхча ирчу дагарца!
Ткъа Iовдалниг, витахь даррехь,
Ша коша дIавиллалца!

БIегIанган дог кийрахь лелош,
Болат-шаьлта йоьхкучул,
Дог болатан хилар тоьлу,
Шаьлта дечган тоьлу цул.

Источник

Урок-конспект по чеченской литературе Арсанукаев Ш. «Тимуран тур» 7 класс

АРСАНУКАЕВ 1абдулмуслиман Шайхи «Тимуран тур». Тимур лам чохь. Стихашкахь йолчу повестан исбаьхьаллин башхаллех лаьцна дийцар.

1алашонаш: «Тимуран тур» стихашкахь йолчу повестан чулацамах кхетор; берийн ойла а, дагалацам а кхиор; дийцаран исторически бух бовзийтар; исторически бакъдолчунна а, яздархочун исбаьхьаллин декхаршна а юккъехь йолчу башхаллех кхетам балар; дешархойн вайн исторех долу хаарш т1едузар.

Кхочушдан лору жам1аш: дешархошна хаа деза керла девзинарг т1еэца, ешначух лаьцна шайна хетарг ала а, ойла ян а, дуста а; чулацам схьабийца; вовшашца а, хьехархочуьнца а къамеле бовла, къамел д1адахьа,1ама беза шайн кхиамаш а, кхачамбацарш а довза, царех пайдаэца.

Хьехаран некъаш: прогнозировани, хьехархочун дош, учебникца болх бар, хаттаршца доьзна къамел дар, комментари ярца текст ешар.

Урок д1аяхьар

Урокана кечамбар.

Ойла т1еерзор.

Урок д1айолайо Арсанукаев Шайхин стихашкахь язйинчу повестан ц1арна т1ера.

— Хьан эр дара аш, бераш, «Тимуран тур» аьлла х1унда ю те вай тахана 1амо леринчу произведенин ц1е? Мила ву те и Тимур? Исторически цхьа а личность евзий шуна и ц1е йолуш?

— Нохчийчоьнца х1ун уьйр хилла те цуьнан? Шуна хезний цо вайца т1ом бина бохучух х1умма а? Х1ун хаьа шуна цунах лаьцна?

— Хьан эр дара аша, стенах лаьцна хир ю аьлла хета шуна вай тахана йоьшур йолу «Тимуран тур» ц1е йолу повесть?

( Дешархошка шайга урокан 1алашонаш а, декхарш а бигалдохуьйту)

Дешархойн хаарш жигардахар.

Хьехархочо толлу дешархоша ц1ахь кхочушбина белхаш, билгалбоху церан кхиамаш а, кхачамбацарш а.

— Дахаран х1ун аг1онаш а, муха а йовзуьйту 1илмано?

— 1илмано лучу хаарех муха къаьста литературо лун хаарш?

— Литертурни произведенийн х1ун тайпа жанраш евза шуна?

— Стенах олу повесть? Х1ун тайпа повесташ 1амийна вай? Ц1ераш яха церан шайн авторшца.

— Стихашкахь повесть хила йиш юй те? Оьрсийн литературехь а цхьа а евзий шуна стихашкахь язйина повесть?

( 1-2 дешархочуьнга доцца дуьйцуьйту Арсанукаев Шайхин дахарх а, кхоллараллех а лаьцна)

Керлачу хаарийн дуьххьара д1алацар.

Хьехархочун дош.

14-чу б1ешерийн чаккхе. 1395-чу шеран б1аьста, апрель баттахь, Нохчийчу кхочу Астаг1 Тимаран доккха эскар. Оццу баттахь Терк-хин йистошца Астаг1 Тимара т1ом бо кхечу мехкашд1алецархочуьнца – Тохтамышан эскарца. Тохтамыш оьшу. Цул т1аьхьа Тимар ерриге а Дег1астанехула чекхволу. Шина шарахь сов олалла до Астаг1 Тимара Къилбседа Кавказехь. Оцу муьрехь нохчаша а, кхечу къаьмнаша а хаддаза дуьхьало йо мехкашд1алецархочунна. Оцу къаьмнашна г1о дина уггар хьалха церан майралло, доьналло, маршоне доза доцучу безамо, шолг1а – юькъа хьаннаша а, хийла б1еннаш шераш хьалха дуьйна уьш лардинчу лаьмнаша а.

Вай хьахийначу историн хиламех ю нохчийн вевзаш волчу поэтан Арсанукаев Шайхин «Тимуран тур» ц1е йолу стихашкахь повесть. Нохчийн истори евзачарна бевзаш болу и хиламаш Арсанукаев Ш. исбаьхьаллин дешнашца буьйцу. Х1ара произведени ша кхуллуш, авторо шена хьалха х1оттийна 1алашо Астаг1 Тимаран а, нохчийн а вовшашна дуьхь-дуьхьал латтар гайтар хилла ца 1а, цо кхузахь гайтина Нохчийчуьра х1етахьлера политика а, 1ер-дахаран а хьелаш, луларчу къаьмнашца хилла юкъаметтигаш, х1етахьлерачу къизачу хенахь даьхначу адамийн синкхетам .

2.Учебникца болх бар.

( Цкъа хьалха хьехархочо, цул т1аьхьа дешарошка д1адоьшуьйту повестан дакъош)

3.Хаттарш:

— Муьлхачу стихкхолларан барамехь язйина ю «Тимуран тур» поэма? (деадешдекъехь лаьтташ ю дактиль) рифмаш ж1арийн, зударийн

— Драматургин башхаллех муха пайдаоьцу поэто?

— Турпалхойн суртсибат гойтуш муьлхачу исбаьхьаллин г1ирсех пайдаоьцу поэто?

— Автора 1аламан исбаьхьала гойту меттигаш билгалъяха.

4. Дешнаш т1ехь болх.

Пхьаьрчий (пхьу) –боьрша ж1аьла

назбар – г1айба

зов- звон, звук

баьчча- вождь

г1арол-караул,стража

гоьмукъ- копье

чхар – боккха т1улг

йийсар- пленник

г1аг1- кольчуга

боьра-овраг, лощина

гечо- брод

саьнгар- канава; ров.

Кхетарх дуьххьарлера таллам.

Хаттаршна жоьпаш:

–Мила вара «мотт» бахьаш веанарг?

– Х1ун 1алашо йолуш веанера иза?

– Х1ун хьехар дира цо Тимурна?

– Схьабалийна йийсарш мухачу хьолехь бара?

–Мискачу йийсарех х1ун хилира?

Белхан тептарш т1ера кхочушдойту 1-2 т1едахкарш.

Урокан жам1дар

– Мила ву Тимур?

– Бахьана х1ун ду цуьнан Нохчийчу варан?

– Накъостий муха бу Тимуран?

– Дийца царах лаций.

Рефлекси.

Дийца шайн кхиамех лаций.

Суна 1еми…

Суна хии…

Суна кхета хала дара…

Со ца кхийти…

Хаарийн мах хадор. ( Мах дешархошка шайга хадабойту).

VIII. Ц1ахь кхочушдан дезарг. ( Т1едахкарш декъа мегар ду дешархошна).

1.Учебник-хрестомати т1ерачу 1- 6 хаттаршна жоьпаш кечдар.

2. Белхан тептар – 3-4 т1едахкарш.

«Тимуран тур». Айтамиран илли.

1алашонаш: Айтамар мила ву а, повестехь цо д1алоцу меттиг а йовзийтар; проблемни хьал х1отторца дешарна т1е ойла яхийтар; дешархойн ойла а, дагалацам а кхиор; Даймахке болу безам к1аргбар, шорбар.

Хьехаран некъаш: хьехархочун дош, учебникца болх бар, хаттаршца доьзна къамел дар, комментари ярца текст ешар, историх лаьцна йолу аг1онаш таллар.

Урок д1аяхьар

Урокана кечамбар.

II. Ойла т1еерзор.

«Лаьттана го лаьцна

И сийна хIорд санна,

Лаьмнашца го лаьцна

МостагIий ма лаьтта.

Дакъаза ма довла,

ХIай нохчийн ва кIентий,

Доьхначу кху дийнахь

Шу мичахь тийна-техь?

Нуьречу малхана

Го лаьцна дохк санна,

Аренаш дIалаьцна

МостагIий ма лаьтта,

Дакъаза ма довла,

ХIай нохчийн ва кIентий,

Доьхначу кху дийнахь

Шу мичахь тийна-техь?…»

— Хьан эр дара аша, стенах тера хета шуна аса д1адешна мог1анаш? Маца олуш хилла иштта дешнаш?

— Хьанна хаьа шуна, т1амехь илли аларан х1ун маь1на хилла?

— Ас д1адешна мог1анаш «Тимуран тур» ц1е йолчу стихашкахь язйинчу повестан турпалхочун Айтамаран илли юкъара кийсак яра.

— Хьан эр дара аша, стенах лаьцна дийца лерина хир ю вайн таханлера урок?

( Дешархошка шайга урокан 1алашонаш а, декхарш а бигалдохуьйту)

Дешархойн хаарш жигардахар.

Хьехархочо толлу дешархоша ц1ахь кхочушбина белхаш, билгалбоху церан кхиамаш а, кхачамбацарш а.

– Маца веана Тимур Нохчийчу?

–1395-чу шарахь хьаьнца т1ом бо Тимура?

– Олалла маса шарахь до Тимура Къилбаседа Кавказехь?

– Стен г1о до оцу къаьмнашна Тимуран б1о эшо?

– Цу хенахь хиллачу хиламех муьлхачу яздархочо язйина стихашкахь йолу повесть «Тимуран тур»?

Керлачу хаарийн дуьххьара д1алацар.

Хьехархочун дош

Вайн къоман х1ора г1иллакх а, х1ора ламаст а, 1адат а шатайпа институт ю. И чекхъяьккхичий бен, вайх кхоччуш вешан къоман векалш хир дац. Халкъан д1адахнарг хиъчий бен, т1ейог1учу ханна хьекъале т1аьхье кхуьур яц. Цундела, х1ора жайна а керланиг довза, 1ама лаам болуш листа деза вай.

Кхечу къаьмнех къам къастораш а оцу къомо шайн гуранашкахь т1елаьцна г1иллакхаш, 1адаташ ду. Тахана вайна Айтамаран вастехь керла къоман ламаст девзар ду. Боьдуш т1ом болуш, дечиг-пондарца цхьамма патриотически илли олуш хилла. Ткъа цуьнан х1ун маь1на хилла таханлерчу урокехь девзар ду шуна.

2.Учебникца болх бар.

( Цкъа хьалха хьехархочо, цул т1аьхьа дешарошка д1адоьшуьйту повестан дисина дакъош)

3.Хаттарш:

Дешархошца ден къамел.

– Мила ву Айтамар?

– Илли аларан х1ун бахьана ду?

– Баккхийнаш муха бу боху иллино?

– Зударийн, йижарийн, берийн хьал муха ду?

– Х1ун маь1на ду иллин?

Кхетарх дуьххьарлера таллам.

Хаттаршна жоьпаш:

— Шайн дешнашца схьабийца Айтамаран иллин чулацам.

— Оцу илли т1ехь нохчийн къоман поэзица йолу исбаьхьаллин з1енаш карае.

— Поэмехь даладо риторикин хаттарш, схьакараде уьш. Х1ун маь1на леладо цара.

— Поэта юх-юха ялош йолу меттигаш (рефренаш) билгалъяха. Цара х1ун исбаьхьаллин маь1на леладо?

— Т1амехь илли аларан ламаст муха т1еоьцу аша? Вайн къоман муьлха амал гучуйоккху цо?

Белхан тептарш т1ера кхочушдойту 5-7 т1едахкарш.

( Дика хаарш долчу дешархошна дала мегар ду белхан тептар т1ера 8-г1а т1едиллар а).

Урокан жам1дар

– Ала мегар дуй Айтамиран иллино нехан дог-ойла г1аттайо.?

– Х1ун бахьана дара Айтамара и илли ала?

– Муха кхойкху иза Даймохк безачаьрга?

Рефлекси.

Дийца шайн кхиамех лаций.

Суна 1еми…

Суна хии…

Суна кхета хала дара…

Со ца кхийти…

Хаарийн мах хадор. ( Мах дешархошка шайга хадабойту).

Ц1ахь кхочушдан дезарг. ( Т1едахкарш декъа мегар ду дешархошна).

1.Учебник-хрестомати т1ера «хаттарш а, т1едахкарш а» аьлча юкъара 7-14 хаттарна жоьпаш кечде.

( Г1орасиз дешархошна шайна т1едиллар делча дика хир ду).

«Тимуран тур». Борзаб1аьрг а, Эсирин хьуьнар а.

1алашонаш: повестан коьртачу турпалхойн амалш йовзийтар; исбаьхьаллин говзаран таллам (анализ) бан 1амор; проблемни хьал х1отторца дешарна т1е ойла яхийтар; дешархойн къамел кхиор; нохчийн исбаьхьаллин литературе болу безам к1аргбар.

Хьехаран некъаш: хьехархочун дош, учебникца болх бар, хаттаршца доьзна къамел дар, комментари ярца текст ешар, тобанашца болх бар.

Урокана эпиграф: «Барт болчу цицкаша, барт боцу ж1аьлеш эшийна»

(Кица)

Г1ирс: тобанашна кечдина хаттарш т1ехь долу кехаташ, 1амат, тептарш.

Урок д1аяхьар

I. Урокана кечамбар.

Ойла т1еерзор.

— Хьан эр дара аша, бераш, таханлерчу урокана «Барт болчу цицкаша, барт боцу ж1аьлеш эшийна» боху кица х1унда далийна аса эпиграфна? Муха кхета шу цуьнан маь1нех?

— Астаг1чу Тимарца хиллачу т1амехь нохчий толаран бахьана х1ун ду аьлла хета шуна?

— Т1емашкахь дакъалаьцна нохчийн къонаха-зударий бевзий шуна?

Д1адоьшу лахахь далийна мог1анаш:

Мехкан тур Эсирехь! –

Гора Эсира!..

– ЙоI, шек ма яла, вай

Отур бу уьш!..

ЙоIах эхь хетта, дой

Юхадерзийра,

Сихонца мостагIех

Летачех уьйш…

— Оцу мог1анашца х1ун гучудолу вайна?

— Мила ю те Эсира?

— Хьан эр дара аша, стенах лаьцна дийца лерина хир ю вайн таханлера урок?

(Дешархошка шайга урокан 1алашонаш а, декхарш а бигалдохуьйту)

III. Дешархойн хаарш жигардахар.

Хьехархочо толлу дешархоша ц1ахь кхочушбина белхаш, билгалбоху церан кхиамаш а, кхачамбацарш а.

Хаттаршна жоьпаш:

– Маца вина Шайхи Арсанукаев?

– «Тимуран тур» ц1е йолу повесть стенах лаьцна ю? Х1ун хан ю цу т1ехь юьйцуш ерг?

– Нохчийн къам муха гайтина повестехь?

– Айтамир мила ву?

– Илли аларан х1ун бахьана ду?

– Баккхийнаш, зударий, бераш муха ду боху иллино?

– Х1ун маь1на ду иллин?

IV. Керлачу хаарийн дуьххьара д1алацар.

1. Хьехархочун дош.

Вайх х1ора а нохчийн истори йовза лууш хила веза. Йовза еза нохчийн турпалхойн ц1ераш, церан къонахалла, турпалалла, амалш. Шен мотт а, литература а, истори а ца евзачу стеган мах кхечу къаьмнашна хьалха а дукха лахара хир бу.

Зударий а хуьлу турпалхой… шайца яхь, къонахалла, доьналла а долуш… Цуьнан масал ду Гиххойн Таймасха а, Дадин Айбика а, 1аьмаран Заза а, Жансиг а иштта д1а кхин а. Кху т1аьхьарчу т1емашкахь а зударийн къонахаллех лаьцна масалш к1езиг дац. Ма-дарра аьлча, зударийн къонахалла йовза т1ом а ца оьшу. Нохчийн оьздачу муьлххачу зудчуьнгахь а йолуш ю и амал.

Ткъа таханлерчу урокехь вайна девзар ду керла васт. Иза Эсира ю. Лаа далийна дац и автора шен говзарехь. Цунна а т1аьхьакхиа хьовсур ду вай.

«Борзаб1аьрг а, Эсирин хьуьнарш а» а аьлла ц1е а х1унда тиллина те кху урокана? И ши ц1е оьшурий те юх-юххе язъян? И дерриг хаа цкъа хьалха дисина дакъош д1адеша деза вай.

2.Учебникца болх бар.

( Цкъа хьалха хьехархочо, цул т1аьхьа дешарошка д1адоьшуьйту повестан дисина дакъош)

3.Хаттарш:

Дешархошца ден къамел.

– Мила ву Борзаб1аьрг?

– Муьлха коьрта амалш гучуевлира шуна цуьнгахь?

– Мила ю Эсира? Муха т1ийци аша цо динарг?

– Х1унда далийна аьлла хета шуна автора Эсирин васт?

– Х1инца ала хуур дарий шуна стен г1о дина нахана Тимуран б1о эшо?

V. Кхетарх дуьххьарлера таллам.

Кхузахь д1абахьа мегар ду тобанашца болх.

Дешархой кхаа декъе боькъий, ц1ераш тохкуьйту шайн тобанашна.

Х1ора тобанна кечдина пхиппа т1едиллар ду:

1-ра тоба:

1. Х1ун 1алашо йолуш кхаьчна Тимур а, цуьнан б1о а Нохчийн лаьмнашка?

2. Х1ун дуьхьалонаш йо Тимуран б1онна нохчаша?

3. Дошаман статья ялае Б1О бохучу дашна.

4. Къизалла бохучу дашна ялае тезис. (Стенах олу КЪИЗАЛЛА).

5. Повестехь къизалла гайтина мог1анаш схьакараде. Д1адеша уьш.

2-г1а тоба:

1. Махкана тешнабехк бан кийчча, ямарта некъ бохьуш Тимурана т1е мила вог1у?

2. Мостаг1ашна дуьхьало ян г1евттинчу нохчашна хьалхабевлларш муьлш бу?

3. Дошаман статья ялае БОЬРА бохучу дашна.

4. Ямартло бохучу дашна ялае тезис. (Стенах олу ЯМАРТЛО).

5. Дийца шайна дукхавезачу турпалхочух лаций.

3-г1а тоба:

Повестан муьлхачу турпалхошкахь гучуелира шуна къонахалла?
Х1ун хьуьнар гойту нохчийн йо1а Эсирас?
Дошаман статья ялале ТУОГ1И бохучу дашна.
Къонахалла бохучу дашна ялае тезис. (Стенах олу КЪОНАХАЛЛА).
Повестан хиламийн план х1оттае.

(Тобанашкахь бинчу белхан мах дешархошка шайга хадабойту).

VI. Урокан жам1дар

– «Тимуран тур» аьлла ц1е х1унда тиллина вай йийцаре йинчу стихашкахь йолчу повестана?

– Тимур мила хилла?

– Повестехь юьйцург х1ун хан-зама ю?

–Тимуран т1емаш нийсо а, къинхетам а, адамалла а лардеш хилла ала мегар дуй?

–Х1унда мегар дац?

– Повестан коьрта маь1на муха ду?

VII. Рефлекси.

Дийца шайн кхиамех лаций.

Суна 1еми…

Суна хии…

Суна кхета хала дара…

Со ца кхийти…

Хаарийн мах хадор. ( Мах дешархошка шайга хадабойту).

VIII. Ц1ахь кхочушдан дезарг. ( Т1едахкарш декъа мегар ду дешархошна).

1.Хасбулатов Ямлиханах лаьцна урок-конференцина кечам бар.

2. Яздархочух презентаци кечъе. (Индивид).

Источник

Нохчийн литературан йиллина урок

Урокан тема: 1812-чу шеран т1еман турпалхочун инаррла-майоран Александр Чеченскин васт.

1алашо: 1. Повестан хилламашках1ула коьртачу турпалхочун дахар, цуьнан амал кхиоран хьелаш исбаьхьаллица довзийтар.

2. Вайн заманан кегийрхой, шийттачу турпалхойх масалла а оьцуш г1иллакх-оьздангаллица кхиор.

3. Нохчийн литературе болу безам алсамбаккхар.

Г1ирсаш: учебникаш, тетрадаш, интерактивни у.

Урок д1аяхьар.

Хьехархо: Де дика хьулда шун массера а! Хьеший , шу марша а дог1ийла!

Тахана вай д1ахьур ю литературан йиллина урок.

18-19 б1ешарахь паччахьан эскарша нохчийн ярташ ягочу хенахь, 1ожалла ца хиларна. Дийна дисира масех нохчийн бер. Цара Россиин исторехь йовр йоцу лар йитина. Нохчийн доьзалшкахь ца кхиина уьш.Вайн г1иллакх- оьздангалла йовза аьтто ца хила церан. Амма кхиъначул т1аьхьа самаяьлла хила церан синоьздангаллин мехалла. Цхьа жоьпаллин киртиг т1ех1оьттича нохчашна юккъехь 1ийначу нохчаша санна къастош хила цара шайн т1ех1оьттинарг. Иштта болчарехь йоккхае со, церан нохчаллех даггара дозалла до ас.

Сценка

Кутузов ( иза кресло-г1анта т1е хууш)

Давыдов: – Хьан сийлалла, бехк ца биллар доьху оха, х1окху бедарца хьайна хьалха х1иттарна

Кутузов:- Т1ом халкъан бу, сан хьомениг,аша дийриг дерриг нийса ду. Суна бен мА дац , цхьаннан коьртахь , кивер а йоцуш,куй хилар,кхечуьнан мундира к1ела а доцуш, кетар к1ел детталуш дог хилар а. Доллучул коьртаниг ду, шуна халкъ г1атто хаар.

Давыдов:- Оха ца г1овтийна адамаш, мостаг1чуьнга болчу цабезамо г1овтийна уьш.

Хьан кхайкхамна берриш ахархой г1еттина. Ткъа оха царна луш долу герз мостаг1чуьнгара схьадоккхуш дерг ду. Бекх ца биллар доьху, хьан сийлалла, леррина омра доцуш оха иза дарна.

Кутузов: – х1умма дай! Х1умма дац! Омра кхачаре хоьжуш 1ен хан ма яц вайна. Даймохк к1елхьарбаккха беза х1ораммо.

Кутузов :–Чеченскига – Чергазийн мотт хаьий хьуна?

Чеченский:- Нохчийчуьра схьавалош со жима вара. Россехь кхиъна со, сайн ненан мотт бицбелла бог1у .

Кутузов – суна хазарца, хьуна ц1е тиллинарг Раевский Николай Николаевич ву-кх? Со воккхаве Николай Николаевичах, т1еэцна к1ант цуьнан иштта хиларх.!

Хьехархо : Вайн хьалха исбаьхьа х1оттийначу суьрта т1ехь берш бевзарий шуна? Муьлхачу произведенера бара и турпалхой.

Дешархо: 1умар Гайсултановн « Александр Чеченский» повестан турпалхой бу уьш. Фельдмаршал Кутузов, Денис Давыдов, Александр Чеченский.

Хьехархо : Х1инца вай къастош ерг муьлха произведени ю-м хиира вайна.Ткъа урокан ц1е муха хир ю аьлла хета шуна.

Дешархо: вай вуьйцу турпалхо Александр Чеченский хилча, урокан ц1е Александр Чеченскийн васт хир ду аьлла хета суна.

Хьехархо : Нийса билгалъяьккхи ахь вайн урокан тема. Тахана вайн достур ду г1араваьллачу турпалхочун васт, Дуьйцур ду цуьнан т1еман говзаллех, т11ех1оьттинчу халонашна хьалха иза гора ца хоттарх лаьцна ., аьтто хир бу цу хенан хиламашка кхача.

Хьалхарчу урокехь повестан чулацам къасточу хенахь вай билгалдаьккхира Александр Чеченски къонах хилар. Цуьнца боьзна ц1еран болх бара шун. Къонахаллех лаьцна стихотворении , кица я шира дийцар кечдан дезара аша. Кийча дуй шу?

Дешархо: Аса юьйцур Ахьмад Сулеймановн стихотворении « Къонахчун дош»

Хьехархо: дела реза хуьлда. Дика кечам бина ахь.

Дешархоша рог1аллица д1адоьшу кицанаш

— Даймохк безаш воцург къонах вац

-Яхь йоцу к1ант Даймахкана хьакъ вац.

— Ша вина, кхиъна Даймохк мел хьоме, мел мерза, мел сийлахь бу яхь йолчу к1антана

-Майра хиларх ца олу стагах къонах ву.Адамашна пайдехь волчух олу дика къонах.

-Къонахчун ц1е халкъо йоккху. Ша шен ц1е яккхарх къонах ца хуьлу.

-Стаг шен дешан да хила веза. Шен дешан да воцург къонах ца хилла я хир вац.

-Вуьззина къонах цкъа а шен бала балхош вац

Хьехархо: вуно хаза кицанаш далий аша. Къонахаллех лаьцна дуккха кицанаш хилла вай, цо гойту вайн халкъанна даима мехала хетарг- къанахалла хилар. Стеган къонахалла цкъа баьккхинчу толамехь, гайтинчу доьналлех билгалдаьлла 1аш дац. Даима цуьнца долчу г1иллакхца, цо дечу кегийрачу а, даккхийчу а г1уллакхашца билгалдолу. Х1инца вай повестан хиламах , авторах лаьцна хаарш карладаккхур ду.

Мила ву «Александр Чеченский» повестан автор.? Х1ун хиламаш бу цу т1ехь буьйцуш?

Дешархо: « Александр Чеченский» исторически повестан автор !умар Гайсултанов ву. Шен авторан билгалдаккхарехь цо яздина « Александр Чеченский» книга язъян волавалале ша архивни материалашца дукха болх бира , исторически бакъдолчунна т1ехь язйина ю повесть. Повестан сюжет чолхе яц., цу т1ера хиламаш шайн кхиорехь гайтина бу. И бахьанехь долуш яздархочун таро хилла шен турпалхоша деш долу г1уллакхаш кхоччуш дуьззина гайта, церан амал, дог-ойла, сатийсамаш мА-барра гучубаха. Коьртачу турпалхочух, Александр Чеченскийх, бозабелла бу повеста т1ера хиламаш. Дуккха исторически хиламаш чулоцуш ю « Александр Чеченский» повесть. -18-чу б1ешарахь шейх Мансур коьртахь а волуш, нохчаша а, кхечу Къилбаседан Кавказера къаьмнаша а паччахьан эскаршна дуьхьал шайн парг1атонехьа латтош болу къийсам.

-19-чу б1ешарахь Европехь цхьанакхеттачу эскарша Наполеонна дуьхьал бина т1емаш. -1812 –чу шарахь хилла Даймехкан т1ом.

слайд гайтар

Хьехархо

— х1инца аша шайн тобанан ц1е тилла еза ( къонах, яхь, дахар,маршо) Х1ора тобанна луш т1едиллар ду ( бека мукъам) 1.* Дешнашца А.Чеченскин куц-кеп х1оттадар

*А. Чеченскин жималлех лаьцна дийцар

*Йийсар вича цуьнан кхолламех лаьцна

*А.Чеченскин шен Даймехка цахиллачу уьйрах лаьцна

(И кхочушдан 3 минот хан ю )

Хьехархо :.Ойлаяй алийша муьлхачу синмехаллаша г1о дина 1алин?(ЯХЬ, къонахалла,оьздангалла,г1иллакх, майралла, доьналла,хьекъал)

2.Синквейн ялае шайн тобанна тиллинчу ц1арна (бека мукъам)

Дахар

Деха, доца

Хьосту, 1ехаво, чиэхаво

Дахар – сатийсаман денош

Иэс

Къонах

Лекха, сийлахь

Вазво, сий айадо,лакхавоккху

Къонах- сийлахь ц1е

Дарж

Яхь

Оьзда, харц

Хазво, толаво, эшаво

Нанас дена ма волда яхь йоцу к1ант

Синмехалла

Сий

Лекха,ц1ена

Айаво, даьржа,кхайкхаво

Сий-къонахчун аг1о ю.

Декхар

Х1ора тобанна луш шолг1а т1едиллар ду ( мукъам бека) * Дешнашца А.Чеченскин куц-кеп х1оттадар

*А.Чеченскин жималлех лаьцна дийцар

*Йийсар вича цуьнан кхолламех лаьцна

*А.Чеченскин шен Даймехкаца хиллачу уьйрах лаьцна

И кхочушдан 3 минот хан ю

Жам1 дар 1. Х1ун дог-ойла кхоллаелла шун повесть ешча? 2. Нагахь санна вай и зама юхалиста йиш хилча, х1ун хуьйцур дара аша 1алин дахарехь? 3.Цуьнан дахар муьлхачу вастаца гойтур дара аша? . 4. Шуна лаьарий шайн иштта дахар хуьлийла?.

5. Повестехь шайна хазахеттачу меттигах лаьцна дуьйцур дарий аш?. Хьехархо: цхьана философа аьлла « Адамегара дерриг схьадаккхалур ду,цхьаъ доцург-маршоне болу лаам. Иштта дан а ду иза. Цуьнан масалла ду Александр Чеченскин дахар. И маршо шен цхьанна езна ца 1аш, шен гонах болчарна а еза цунна. И бахьана долуш шен крепостой парг1атбаха лаьа цунна, амма 1едалан гергахь и нийса хир доцийла хаьа, шен далучу аг1ор къехошна г1о до цо.

Слайд гайтар (иэс Александр чеченский)

Вайн халкъехь олуш ду : шен бийца къонахий доцург-къам дац, шен дийца къам доцург-къонах вац. Нохчех схьаваьлла волуш, и нохчалла шен дахаран чаккхене кхачош вехначу турпалхочун- Александр Чеченскина, иштта муьлхачу заманчохь хилла болу къонахий : Зеламха, шейх Мансур, Байсангур,Нурадилов Ханпаша, Висаитов Мовлади , массане бу уьш — бевзаш, цабевзаш, даимна сий дийр ду вай царна. Оцу лакхене кхача Дала шуна кхетам,хьуьнар лойла.

Дешархоша бинчу белхан мах хадор: Аша массара дика болх бина , делахь суна лаьа аша шаьш шайн белхан мах хадор.

Рефлексия яр Муха хийти шуна вайн урок? Цхьа керла хаар кхолладеллий шу? Муьлха синхаамаш кхоллабелла шу? ( Хазахетар, , халахетар, синч1аг1о, цецвалар, бецахетар,)

Тем боцуш, майра, каде, доьналла долуш,

Къийсамехь собаре — нохчийн и амалш, церан мостаг1аша а т1ехь,

массара а билгалйохуш ю.

Нохчийн шайн Даймахкаца йолу уьйр а ю шатайпана к1орггера маь1на долуш.

Брокгаузан а, Ефропан а энциклопедический словарь.

1.Жимачалу дег1ахь, т1едаьлла меран дукъ, малхо-мохо ягийна юьхь,хьалахьаьвзина 1аьржа кегий мекхаш, 1аьржа б1аьрг- ц1оцкъам., майра хьажар, алунах къега б1аьргаш.

2.Повеста т1ехь Александр Чеченский вайна дуьххьра го и жима берд олуш, ворх1- барх1 шо долуш хан ю цуьнан. Цомгаш хилла нана, меттахь дукха ца 1уьллуш, кхелхина, деца висира жима 1али. Маьрша яцара зама. Кегий къаьмнаш шайн парг1атонехьа къийсам латтош бара паччахьан эскарца. Да кест-кеста Мансуран б1оца паччахьан эскаршца лата воьдий, ша ц1ахь вуьсура 1али, луларчу зудчо тергам беш. Ц1ехьана т1елеттачу паччахьан эскаро Алда юрт йохийна, ягийначул т1аьхьа, меттиг таллуш схьабог1учу оьрсийн салташа, комаран дитта т1ера охьа а воккхий , г1опе д1авуьгу ворх1- барх1 шо кхаьчна жима ши к1ант. Царах цхьаъ кхио шега валар доьху Николай Раевскийс. Иштта нисло 1али оьрсийн х1усаме.

3.Майра, т1ахъаьлла хиларна, х1уманна б1окъажор боцуш хиларо везало 1али Николай Раевскийна. Цо цунна Александр олий ц1е туьллу, иза дуьненна вевзаш волу Александр Македонский санна г1араваьлла т1емало хиларе додохуш. Лаккхара йоза-дешар а, т1еман говзалла а караерзийра Александра. Николай Раевскийца Г1изларехь д1адолийра б1аьхойн г1уллакх. Ца дезаделира шен Даймахкахь т1ом бар. Кхечу эскаре ваккхар доьхуш рапорт язйира цо. Дукха хан ялале, йоккхачу шина паччахьан – Россин а, Францин а юкъаметтигаш телхира. Александр Чеченский уггар чолхечу, кхерамечу меттигашкахь хуьлу. Т1амехь т1ех майра хиларна Кутузовс лоруш хилла Александр. Чинехь лакхавоккху иза. Денис Давыдовца партизански отрядехь майра лета иза. Т1еман говзалла хила ца 1аш, ша дипломат вуй хаийтира цо, цхьа топ ца кхуссуш схьалецира масех г1ала а.

4. 1алин цкъа ца дицло воккхачу стага , Жумас, г1опехь дин хьехар: : « Шаьш т1едиссинчу х1усамна хьанала хилалаш, тешнабехках ларлолаш, шайх бехк боккхур болу х1ума мА делаш, чета эхь диллий мА лелелаш. Шаьш хьанах схьадевлла диц мА делаш. Къонахий болуш дика дай хила шун. Ша схьаваьлла юрт даима дагахь лаьтта цунна. Пхийтта шо кхаьчча шен юьрта кхачар нисделира цуьнан. Юрт гича дог тохаделира 1алин, девзира комарийн дитт, вевзира къанвелла Мажа. Т1аьхьо ша къанвала воьлча, мехкан безамна деанчу х1ух дийна хьуьн кхиийра цо. Мох баьлча а. дог1а деъча а Алда дагайог1ура цунна.

Источник

Вайн къоман дахарехь даздеш долчу денойх уггар деза дерг а, вайн къоман уггар а сийлахьчу денойх дерг а Нохчийн меттан де ду. Иза даздо вай х1ора шарахь оханан беттан 25-чу дийнахь. Мотт – вайн дахаран ца хилча йиш йоцу г1ирс бу. Нохчийн мотт- вайн къоман а, х1ора нохчичун а дахаран хазна ю.
Бевзаш болчу оьрсийн яздархоша, поэташа, кхечу къаьмнийн а цхьаьна, 1илманчаша хестийна вайн къоман мотт, и хесто хьакъ болу дела. Эвлаяаша а, динан дайша а, бусалба дин даржочу муьрехь, цу динан бакъо а, нийсо а юьйцуш, нохчийн маттахь бина нахана шайн хьехамаш.
Нохчийн Республикин Конституци т1ехь билгалдаьккхина ду нохчийн мотт а, оьрсийн мотт а, цхьатерра бакъонаш а йолуш, пачхьалкхан мотт бу, аьлла. Стага, шен къоман мотт и безаш велахь, лоруш велахь, шен мотт бийца хууш велахь, шен къам ша ларар а, цу къоман яхь йолуш волу стаг ша хилар а гойту. Нохчийн меттан говзанча вара Нохчийн Республикин хьалхара Президент хилла волу, Россин Турпалхо Кадыров Ахьмад-Хьаьжа. Нохчийн мотт а буьйцуш, кхетийра цо вайн нохчийн къам т1еман къизачу шерашкахь, нийса некъ вайн къомана гойтуш. Иштта, нохчийн матте шен ден хилла боллу ларам болуш, меттан сий-пусар деш, схьавог1уш ву Нохчийн Республикин Куьйгалхо волу, Россин Турпалхо Кадыров Рамзан.
Х1ора доьзалехь нохчийн мотт бийцаре терра бен, цуьнан сий-пусар даре терра бен, вайн къоман г1иллакхаш, 1адаташ, оьздангалла, халкъан ламасташ, къоман истори ларлур яц вайга. Эзарнаш шерашкахь вайн мотт а ларбеш, цунах дозалла а деш, и бийца а буьйцуш хилла болчу вай дайшна, наношна, нохчийн 1илманчашна, яздархошна, динан дайшна хьалха доккхачу декхарийлахь ду вай тахана, вешан мотт а болуш, нохчийн къам хиларна. Къоман дахарехь хала мур т1ех1оьттича, вайн къам цу халонашка, баланашка эша ца дайтинарг вайн мотт бу.
Дуьне мел лаьтта, вайн къоман хаза г1иллакхаш массо а къаьмнашна довзуьйтуш, кхуьуш, хазлуш, доттаг1аллин, гергарлонийн, уьйрийн мотт хилла, бехийла вайн нохчийн мотт!
А. Султанов

ненан мотт-нохчийн мотт! х1ун хир ду дуьненахь хьол мерза, деза? дуьненах уггаре баккхийчу тамашех цхьаъ мотт бу. кхидолчу дийнатех къасточу билгалонех коьртаниг а мотт бу. ма-дарра аьлча, дийриг а мотт бу.
дуьненах дехачу х1ора къомана а шен мотт белла далла. шен ненан маттаца кхуьуш ю къоман культура, , искусство. ала деза, къоман уггаре а еза, уггаре а сийлахь хазна ю оцу къоман мотт. буьйцучу маттаций бен цхьа а х1ума дийца йиш яц вайн, цхьана а х1уманах лаьцна х1умма а ала а, дийца а таро хир яцара, буьйцуш болу аьзнийн мотт ца хилча. мотт- иза къоман са, куьзга ду, массочу х1уманан а бух бу. цуьнца доьзна ду халкъан дерриге а дахар: уьйраш, болх, гергарло, хазахетар, халахетар, сий, яхь, хьекъал, кхетам. халкъан кица дало лаьа суна кхузахь: « мотт бу-къам ду, мотт бац-къам дац». сецна бакъ ду, мотт вай лар ца бахь, цуьнан сий ца дахь, вай къоман сий дужур ду.
вай нохчий ду. веза-воккхачу далла кхоьллина вай нохчий: цо делла вайна нохчийн сибат; цо делла вайна нохчийн г1иллакхаш, ламасташ; цо белла вайна нохчийн мотт! со йинчу, х1ара дерриг а дуьне вайна совг1атанна деллачу, вайн цхьаъ бен йоцчу, кхин хилла йишйоцчу сан ненан мотт-х1ун хир ду цул деза, цул сийлахь,цул хьоме? ! нохчийн мотт –вайн къоман аз ду, вайн къоман илли ду, вайн къомон назма ю. ненан матто вай 1амадо даймохк беза. цо 1амадо вайна дуьненан а, а хазалла йовза.
дуьйцийла йоццуш, шен мотт ца хуу стаг даима юьхь1аьржа хир ву, шен къоман хьалха хилла ца 1аш, кхечу къаьмнашна хьалха а, х1унда аьлча цунна евзар яц къоман синан к1оргенаш, бевзар бац цо луш болчу кхачанан чам. муьлхха а стаг цу хьолехь хилар, яхь цахилар, ледара хилар ду. иштта ца хила, суна хетарехь, йохье а дуьйлуш, 1амо беза вай вайн дайша, наноша хьост санна, ларбеш, ц1ена латтийна вешан ненан мотт. наггахь хеза вайна: «иза вовшех кхеттал бийца хиъча а тоьар дара», – олуш. ма – дарра аьлча, и стаг шен къомах цавашар ду. иза д1адахнарг а, хиндерг а доцу стаг ву. цу докъазаллах дала лардойла вай!

сочинени ненан мотт

Ответы:

Ненан мотт-нохчийн мотт! Х1ун хир ду дуьненахь хьол мерза, деза? Дуьненах уггаре баккхийчу тамашех цхьаъ адаман мотт бу. Адам кхидолчу дийнатех къасточу билгалонех коьртаниг а мотт бу. Ма-дарра аьлча, адамах адам дийриг а адаман мотт бу.Дуьненах дехачу х1ора къомана а шен мотт белла Далла. Шен ненан маттаца кхуьуш ю къоман культура, литература, искусство. Ала деза, къоман уггаре а еза, уггаре а сийлахь хазна ю оцу къоман Мотт. Буьйцучу маттаций бен цхьа а х1ума дийца йиш яц вайн, цхьана а х1уманах лаьцна х1умма а ала а, дийца а адамийн таро хир яцара, буьйцуш болу аьзнийн мотт ца хилча. Мотт- иза къоман са, адамаллин куьзга ду, массочу х1уманан а бух бу. Цуьнца доьзна ду халкъан дерриге а дахар: уьйраш, болх, гергарло, хазахетар, халахетар, сий, яхь, хьекъал, кхетам. Халкъан кица дало лаьа суна кхузахь: « Мотт бу-къам ду, мотт бац-къам дац». Сецна бакъ ду, мотт вай лар ца бахь, цуьнан сий ца дахь, вай къоман сий дужур ду.Вай нохчий ду. Веза-Воккхачу Далла кхоьллина вай нохчий: цо делла вайна нохчийн сибат; цо делла вайна нохчийн г1иллакхаш, ламасташ; цо белла вайна Нохчийн мотт! Со йинчу, х1ара дерриг а Дуьне вайна совг1атанна деллачу, вайн цхьаъ бен йоцчу, кхин хилла йишйоцчу сан Ненан мотт-х1ун хир ду цул деза, цул сийлахь,цул хьоме?! Нохчийн мотт –вайн къоман аз ду, вайн къоман илли ду, вайн къомон назма ю. Ненан матто вай 1амадо Даймохк беза. Цо 1амадо вайна дуьненан а, адаман а хазалла йовза.Дуьйцийла йоццуш, шен мотт ца хуу стаг даима юьхь1аьржа хир ву, шен къоман хьалха хилла ца 1аш, кхечу къаьмнашна хьалха а, х1унда аьлча цунна евзар яц къоман синан к1оргенаш, бевзар бац цо луш болчу кхачанан чам. Муьлхха а стаг цу хьолехь хилар, яхь цахилар, ледара хилар ду. Иштта ца хила, суна хетарехь, йохье а дуьйлуш, 1амо беза вай вайн дайша, наноша хьост санна, ларбеш, ц1ена латтийна вешан ненан мотт. Наггахь хеза вайна: «Иза вовшех кхеттал бийца хиъча а тоьар дара», – олуш. Ма – дарра аьлча, и стаг шен къомах цавашар ду. Иза д1адахнарг а, хиндерг а доцу стаг ву. Цу докъазаллах Дала лардойла вай! Чекхйолуш суна Ахмадов Мусан байташ яло лаьа: Кхераме дац суна мехаш,Къизачу зуламан ор а, – Нохчийн мотт соьца мел беха, Онда бу сан лаьттахь орам.

ДАЙДЖЕСТ ПРЕССЫ:
Я.С. Чемирзаева
Хьайн ненан мотт хаахь,
Ас дозалла до хьох…
Билал Саидов
Ненан мотт мехала хазна ю халкъан дахарехь. Боккха ницкъ бу цуьнан адамийн кхетам кхиорехь. Шийлачу дийнахь кхеттачу малхо дохдо дуьне санна, дог дохдо ненан маттахь аьллачу дашо. Мел дийцича а, дийцина ца валлал дукха довха дешнаш ду ненан маттах ала. Муьлххачу хенахь а, муьлххачу дахаран муьрехь а адамашна, къаьсттина т1екхуьучу т1аьхьенна, шайл хьалха гулдина хаарш оьшу. Дукхахьолахь и хаарш, хаарех пайдаэцар, оьшучу барамехь лелор кхочушдо хьехаран а, 1аморан а маьхькамашкахь, ишколашкахь. Цу маьхькамашкахь и инзаре а, чолхе а хаарш, 1илманан баххаш т1ехь дешархошна д1алуш, хьоьхуш къахьоьгуш ву хьехархо. Заманан денна хийцалуш лаьттачу хьелашка хьаьжжина, Нохчийн Республикин Дешаран Минисерствос т1е а эцна, ч1аг1йина йолу керлачу программаша вайна, хьехархошна т1е декхар дуьллу ишколехь ненан мотт а, ненан меттан литература хьехаран г1уллакхаш кхин а тодан, лакхарчу т1ег1ан т1е даха а. Дешаран декъехь хуьлуш мел бакхий хийцамаш белахь а, хаарш д1адаларан а, т1еэцаран а, т1екхуьу чкъор кхетош-кхиоран кеп урок хилаза ца йолу. Ткъа таханлерачу дийнахь пачхьалкхан т1едахкаршца ламасталлин йолчу урокан кеп хийцина, керлачу лехамашца д1аяхьа еза. Методика хийца еза, цу юккъе керла технологиш ялош. Хьехархочо урокана х1отточу 1алашонах, хоржучу коьчалх, нийса билгалдинчу методически некъех дозуш хуьлу цуьнан жам1аш а, 1аморан а, кхетош-кхиоран дикалла а.
Х1инцалера урокаш къаьсташ ю вовшахтохаран кепаш тайп-тайпана хиларца: семинараш, лекцеш, ловзарш, конференцеш и д1. кх. а. Кхузахь а цхьацца кхачамбацарш хила тарло: билгалйинчу темин 1алашоне кхачарехь долу хаарш къасто цахаар, урокийн цхьацца долчу дакъошка тидам тоъал цахилар, дешархой дешарна т1еберзон хьелаш цакхоллар, урокан кхетош-кхиоран дакъа тидаме цалацар. Ткъа таханалерачу дийнахь, х1ора дешархо тидаме а лоцуш, урокашна т1ехьажам хила беза. Х1инцалерачу урокан кеп билгалйийриг ду: хаарш даларан декъехь дан дезарг билгалдаккхар, дешархошна тоъал хаарш далар, тайп-тайпана болхбаран кепаш йовзийтар; 1амош долчуьнан чулацамца йог1у кепаш а, некъаш а харжар, дешрхошна кхачаме хаарш луш долу болх вовшахтохар, дагалаьцнарг кхиамца, дика жам1аш долуш чекхдериг хиларан тоьшалла а луш; ненан матте, 1амабаре лаам кхуллу 1аморан кепаш харжар.
Урокехь дешархоша дечун нийса мах хадо хаар, муьлхачу жам1ашка сатийса йиш ю урокан юьхьехь д1ахаийтар; болх бан дог доуьйту хьелаш хилийта хьовсар, кху кепара юкъаметтигаш шайца йолу – хьехархо-дешархо, дешархо-дешархо, дешархо-хьехархо. Тахана хьехархо вац гуттар а дешархошна дийца дезарг. Дешархой бу шайна хьалха лаьттачу хаттаршна жоьпаш лохуш, лехамийн новкъахь алссам къахьега дезаш. Вайн, хьехархойн декхар – уьш цу новкъа бахар, цаьрга шайн хаарш гулдайтар. Цхьана низамехь теманашца нисйинчу урокаша таро ло, х1ора темина хаттар къасто, цу темина йог1учу урокийн тайпанаш харжа, уьш вовшашца йоза. Урок вовшах тухуш билгалдан деза: урокехь кхочушдан деза 1аморан а, кхетош-кхиоран а декхарш; дешархошна хаа деза, муьлхачу жам1ашка дог даха йиш ю, муьлхачу лакхене кхача йиш ю; керла тема йовзар халонга дерзон тарлуш хилар; йийцаре еш йолчу материалаца дог1у методически некъаш; 1аморехь оьшуш болу г1ирсаш; ц1ахь бечу белхан чулацам, барам, кхочушбаран кепаш. Урокан кеп хоржуш тидаме эца деза дешархойн хаарш. Ледара а, дика а доьшуш болу дешархой саццаза тидамехь латторо аьтто бийр бу сатийсинчу жам1ашка кхачарехь. Тайп-тайпанчу белхийн кепех пайдаоьцуш вовшахтоьхначу уроко г1о дийр ду эвсаре а, пайде а хин йолчу кепара урокан хенах пайдаэца, дешархоша ц1ахь дечу дешаран барам харжа а.
Уьш хила тарло: урок-тобанашкахь болх бар; урок-1аморан дарс; урок-кхетор; урок-гайтам; урок-проектни хьесапаш кхочушдар; урок-талламаш бар. Иштта д1ахьош болчу балхо кхачаво х1инцалерачу лехамашка, кхиадо юкъара дешаран дараш а, хаарш а (УУД). Кху кепара болх баро г1о до хьехаран шайн зеделла ц1ераш, технологин кепаш юкъаяло: кхиош-1аморан, могашалла ларъяран, информационно-коммуникационни, 1оттабаккхаман-диалогин, дешаран проектированин, интерактивни технологеш и. кх. д1. Нохчийн меттан хьехархошна царех пайдаэца хало ду, х1унда аьлча т1ехьажа г1ирс бац, интернет чохь а нохчийн маттахь хаамаш к1еззиг бу. Делахь а, массо хьехархо лехамехь хила веза, массо аг1ор керлачунна т1екхиа г1ерташ. 1оттабаккхаман-диалоган технологех ю кейс-технологи. Хьехархочо ша проблемни хьал а кхуллуш, иза кхочушдаран некъ лахар, гайтар. Масала: хьехархочо жима дийцар деша доладо дешархошна, царна уггар хазделлачу меттехь соцунг1а а йой, т1едиллар до царна, аш муха чекхдоккхур дара и дийцар шаьш хилча цуьнан автор. И тайпа болх д1абахьа мегар ду дешархой шина тобане бекъна, х1ора тобано шен дийцаран чаккхенан кеп юьйцуш. Цул т1аьхь хьехархочо деригге а дийцар д1адоьшу. Кейс-технологин методаш дукхахьолахь хаарш сов дахарна т1ехьажийна йоцуш, дешархойн ладог1аран, дийцаран корматалла айъярна т1е тидам бахийтина ю. Урокашкахь таро хуьлу, хьехархочуьна дешархойн мотт бийцаран говзалла лакхаяккха. Проблемни хьал кхоллар а, оьшург лахархьама дешархошка шайга болх байтар а вовшахтухуш, цу шина некъах пайдаэцар гуш ма-хиллара, керланиг гучудалар иза бакъдарца нисло: цкъа хьалха хьехархочо ойлаяран а, бакъдаран кеп гойту, шолг1а – дешархоша шаьш я хьехархочун г1оьнца бакъдо, т1еч1аг1деш цхьаьна бакъдо. Ненан мотт 1амош, коьрта тидам т1ебахийта беза 1амор шардеш, ч1аг1деш г1о дечу тайп-тайпанчу шардаршна. Х1унда аьлча, цкъа делахь, орфографически, пунктуационни къамелан хаамаш караберзорна г1о деш хиларна а, шозлаг1а делахь, 1амош йолу грамматически материалаш дешархошна дика йовза аьтто цара беш хиларна а.
Хаарш талларан технологех ю тестови технологи. Цуьнан коьрта 1алашо ю, дешархойн хаарш толлуш, х1ораннан ша-шеца беш болу болх кхин д1а а тобар. Тестировани д1аяхьаро ч1ог1а г1о до дешархошнан 1амийнарг т1еч1аг1деш а, хьалха 1амийначунна таллам беш а, керла тема йовзуьйтуш а. Дукхахьолахь тесташца болх бечу хенахь гучудолу дешархойн хааршкахь долу кхачамбацарш. Критически ойлаяр кхиоран технологих ю синквейн. Синквейн – иза пхеа мог1анах лаьтта, къастамечу кепаца язйинчу, жимачу байтан кеп ю. Стенна оьшу синквейн:
1. Дешнийн т1аьхьало хьалаюзу.
2. Боцца чулацам схьабийцарна кечво.
3. Коьртаниг каро 1амаво.
4. Жимчу ханна кхоллархо хила таро ло.
5. Дукхахьолахь и кхочушхуьлу.
Кхузахь вайна го, синквейн язъешволчунна хаа деза, къамелан дакъош къасто, предложени х1отто, хьалхарчу дашца маь1ница дог1уш дош дало. Цу дерригено вайна таро ло, дешархойн дозуш долу къамел кхио, церан дешнийн х1онс мелла алссам яккха. Ткъа иза вай кхочушдан деза х1ора урокехь, муьлхха а тема 1амош. Коьртачарех ду, х1инцалерачу урокашкахь рефлексин муьрехь тайп-тайпана белхаш бар: йоццачу ханна дешархоша эссе язъяр, синквейн язъяр, шена хетарг алар, яцйина предложени т1еюзар, ша диллинчу суьртехь шен ойла гайтар. Иштта бечу белхаша, къасттина ненан мотт хьехарехь, дешархой вовшашца хьасене хуьлуьйту, шен накъостан ойла хийра ца хета, ша бинчу а, шен накъосташа бинчу а белхийн нийса мах хадо 1ема, шен ойла йийцаре йилла 1ема, кхечуьнга ладог1а 1ема. Цул сов, дешархой 1ема шаьш а, кхечара бечу белхан нийса хьесап дан а, информационни хаамаш язбан а, конспекташ х1итто а. Керлачу технологишца бан безаш болу болх х1инца а кхачо йолуш бац, цунах лаьцна дуккха а дийца дезар ду, 1ама дезар ду, шена хуург къоначу хьехархочуьнга д1адала дезар ду. Ненан мотт хьоьхучу муьлххачу хьехархочун болх т1ехьажийна бу т1екхуьу къона т1аьхье дайн ламасташца, къоман г1иллакх-оьздангаллица, иман долуш хилийтарна.
Х1инцлерачу ненан меттан урокашкахь хьехархочун коьрта ши декхар ду аьлла хета суна: ненан матте дешархойн безам кхоллар; биллина ненан мотт цаьрга бийцитар. Дешаран декъехь ненан маттахь хьехар деккъа кхетар сов хилийтарна эшна 1аш дац. Цуьнан марзонца, и безаш кхиина волу дешархо, дешна ваьллачул т1аьхьа и бийца хууш а, лууш а хила веза. И бийца хууш а, лууш а хилча бен цо и буьйцур бац. Бийцича бен и кхуьур бац, бехар а бац, т1ахьене д1акховдо ненан мотт хир бац.
Вайн нохчийн мотт, яхь, г1иллакх, оьздангалла юха денъярехь, вайн къам ч1аг1дарехь къахьоьгуш волчу Нохчийн Республикин куьйгалхочунна Кадыров Рамзанна а, нохчийн меттан сий-пусар деш, и мотт безаш, шен ницкъ ца кхоош иза берашна 1амош волчу массо а хьехархочунна, даггара баркалла ала лаьа. Ненан мотт кхио а, цуьнан сий-пусар дан а, дайх дисина оьзда г1иллакхаш лардан а Дала хьекъал а, хьуьнар а, могашалла а лойла вайна.
Источник:: журнал “Нана”

“Доьзал” дешан маь1 на дан г1 оьртича, гучудолу иза “доь” бохучу орамах хилар. “Доь шен маь1 ница “х1 у” дашна гергахь ду. Нохчийн маттахь иза дисна х1 окху тайпанчу аларшкахь: “доь доцуш вайна”, “доьза вайна”. И бохург цхьа а лар а йоцуш, т1 аьхьадисина цхьа цуьрриг х1 ума а доцуш стаг вар ду. Доьзал – и доь (х1 у) хилар, доь долор ду.
Доьзал – иза боьрший, стей ши адам дино а, шен къоман 1 адато а ма бохху, цхьаьна даха а, шайн т1 аьхье йоло а вовшахкхетар ду. Нохчийн 1 адатехь доьзал да-нана, бераш хилла ца 1 а. Доьзал – иза да, нана, бераш, церан деда, денана, дейижарий, девежарий, цаьрца цхьаьна тховк1 елахь, я кертахь 1 аш болу чоьхьара кхин гергара нах а бу. Доьзалал шуьйра кхетам бу “цхьана ц1 ийнан нах бохург. Цо чулоцу цхьана дех схьабевлла шича-маьхчаллехь болу гергара нах.
Доьзал, массо а декъашхо меттахь волуш, буьззина а, я буьззина боцуш а (т1 ера да, я нана д1 аяьлла; я ший а д1 адаьлла гергарчу стага дола деш) хила тарло. Бакъду, доьзал алар нийса хир ду, нагахь цхьаьна дехачу адамийн, ц1 ийца гергарло хилла ца 1 аш, оьздангаллин мехаллех болу кхетамаш цхьатера а, вовшашна юккъехь сий-ларам а хилахь.
Доьзал кхоллар а, иза кхетош-кхиор а стагана дахарехь т1 ех1 уьттучу зерех уггаре коьртачарах цхьаъ ду, х1 унда аьлча, Дала боху Шен Сийлахьчу Къуръанчохь, Ша адаме хаттам бийр болуш кхо х1 ума ду: адамах шех а (цо лелийнчух, дийдинчух …) , цуьнан доьзалх а, цуьнан даьхнех а. Цундела шен доьзал дас, я нанас охьатасар, я к1 езиг х1 ума бахьанехь вовшах а къаьстина, шайн берийн дахар дакъаздаккхар доккха къа ду.
Доьзал – иза шина аг1 ор долу жоьпалла ду: денненан берашна хьалха, берийн дений-нанний хьалха. Lен-ненан жоьпалла хьалххехь д1 адолало, бер дуьненчу даларца. Оцу дийнахь дуьйyа д1 адоло дезаш ду иза кхетош-кхиор. Бераца доьзна цхьа а х1 ума а дац к1 езиг. Цундела бен а доцуш хьежа мегар дад оцу г1 уллакхе.
Бер дуьненчу даьлча, цунна ц1 е тиллар т1 едужу дена, нагахь дийна велахь дедена а. Ц1 е тилларх лаьцна цхьа стихотворени ю Дикаев Мохьмадан. Цу т1 ехь винчу к1 антана ц1 ераш къестош ден доттаг1 ий бохкуш, цхьана воккхачу стага олу:

Гость
Ненан мотт-нохчийн мотт! Х1ун хир ду дуьненахь хьол мерза, деза? Дуьненах уггаре баккхийчу тамашех цхьаъ адаман мотт бу. Адам кхидолчу дийнатех къасточу билгалонех коьртаниг а мотт бу. Ма-дарра аьлча, адамах адам дийриг а адаман мотт бу.Дуьненах дехачу х1ора къомана а шен мотт белла Далла. Шен ненан маттаца кхуьуш ю къоман культура, литература, искусство. Ала деза, къоман уггаре а еза, уггаре а сийлахь хазна ю оцу къоман Мотт. Буьйцучу маттаций бен цхьа а х1ума дийца йиш яц вайн, цхьана а х1уманах лаьцна х1умма а ала а, дийца а адамийн таро хир яцара, буьйцуш болу аьзнийн мотт ца хилча. Мотт- иза къоман са, адамаллин куьзга ду, массочу х1уманан а бух бу. Цуьнца доьзна ду халкъан дерриге а дахар: уьйраш, болх, гергарло, хазахетар, халахетар, сий, яхь, хьекъал, кхетам. Халкъан кица дало лаьа суна кхузахь: « Мотт бу-къам ду, мотт бац-къам дац». Сецна бакъ ду, мотт вай лар ца бахь, цуьнан сий ца дахь, вай къоман сий дужур ду.Вай нохчий ду. Веза-Воккхачу Далла кхоьллина вай нохчий: цо делла вайна нохчийн сибат; цо делла вайна нохчийн г1иллакхаш, ламасташ; цо белла вайна Нохчийн мотт! Со йинчу, х1ара дерриг а Дуьне вайна совг1атанна деллачу, вайн цхьаъ бен йоцчу, кхин хилла йишйоцчу сан Ненан мотт-х1ун хир ду цул деза, цул сийлахь,цул хьоме?! Нохчийн мотт –вайн къоман аз ду, вайн къоман илли ду, вайн къомон назма ю. Ненан матто вай 1амадо Даймохк беза. Цо 1амадо вайна дуьненан а, адаман а хазалла йовза.Дуьйцийла йоццуш, шен мотт ца хуу стаг даима юьхь1аьржа хир ву, шен къоман хьалха хилла ца 1аш, кхечу къаьмнашна хьалха а, х1унда аьлча цунна евзар яц къоман синан к1оргенаш, бевзар бац цо луш болчу кхачанан чам. Муьлхха а стаг цу хьолехь хилар, яхь цахилар, ледара хилар ду. Иштта ца хила, суна хетарехь, йохье а дуьйлуш, 1амо беза вай вайн дайша, наноша хьост санна, ларбеш, ц1ена латтийна вешан ненан мотт. Наггахь хеза вайна: «Иза вовшех кхеттал бийца хиъча а тоьар дара», – олуш. Ма – дарра аьлча, и стаг шен къомах цавашар ду. Иза д1адахнарг а, хиндерг а доцу стаг ву. Цу докъазаллах Дала лардойла вай!
комментариев 1 :
омг откуда

«Нохчийн къам дийна хиларан мокхаза ч1аг1о ю нохчийн мотт».
(Кадыров Ахьмад-Хьаьжа,
Нохчийн Республикин хьалхара Президент)
Бисмиллах1иррохьманиррохьим.
25-г1а апрель(нохчийн дуьххьарлера газета «Серло» арадаьлла де) нохчийн меттан Де ду аьлла д1акхайкхина ду вайн куьйгалхочо КАДЫРОВ Р.А. шен указаца.
Нохчийн Республикин Президентан
УКАЗ
Соьлжа-ГIала № 207
Нохчийн мотт Iалашбаран, кхидIа шарбаран, кхиоран, нохчийн культура кхиорехь, къоман башхалла ларъярехь цо лело маьIна лакхадаккхаран Iалашонца:
«Нохчийн Республикехь меттанийн хьокъехь» долчу Нохчийн Республикин за¬конна куьг яздина апрелан 25-гIа де Нохчийн меттан Де д1акхайкхо.
«Нохчийн меттан Де дIакхайкхоран хьокъехь» долу 2005-чу шеран 15-чу апрелехьлера № 90 йолу Нохчийн Республикин Президентан указ дIадаккха.
XIapa указ бакъонан ницкъ болуш ду зорбатоьхначу дийнахь дуьйна.
Нохчийн Республикин Президент Р.А. КАДЫРОВ.
Дала деллачу не1матех уггаре коьртаниг адамийн мотт бу. Мотт къоман са а, цуьнан деган куьзга а ду. Маттехула бен хила йиш яц халкъан дика а ,вон а, халкъан тезет а, синкъерам а ,халкъан г1иллакхаш маттехула бен лела йиш яц. Нохчийн меттан Де билгал даьккхина а ца 1аш, нохчийн зудчун –ненан Де а билгалдаьккхина вайн куьйгалхочо, кхечу дезачу денойн мог1аре а х1оттош. Шен къам , шен мотт, наной а деза лараран билгало ю иза.
Сулейманов А. яздина: «Кхо х1ума ду дуьненчохь даима цхьаьна хила дезаш: Даймохккий, ненан моттий, халкъий. Казахстанехьчул чомехь даа, хазаниг духа ца даьхкина тхо тхешан махка, ц1а ,карахь-куьйгахь а доццушехь .Тхо ц1а оьху : Даймохкий, ненан моттий, тхешан къаммий цхьаьний бен мегаш ца хиларна .Къам шен амалх , г1иллакхех, эхь-бехках, 1адатех ца долуьйту ч1аг1о ю мотт.» Цунах херделла адам , лакхахь хьахийначу сийлаллех хер ца луш ца дуьсу.

Источник

Ñàí äà Àêàåâ Íàóðäèí à
(Çàóðáåêàí âàñò),
íî÷õ÷èéí øèíà ò1àìåõü
áåõê áîöóø ýãíà àäàìàø
à äàãàëîöóø

Ñà õóüëóø äàðàÌåëëàøà íàáàðõà éîëóðà þðò. Àììà Çàóðáåêàí õ1óñàìåõü äóêõà õàí ÿðà ìàññî à ã1åòòèíà. Êõóçàõü Òàñóåâã1åðàí òàéïàíåðà ìàññî à êúîíàõà âîâøàõêõåòòåðà. Öàðà áèéöàðå áåø áàðà òõîâñà êõî÷óø õèëà áåçà øàéí äàõàðåðà óããàðå à ìàü1íå õèëàì. Óããàðå à ÷1îã1à êõó äèéíå ñàòèéñèíà âîëó Íàóðäèí-ì âàöàðà êúàìåëåõü äàêúà ëîöóø. Èçà ìàññàðíà à ãåííà âàüëëà êõîüëèíà 1àø âàðà. Åõà êúîüæà ìåñàø à, ÿüëëà ìàæ à çàìàíî ã1åëäèíà÷ó öóüíàí þüõü-ñèáàò ò1å õüàüæ÷à ãóø äàðà ìåë áåçà õèëëà äàõàðàí ìîõü.
Ã1àéã1àíå îéëàíàøà ê1åëâèòèíåðà Çàóðáåê. Öóüíàí á1àüðãàøíà õüàëõà ëàüòòàðà ÿõàí÷ó çàìàíåðà è èð÷à ñóüðòàø. Öóííà ãóø ÿðà ãåíàð÷ó ïàíàëëå øàüø ýöíà éîüäó÷ó öó øèéëà÷ó ö1åðïîøòàí âàãîíàø, ëóüðàáîüëëà÷ó ñàüëòèéí îüã1àçå ÿüõõüàø, ëàé ò1å îõüàêõèññèíà ñåíäåëëà äåêúèé. Öóííà òõîâñà þõà à õ1åòàõü ñàííà óëëîõü õåòàëîðà ÷èëëàíàõ êõóüíàí è ýã1àçå æèìà äåã1 äîõäà ã1åðòàø õèëëà íåíàí õîâõà øè êóüéã.
Òêúà þõà äàãàëåöàìàøà äóüõüàë òåññèðà õ1îðø ìàõêàõà áàüõíà ìàñåõ øî äàëàëå ãåíàð÷ó Êàçàõñòàíåõü êõóííà ò1å1îòòàåëëà äàõàðàí è ÷îëõå êèðòèã. Äàãî õ1èíöà à áîõóðà õ1åòàõü êõèí íåêú öà õèëëèé, êõèí þõàâàëà ìåòòèã öà õèëëèé. Àëèõàí ö1å éîë÷ó öõüàüíà ñà ê1åçèã õ1óìàíî áåõê áîöóø êõóüíàí íåíàí ö1å ñèéñàçéèðà. Òêúà è ñàííà äåðã íîõ÷èéí 1àäàòàí òåðçàíàí áàðàì ò1å äèëëè÷à ö1èéöà áåí äåêõàëóø äàö. Õ1àðà øèú òàññàâåëèðà. Àëèõàíàí ã1î ëàöà öóüíàí íàêúîñòèé êõå÷èðà. Íèöêúàø öõüàòåððà áàöàðà, öóíäåëà Íàóðäèí óðñà ò1å êõåâäèðà. ×îâ ÷1îã1à öà õèëëåõü à, Àëèõàí äóêõà ö1èé ä1àýõàð áàõüàíà äîëóø ä1àâåëèðà.

Çàóðáåêàíà øà öó äåâíåõü ÷1îã1à ëàçèéíà âîëëóøøåõü 1åäàëàí êõåëàõ öà âåëèðà — öóííà èòò øî õàí òóüéõèðà. Àëà äåçà, Çàóðáåêàíà õèëëà ÷åâíàø ê1åçèã ÿöàðà. Àëèõàíàí ãåðãàð÷ó íàõà öó äåâíåõü äèã äèòòèíà à öà 1àø, òîüïàí ä1àüíäàðã à äåã1àõ ÷åêõÿüêêõèíåðà . Ðèöêú õèëàðíà Çàóðáåê âèññèðà.
1åäàëàí êõåëå õ1àðà ã1óëëàêõ äèëëèí÷ó õåíàõü, êõèí öõüà êõåë ÿðà éîüäóø öèãàõü ñàöàì áåø Àëèõàíàí ãåðãàðà íàõ áàðà. Öàðà ÷1àã1î éèðà øàéí àüòòî ìà áåëëè Àëèõàíàí ÷1èðàíà Çàóðáåê âåí. Çàóðáåêàíà õàüàðà 1åäàëàí êõåë ÷åêõüÿë÷à, 1àäàòàí êõåë õèð þé, òêúà èçà êõóüíàí ö1èé 1àíîðöà áåí êõî÷óø õèð éîöèé à.
Êõó çàìàíàõü ÷1èð ëåõàð èçà äèöäàí õüàøò äîëó êúèçà 1àäàò õåòà. Àììà ÷àêêõå éîöó÷ó ò1åìàøêàõü øàéí ìàðøî êúóüññó íîõ÷èéí ÷1èð ëåõàðàí 1àäàòî óð-àðòàëëà ñîâöàáàðî àäàìíà ò1åêõîâäàðàõ.
Ñòàëèí âåëëà÷óë ò1àüõüà, 1953-÷ó øàðàõü Çàóðáåêàíà àìíèñòè éèðà. Êõî øî íàáàõòåõü à äàüêêõèíà, èçà ìàüðøà âåëèðà, äîüçàë à êõîüëëèðà. Äóüíåí÷ó âåëèðà öóüíàí äóüõõüàðà ê1àíò Ñàü1èä. Äåíîø à øåðàø à ëóüñòóø ä1àóüäóðà çàìà, õåòàëîðà äàõàð øåí õîðøå äîüðçóø äó.
Àììà äóêõà õàí ÿëàëå íàíà ä1àåëèðà. 1941-÷ó øàðàõü Áðåñòàí ã1àï ëàðúåø äîüíàëëèöà êõåëõèíà÷ó øåí ö1èéíäåíà à, ãåíàëëåõü áèññèí÷ó Äàéìàõêàíà à ñàãàòäàðî ã1åëäèí÷ó öóüíàí äåãàí êõèí ä1à äåòòàäàëà íèöêú áàöàðà. Øà äóüíåí÷óüðà ä1àÿëëàëö ëàðéèðà öî ôðîíòåðà äåàí÷ó êåõàòàí ìàæúåëëà þüõê.
Èíçàðå äóêõà íîõ÷àøà ãàéòèðà øàéí äîüíàëëà Äàéìåõêàí Ñèéëàõü áîêêõà÷ó ò1àìåõü. Öõüàüíà Áðåñòàí ã1îïåõü ò1åìàí õüàëõàð÷ó äåíîøêàõü øàéí ñèíîø ä1àäåëèðà øè á1å ñîâ íîõ÷èéí á1àüõî÷î. Àììà ìàéðàëëèöà øàüø Äàéìåõêàí ñèé êúóüññó÷ó õåíàõü öàðíà öà õàüàðà ÿìàðòõîéí éîöó ö1å à êõîüëëèíà ìàññî à íîõ÷èé à, ã1àëã1àé à ñèéíà÷ó Ñèáðåõ à, Êàçàõñòàíå à, Ã1èðã1àçîéí ìàõêà à ä1àáîõîð áóé. Êõó äóüíåííà øåõ òåðàíèã êõèí ãèíà äîöó, øåí êúèçàëëèöà äóñòà áàðàì áîöó è çóëàì õèëèðà 1944-÷ó øåðàí ÷èëëàíàí áåòòàí 23-÷îõü Ö1å÷ó ýñêàðàí äåç÷ó äèéíàõü.
Ðå1àäàò êõåëõèí÷ó øîëã1à÷ó äèéíàõü ä1àéîüëëèðà. Íàçìàíàí ã1èéëà÷ó óçàìöà ò1àüõõàüð÷ó íîâêúàåêêõèðà ê1åäà-ìåðçà, êîìàüðøà õèëëà íàíàÖêúà à öà õèë÷à ñàííà ä1àåëèðà èçà Çàóðáåêàí äàõàðåðà, ê1åíòàí äàã÷îõü öêúà à éîüðçóð éîöó ÷îâ à þüòóø. Ãåðãàð÷ó íàõà ã1î äèíà äîëëóøøåõü, äàéí 1àäàòàø ëàðäåø, éîëëà ìà åççàðà øåí íàíà ä1àéîëëà àüòòî öà áåëèðà Çàóðáåêàí. Òåçåò à ã1èéëà ÿðà. ×óðòàí ìåòòà Ðå1àäàòàíà êîøàí ã1îâëàíãà öõüà æèìà ò1óëã áèëëèðà. Èçà õ1èíöà à 1óüëëó öèãàõüíåõàí ëàüòòàõü. Òêúà ö1à à åàíà ä1àéîëëà åçàø ìà ÿðà, àììà öêúà÷óííà ÿ òàðî à, ÿ íèöêú à áàö. Àììà Çàóðáåê òåøíà âó çàìàíàí éîõàëëà êõóüíàí ëààì ê1åíòàøà êõî÷óø áèéðèã õèëàðàõ.
1957-÷ó øàðàõü íîõ÷èé à, ã1àëã1àé à áóüðñà÷ó 1àé á1àüñòåíàõ õüàüãíà ÷îâêàíàø ñàííà, êåñòòà Äàéìîõê ãóð õèëàðî îéëà ò1îìàÿüêêõèíà, õàçàõåòàðöà ñõüàîüõóðà Êàâêàçå. Ìà áîêêõà÷ó ñèíãàòòàìöà íîâêúéîõóðà Çàóðáåêà Äàéìàõêà ö1à îüõó÷ó øåí ìàõêàõîéí è èðñå òîáàíàø. ×1èð õüàüð÷èíà õèëàð áàõüàíà äîëóø, ö1åõüà áîüäó íåêú öóííà áèõêèíà áàðà, öóíäåëà èçà âèññèðà öèãàõü, íåõàí ìàõêàõü êõè ä1à à ÷îëõå÷ó äàõàðàõ äîüíàëëèöà òèéññàâàëà. Äàõàð äàí à äàöàðà àòòà, àììà íàáàõòî çèéíà âîëó Çàóðáåê öà êúåõêàðà õàëîíåõ. Çàóðáåêàí äîüçàë íàõàë òîüëëà 1àø áàöàðà, ÿ ýøíà à áàöàðà. Ñàü1èäà øêîëåõü êõèàìàø áîõóðà, èøòòà äóüíåí÷ó äåëèðà êõèí à øè áåð éî1 Çàðãàí à, ê1àíò Èáðàõ1èì à.
Õàçà êõàú áåàðà Êàâêàçåðà à. Öèãàõü öóüíàí ãåðãàðà íàõ øàéí ìà-õóüëëà Àëèõàíàí ãåðãàð÷ó íàõàöà áàðò áàí ã1åðòàðà êõè ä1à õèí äîë÷óíàõ ëàüöíà, õ1óíäà àüë÷à Çàóðáåê êúàüñòòèíà öó äîüçàëöà ã1èëëàêõ ëàüöíà ìà âàðà Äàéìàõêà ö1à âåðçà éèø éîöóø.

Çàìà-ì øåí øåðàø õóüéöóø, øà öõüàììî ñàöîðíà êõîüðóø ñàííà ä1àóüäóðà. Çàóðáåê ìàññàðíà à êúàéëàõü Íîõ÷èé÷ó ö1à âåàðà, øåí òàéïàíåðà êúàíîøêàðà áàêúî à ÿüêêõèíà. Àììà öà âåàðà øà âèíà à, êõèúíà õèëëà÷ó, íîõ÷èéí ëàüìíèéí ê1àæåõü 1óüëëó÷ó øåí þüðòàì-ì. Èçà âàõà õèèðà öóííà äóêõà ãåíà, Òåðêéèñòåðà öõüàüíà ê1îòàðåõü. Êõóçàõü èçà öõüàüííà à íîâêúà âîöóø, øåí õüàíàë ðèöêú äîêêõóø, êúàõüîüãóø 1àø âàðà.
Äîüçàë êõèèðà. Øêîëà à òêúà öóë ò1àüõüà óíèâåðñèòåòàí þðèäè÷åñêè ôàêóëüòåò à ÷åêõÿüêêõèðà âîêêõàõâîë÷ó ê1àíòà Ñàü1èäà. Ëîüðàí êîðìàòàëëà êàðà à åðçèéíà, íåõàí ö1åíò1å ä1àÿõàðà Çàðãàí à.
Æèìîõ âîëó Èáðàõ1èì øêîëåõü äîüøóø âàðà. Ëåêêõà÷ó äåã1àõü, çîüðòàëà, ö1åíà íîõ÷èéí àìàò à, èøòòà äàõàðå ñèðëà õüåæàì à áîëóø, øåí äåíà äèêà íàêúîñò êõèèðà öóíàõ. Çàóðáåêà ìàññî à áåðàøíà þêúàõü Èáðàõ1èì âàðà óããàðå à êîìàüðøà à, ñõüàèéíà à.
Çàóðáåêà öõüàüííà à öà õîóüéòóðà øà Èáðàõ1èì äîüçàëåõü êúàñòîø âóé. Àììà õ1åòå à öõüàööà õ1óìàííà ò1åõü ãó÷óáîëóðà öóüíàí æèìõàãà áîëó áåçàì. Èçà ëàðàìçà à öà õèëëåðà. Çàìàíàí éîõàëëà Èáðàõ1èìà øåí îüçäà÷ó ã1èëëàêõàøöà, éèñò éîöó÷ó äîüíàëëèöà ãîéòóð äó ìàññàðíà à ýðíà öà õèëëèé äàñ øåöà ëåëîø õèëëà è øàòàéïà þêúàìåòòèã
Íîõ÷èéí ìàññî à 1àäàòàøíà þêúàõü ÷1èð éèòàð óããàðå à ê1îðã1åðà à, ÷óëàöàìå à ëàðà ìåãàð äó. Âàéí äàéøà øèðàëëåðà ñõüàêõîâäèéíà÷ó öó ëàìàñòî áåí äîöóø âóüòóð âàö öõüà à. È êõî÷óø äåø éîêêõóø éîëó õ1îðà à ã1óë÷ þ ê1îðãåðà ìàü1íà äîëóø. Öêúà õüàëõà áèëãàëéèíà÷ó ìåòòèãå ò1åêõî÷ó íåõàí êàðàõ âåëëà÷óí ãåðãàðà íàõ. Öõüàüíàêõåòàðàí ìåòòèã äóêõà õüîëàõü þüðòàíà ãåííàõü, øåðà÷ó àðåíãàõü áèëãàëéîêêõó. Âèéíà÷ó ñòåãàí ãåðãàðà íàõ ñõüàêõàü÷íà÷óë ò1àüõüà, þêúàõüëåëàø âîë÷î ëàðàìöà õààì áî öàüðãà ÷1èðõîé êõåðàí êõåëå ëàäîã1à êèé÷à õèëàðàõ ëàüöíà. Òêúà öóë ò1àüõüà ö1èé 1àíèéíà÷óí àã1îíåð÷àðà ä1àáîëàáî øàéí è áàøõà íåêú. È ìåòòèã ìåë ãåíà åëàõü à, öèãà ã1àø âàõà âåçà. Òîáàííà õüàëõà âàüëëà øåí óëëåð÷ó ãåðãàðà íàõàöà (äà, âàøà, ê1àíò) âîüäóø õóüëó ÷1èðõî. Åõà ïàëàø, áàøëàêõöà ä1àêúåâëèíà êîðòà à, þüõü à. Öóííà ò1àüõüàõ1èòòèíà áîã1óø õóüëó öóüíàí ãåðãàðà íàõ, òêúà öàðíà ò1àüõüà òàéïàíàí âåêàëø.
Øàéí ñòåãàí êàðàõ âåëëà÷óí ãåðãàðà íàõàíà ò1åêõà÷à ìàñåõ ìåòð éèññèí÷ó õåíàõü, òîáà ñîöó. Öèãàõü øèíà òàéïàíàí êúàíîé äóüõü äóüõüàë õ1óüòòó øàéí äåõà êúàìåë ä1àäîëî. Øèíà à àã1îíî áèëãàë âàí âåçàø âîëó êúàíî þêúàðàëëåõü äèêà ö1å éîêêõóø, äèíàí 1èëìà äîëóø õèëà âåçà. Íàãàõü ñàííà è ñàííà âåðã âàöàõü, òàéïàíåðà ÿ, þüðòàðà êõàéêõà âåçà. Öåðàí êúàìåëàõ äîüçíà õóüëó êõó ã1óëëàêõàí ìóõà ò1àüõüàëî õèð þ. Òêúà áèíà ñàöàì øèíà àã1îíå áîâçóüéòó. ×1èðõî âóüòó, àììà öó ò1åõü äåððèãå à ÷åêõ öà äîëó. Øåãà äîø äîüõèé âèñòõóüëó ñòàã ñòàã âèéíà÷åðàí àã1îíåðà âåêàë ëàüòòà êúàíî. Èçà ãóëáåëëà÷àüðãà âèñòõóüëó. Öóüíàí êúàìåë äóêõà õüîëàõü êåãèé÷àðíà ëåðèíà äó. Öî ñèéëàõü÷ó Êúîð1àíàí ñóðàòàøíà ò1åòåâæàø äóüéöó ìåë áåçà áó àäàìàí ìàõ, ìåë äåçà äó Àëëàõ1 Äàëà ñòàãàíà ÷óäèëëèíà ñà, òêúà èçà äåã1àõ êúàñòî öó Àëëàõ1àí áåí áàêúî à ÿö. Öî äóüéöó ìåë áåçà áó àäàìèéí âîâøàøöà õèëà áåçà ëàðàì, íîõ÷èéí þêúàðàëëàñ êõó äèéíå ñõüàäåàí÷ó 1àäàòèéí ìåõàëëåõ ëàüöíà äóüéöó öî. Êúàíî÷óí êúàìåë äåõà õóüëó, àììà öóüíàí ìàü1íà ìàññàðíà à êõåòàø äó îçà òåðçà êàðîð äîöóø åçà þ íîõ÷èéí êúîìàí ñèí-îüçäàíãàëëèí ëàðä, òêúà èçà ëàðúÿí êúîíàõàëëà, äîüíàëëà õèëà äåçà õ1îðàíãàõü à.
Êúàíî÷óí êúàìåëàíà íîâêúàðëî ÿðíà êõîüðóø ñàííà, ìåëëàøà äèòòèéí ãàüííàø õüîüñòóðà á1àüñòåíàí ìåëà÷ó ìîõî. Ëàüòòàõóëà äîüäó÷ó ñàãàëìàòàí áîëàð à õåçàð äîëóø òèéíàëëà õ1îüòòèðà ãóëáåëëà÷àðíà þêúàõü. Òêúà êúàíî-ì îéëàíàøà ìàñà÷ó äîéøà ñàííà âàäèéíà ãåíàð÷ó ãåíàëëå âèãèðà. Òàõàíà èçà øèíà òàéïàííà þêúàõü ìàøàð áàí ëàüòòà. Òàñóåâã1àð áó òõîâñà ÷1èðõîé Çàóðáåêàí êàðàõ âåëëà Àëèõàí, àììà êúàíî÷óííà õàüà øåí öõüà à øåêî éîöóø öàðåõ äîø äàëà áàêúî þé, õ1óíäà àüë÷à äàãàëåöàìàøà èçà ñèõâèíà êõó òèéíà÷ó Øèíà-Ñóüéðà þêúàðà ìàéäàíåðà áóüðñà÷ó Îðãàíàí ÷1îæå âèãèðà. Öèãàõüäóêêõà à äóêêõà à øåðàø õüàëõà ëàüìíèéí ìàðàõü 1óüëëó÷ó ×1èííàõàõü ö1èé 1àíàð áàõüàíà äîëóø, öõüàüíà òàéïàíåðà øèíà ê1îòàðíà Áîêè-Äóêúàðõîøíà à, Óüøêõàëîøíà à þêúàõü çàìàíàí éîõàëëà ä1àäîüäóø äîâ äàðà. È øàéíà þêúàðà ÷1èð êàð-êàðà à îüöóø ä1àêõîüõüóø äàðà öàðà è ìîñòàã1àëëà. Ò1åêõå÷èðà ò1åìàí è êúèçà øåðàø. Ïà÷÷àõüàí 1åäàëî íèöêú áèíà ëàìàðîé øàéí ìàðøî êúîâñà ã1åâòòèíà ìóð áàðà è. Öó ò1àìåõü ìàéðàëëèöà ëåòàðà Áîêè-Äóêúàðà Çàóðáåêàí êõîàëã1à äà Ò1àñ à, öóüíàí âàøà Àðñãèðè à. Õ1åòàõü öåðàí ÷1èð éèòàçà ÿðà, õ1óíäà àüë÷à êõàðà Óüøêõàëõîéí áàéèí÷ó íåõàí òåðàõü âîðõ1 ñòàãå äàüëëåðà, òêúà Áóêè-Äóêúàðõîéí äóüõüàë âèíàðã ÿëõ áåí âàöàðà. Îöó êåïàðà è ÷îò íèñúÿí, Óüøêõàëõîé äåêõàðèéëàõü áàðà øàéí ÷1èð ýöà. Àììà ò1åìàí ê1óðëàõü-ì öåðàí ìîñòàã1à öõüàú õèëèðà, õ1óíäà àüë÷à êúóüéññóø åðã Äàéìåõêàí ìàðøî ÿðà. Öèãàõü ëàìàíöà Ïà÷÷àõüàí ýñêàðíà äóüõüàë ëåòà÷îõü, Àðñãèðè øåí âàøà Ò1àñ öõüàüíà à âîëóø ò1åêõå÷èðà ìîñòàã1÷óí ãåðç êõåòòà âîüæíà÷ó óüøêõàëõî÷óííà. Õåòàðåõü, öóüíàí íàêúîñòèé è äàêúà ä1àäàõüà àüòòî öà áîëóø ä1àáàõíåðà. Þüõüàíöàðà âîüõíåðà èçà, øàüø öåðàí ÷1èðõîé õèëàðå òåððà, àììà êèéðà áóüçíà éîë÷ó íîõ÷àëëèíà øåíà õèèðà êõè ä1à õ1óí äàí äåçà. Ìåëëàøà îõüàëàõâåëëà, øåíà ò1åðà âåðòà ñõüà à äàüêêõèíà, Äåëàí ö1å à éîêêõóø, äàêúà öó þêúà à õüàð÷èéíà, èçà âåëëà÷óí ãîâðà ò1å à äèëëèíà, øåí âàøà Ò1àñ ò1àüõüà à õ1îòòèéíà íîâêúàâåëèðà Àðñãèðè. Ñàõóüëóø, Óüøõêõàëà êõî÷óø, öî ìåëëàøà, ä1àõèéöèðà ãîâð. 1óüéðàííà è ãîâð øàéí êåðòà åú÷à, öó ò1åðà øåí ê1åíòàí öõüàììî ëåððèíà ã1àéã1à áåø êå÷äèíà äàêúà îõüà à äîêêõóø, äàñ ýëèðà ñóíà õàüà õ1àðà òàéïà õ1óìà äàí äîüíàëëà Àðñãèðåõü áåí õèð äàöàðà. Óüøêõàëàõü äîüäóø òåçåò à äîëóø, Áîêè-Äóêúà ãåëàí÷à êõå÷èðà øóüöà äîëó ìîñòàã1àëëà òõîâñà ÷åêõäàüëëà, Óüøêõàëàõîøíà ëàüà øó øàéí òåçåòàõü ãàí àüëëà. Îöó êåïàðà Áîêè-Äóêúàðõîøà ãàéòèíà ÿüõü áàõüàíà äîëóø, øåðàøöà ëàüòòèíà ìîñòàã1àëëà õàäîø, ò1àüõõüàðà øàéí âèéíà ñòàã âèòèðà öàðíà Óüøêõàëàõîøà. Øàéí ìîñòàã1àøà ãàéòèíà÷ó äîüíàëëèí äóüõüàë øàéí ëàêêõàðà ñèí-îüçäàíãàëëà à, ã1èëëàêõ à ãîéòóø. Êúàíî ñåöèðà, âåõõà ëàüòòà á1àüðà õüîüæóø. Ìàðæà-ÿ1 íîõ÷àëëàÁàøëîìàë ëåêêõà õèëëà-êõ õüî, àììà õüàí èðõåíàø ÿõà äàö-êõ àòòà
Áåõê áîöóø âèéíà÷óí ÷1èð àòòà éèòèíà ÿö íîõ÷àøà. Õèéëà ö1èé õüóüéäèíà äó íîõ÷èéí ëàòòà, ýöíà ÷1èð áàõüàíà äîëóø, õèéëà õüåõ þ ìîñòàã1åõ âåääà ÷1èðõî øåíà ÷îõü ëå÷êúèéíà. Àììà äåëëà äîø íîõ÷î÷óüíãà þõà îüöóüéòóø, öóüíãà øåí îüã1àçëî êúèíõåòàìíà õèéöèéòà íèöêú êõî÷óðã ã1èëëàêõ äó! Çàìàíàí éîõàëëåðà äóüéöóø ñõüàêõàü÷íà âàéãà íîõ÷èéí ëàüìíàøêàõü íåêú òèëèíà, ëàðàìçà øåí êåðòà âåàíà ÷1èðõî è õüàøà õèëàðíà âèòèíà ìàñàëø. È ÷1èð îüöóø à ëàðéèíà íîõ÷àøà øàéí îüçäàíãàëëà. Ìàñàëà, ÷1èðõî âåí à âèéíà, öóüíàí äàêúà öêúà à òåñíà äèòèíà äàö íîõ÷î÷î, èçà ýêõàíàõ ëàðäåø, þüñòàõ à äîêêõèé, öóííà ò1åõü Éåñà à äîüøèé, èçà âîë÷àðãà õîóüéòóø õèëëà îõà òõàéí ñòàãàõ ÷1èð ýöíà, òêúà øàéí äàêúà áèëããàë ýööåðà ä1àõüî. Èçà þ è çàìàíàí äàðöàøêà öà éîæúåëëà íîõ÷àëëàêõó äóüíåíàí áóêúà ò1åõü öóüíöà þñòà ìåõàëà êàðîð ÿö öõüàüííà à ÿ, êàðèéíà à ÿö
Øåí êúàìåë äåðçîø, öî ÷1èðõîøêà õààì áî óüø áèòà à, ò1åëàöà à äóüõüàë éîëó àã1î ðåçà õèëàðàõ ëàüöíà, òêúà öóë ò1àüõüà øàéí ñòàã âèéíà÷ó ìîñòàã1àøíà ö1èé õüàíàë äåø, ãå÷äàí ñîáàð à, êõåòàì à Àëëàõ1à áàëàðíà õàñòàì áåø äî1à äî âîêêõà÷ó ñòàãà. Áåõê áîöóø äàüêêõèíà ñà ö1èéöà áåí äåêõàëóð äàö, àììà íàãàõü ñàííà àõü è êõåë Äåëàí êàðàëàõü, õüóíà öóüíãàðà ÿë õèð þ.
Öóë ò1àüõüà ÷1èðõîéí àã1îíåðà êúàíî âèñòõóüëó. Öóüíàí êúàìåë äîöà à, îüçäà à äó. Öî áàðêàëëà îëó Äåëà øåí äîüõüà øàüø ò1åýöà ñîáàð êàðîðíà, Äåëàí øåí äîüõüà øàéí ñòåãàí ö1èé õüàíàë äàðíà. Ò1àêêõà øèíà à àã1îíåðà íàõ êóüéãå áîüëõó.
Àììà öó ò1åõü à ÷åêõ öà äîëó è. Ò1åêõî÷ó óããàðå à ÷óëàöàìå à, óããàðå à ÷1îã1à äàãàõ êõåòàø, è äîã êàðçàõäîêêõó ì1àüðãî. Ñåëõàíà-ñòîìàðà ìîñòàã1èé õèëëà ëàüòòèíàðø, òõîâñà öõüà ãóî áîé ä1àõ1óüòòó. Öó ãóîííà þêêúåõü ëàüòòà÷ó ã1àíòà îõüàõóó ÷1èðõî, òêúà öóííà ò1åâîã1ó ÷1èðõî÷óí êàðàõ âåëëà÷óí ê1àíò. Öî øåí êóüéãà ñõüàéîüëëó çàìàíàí éîõàëëà êõó äóüíåíàõü ÷1èðõî÷î ëå÷êúèéíà õèëëà þüõü. Ê1åíòàí êàðàõü øàüëòà ñàííà èðà óðñ äó. Ñåëõàíà øà øåí äåí ñèíà äóüõüàë ñà äàêêõà ÷1àã1î éèíà÷ó ñòåãàí òàõàíà öóî õ1óììàú ñîáàðàõ öà âóõóø, ìàæ à, êîðòà à áîøó. Äàëà õèéöèíà öî øåí äàõàðåõü õ1îòòèéíà õèëëà óããàðå à êîüðòà 1àëàøî. Êúàüõüà÷ó öàáåçàìàí ìåòòà, Êõîüëëèí÷î öóüíàí êèéðà öà äóõó ñîáàð à, êõåòàì à áîññèéíà. ×1èð ëåõà àðàâàüëëà õèëëàðã êõó ì1àüðãîíåõü óðñ êàðàõü ëàüòòà, àììà è óðñ ö1èé 1àíî àéäèíà äàö, øèíà òàéïàííà þêúàðà ìîñòàã1àëëèí ïàðäî ä1àéîêêõóø àéäèíà äó. Øåí ÷1èðõî÷óí þõüò1å îüçíà áàøëàêêõ ä1à à éîêêõóø, öóüíàí øåðàøöà ÿõúåëëà êúîüæà ìàæ ä1à à éîøóø, öî òîüøàëëà äî ìåë áîêêõà íèöêú õèëëà øåãàõü, êèéðà áóüçíà õèëëà îüã1àçëî, òõîâñà øàéò1à ýøîø, êúèíõåòàìàíà õèéöà. Öî øåíà à, íàõàíà à õüàëõà òîüøàëëà äî øà Äåëàí ëàé õèëàðàí, øà äåëëà äîø, õ1àðà äóüíå ìåë äåõà, äåõàð õèëàðàí, øà à, øåí äèéííà òàéïàíî à òõîâñà Äåëàí ëààì õüàëõà à òîòòóø, äåððèãå à äóüíå à, 1àëàì à òåø à ëîöóø, øàéí ñòàã âèéíà÷ó ÷1èðõî÷óííà ö1èé õüàíàë äåø õèëàðàí. Àììà øèðà÷ó çàìàíåðà ñõüàäîã1óø àëàð à äó äåëëà äîø äîõîø, ìàæ éîøóø äîëó êóüéã «äåãèéíà» — 1àüðæà÷ó ëàüòòà ö1èé 1åíèíà ìåòòèã íèñúåëëà áîõóø. Òêúà õ1åòàõü-ì øè òàéïà ò1àìöà äóüõü-äóüõüàë äîüäóø õèëëà. Íàãàõü è ñàííà äåðã õàëêúëàõü äóüéöóø äèññèíåõü è òàéïà ñà ê1åçèã íàõ à õèëëà õèëà òàðëî íîõ÷èéí þêúàðàëëåõü. Öóíäåëà ëàðàìçà õèð äàö ÷1èð éèòàðåõü çóäàðèé õèëèéòà ìàãîø öà õèëàð. Öóë ñîâíàõà, öèãàõü íîõ÷èéí 1àäàòàöà, ÷1èðõî÷óí óããàðå à æèìîõ âîëó ê1àíò à, ÿ, öõüàú áåí âîöó ê1àíò à õèëèéòà áàêúî ÿö ÷1èð þüòó÷îõü. Àììà ò1àüõüàð÷ó á1åøåðåõü ÷1èðõîøíà äåëëà äîø äîõèéíà ìåòòèã íèñúåëëà ÿö íîõ÷èéí þêúàðàëëåõü, öóüíàí òåø ëàüòòà õàëêúàí èýñ ëàðäåø áîëó, çàìàíî êúåæáèíà êúàíîé.

Òåðêàí òîã1åõü 1óüëëó è æèìà ê1îòàð ñàìàÿüêêõèðà ñèéíà÷ó 1óüéðåíî. Öóüíàí ìàññî à ìàü11åðà ñõüàõåçàðà ëåòà÷ó æ1àüëèéí à, äàæà ä1àäàõà ñèõäåëëà÷ó äàüõíèéí à ã1îâã1à. Ã1àéã1àíå îéëàíàøà ö1åõõüàíà ñàìàâàüêêõèðà Çàóðáåê à. Á1åøåðàí äîüàëã1à äàêúà-ì õ1åòå à ä1àäàüëëåðà öî êõó 1óüéðåíå ñàòóüéñóø. Èçà ìåëëàøà êîðàõ òåññèíà ê1àäè ä1à à òåòòèíà àðà õüàüæèðà. Ñòèãàë à øà ìà-ÿððà ñèéíà ÿðà, õ1óììàú öà õèë÷à ñàííà ëàüòòà øåí ç1àüíàðø ýãàéîðà äàøî÷ó ìàëõî, àììà Çàóðáåêàíà õåòàëîðà äàõàðàí ñèíòåìå êõóüíàí íåêú áèõêèíà õèëëà äèéííà ëàì øåí êèéðàõü îõüàõàüðöèíà.
Ò1àüõõüàðà êå÷àìàø à ÷åêõáåâëèðà. Êúàíîøà êõèí öêúàú äàãà à áåâëëà, ñàöàì áèðà êõî øî êõàü÷íà ñòàðã1à à, øè ãàëè äàìà à, îööóë øåêàð à, èøòòà ïõè ýçàð ñîì àõ÷à à Àëèõàíàí äîüçàëíà ä1àêõà÷î. È ã1î äàð 1àäàòî ìàãèéíà äó. Öóüíàí áàðàì øèíà àã1îíî áèëããàë ìà áàððà áó, àììà èçà øîâçòêúà áåæàíàí ìåõàë ñîâ áàëèéòà ìåãàø à äàö. Àììà è ìîñòàã1àëëà øèðàëëå äèðçèíà õèëàð áàõüàíà äîëóø, Àëèõàíàí ãåðãàðà íàõ è ò1åýöà öà òèãèðà, àììà õ1åòå à Çàóðáåêàã1àðíà ëèèðà þõà à è ã1èëëàêõ öàüðãà êõîâäî.
1àäàòî ìà-áîõõó à, øåí äàñ äèíà äåõàðà áàõüàíà äîëóø à, Çàóðáåêàí æèìîõ âîëó ê1àíò Èáðàõ1èì öó äèéíàõü ö1àõü ñåöèðà. Íàãàõü ñàííà ÷1èð éèòàðåõü äàãàõü äîöóðã äóüõüàë äàëàõü, Òàñóåâã1åðàí õ1ó öà õàäèéòàðíà æîüïàëëà Èáðàõ1èìàíà ò1åõü þüññóðà. Äîüçàëåõü îöó êåïàðà ìåõàëà äàêúà ëàöà øåíà áàêúî åëëà éîëëóøøåõü, Èáðàõ1èìà äóêõà õ1óìà ëóð äàðà òõîâñà øåí äåíà à, øåí äåððèãå à òàéïàííà à óëëîõü õèëà. Öóüíàí æèìàëëèí ö1åðãàõü äîãó÷ó äàãíà öà ëàüàðà îööóë ÷1îã1à øåí äàñ ñàòèéñèíà éîëó ì1àüðãî òõîâñà øåíà öà ãóø ò1åõúÿëèéòà
Ìàøåíèéí à, àâòîáóñèéí à åõà ìîã1à íîâêúà åëèðà. Á1å øîâçòêúå èòò êèëîìåòð éîõàëëà íåêú áàðà öàðà àðàáàüêêõèíàðã. Äîâõà÷ó äåøíàøöà, ëîâöàøöà íîâêúàáîõóðà óüø ëóëàõîøà, øàéí äàãî ìà-áîõõó öó ã1óëëàêõàí ÷àêêõå õèëëà ö1à äåðçàð íèñëîéëà øóí áîõóø
Áèëãàëéèíà÷ó ìåòòèãå óüø ñõüàêõàü÷íà ìàñåõ ìèíîò ÿëàëå, êõóçà êõå÷èðà 1àüðæà÷ó áàñàõü «Âîëãà» ìàøåí. Öó ÷óüðà îõüàâîüññèðà íîõ÷èéí êúîìàõà à âîëóø, òàéíà÷ó àìàòåõü öõüà ñòàã. Ñõüàõåòàðåõü, èçà ëåðèíà÷ó óðõàëëèéí áåëõàëî âàðà. Öî äèéõèðà ãóëáåëëà÷àðíà þêúàðà ìèëëà à öõüàú øåãà âèñòõèëà þüñòàõâàëà àüëëà. Êúàíîøà äóêõà îéëà öà åø Çàóðáåêàí âîêêõàõ âîëó ê1àíò Ñàü1èä ä1àõüàæèéðà ÊÃÁ áåëõàëî÷óüíãà âèñòõèëà. Ìîãóø-ïàðã1àò à õàüòòèíà, è øèú ìàøåííà ÷óõèèðà. Öàüðãà õüîüæóø ëàüòòà÷àðíà è êúàìåë ÷àêêõå éîöóø äàõäåëëà õåòàëîðà, àììà ìà-äàððà àüë÷à ÿüëëàðã òêúà ìèíîò áåí õàí ÿöàðà. Ñàü1èä ìàøåí÷óüðà îõüàâîüññèðà, öóííà ò1àüõüå ÊÃÁ øèú áåëõàëî à. Ëàêêõàðà äàðæ äîëó øîëã1àíèã îüðñè âàðà. Ñîâåòàí 1åäàëàí ìóüðåõü ðåñïóáëèêèí ìàññî à íóüöêúàëëèí ñòðóêòóðàøêàðà ëàêêõàðà äàðæàøêàõü îüðñèé à áàðà, ëåðèíà÷ó óðõàëëàøêàðà ìóüëõà à äåêõàðà êõî÷óø äåø âîë÷ó íîõ÷î÷óí òåðãî åø äàèìà à öõüàööà îüðñè à õèëëà.
Êõàéêõàçà áàüõêèíà õüåøèé Ñàü1èäàí 1îäèêà à éèíà ä1àáàõàðà. Ñàü1èäà äèéöèðà ãóëáåëëà÷àüðãà óüø õ1óí äàõüàø áàüõêèíåðà. Öõüàííà à áàøõà öåöâàëà õ1óìà äàöàðà óüø êõóçà êõà÷àð. Äóêõà õüîëàõü öåðàí «õüîøàëëà» êúàìåëàöà ä1àäîüðçóðà, àììà õ1åòå à øàéãàðà äóêõà öà îüøó, 1àäàòàöà öà áîã1ó õèéöàìàø áîðà öàðà õ1àðà òàéïà ã1óëëàêõåõü. ×1èðàöà ïàðòèöà êõàéêõèíà áîë÷ó êúèññàìå õüàüææèíà, ÊÃÁ-íà õóóø äàðà ìèëà õüåíàí ÷1èðõî âó. Öó îðãàíèçàöèñ øåí íèöêú êõî÷óðã äàðà äåø íîõ÷èéí þêúàðàëëåðà ÷1èð éèòàðàí 1àäàò ä1àäàêêõà.
Òõîâñà à óüø êõóçà áàüõêèíåðà äóêõà õüîëàõü ãóëáåëëà÷àðíà äèö öà äàëèéòà øàéíà öà õóóø êõó ìàõêàõü õ1óììà à ÷åêõäåð äîöèé. Èçà áàêúäó. Ñîâåòàí 1åäàëàí çàìàíàõü ÊÃÁ âóíî ÷1îã1à íèöêú áîëó îðãàíèçàöè ÿðà. Öóüíàí ëåðãàø à, á1àüðãàø à öà êõî÷óø öà þüññóðà Íîõ÷-Ã1àëã1àé÷îõü öõüà à ãåíàðà à ê1îòàð. Áàõàðõîé-ì áîüëëåðà öó ã1óëëàêõàõ. Öõüà êõóçòêúà-êõóçòêúå èòò øî õüàëõà 1åäàëöà êúàéëàõ óüéð ëàòòîø, àéêõ ýöíà âàõàð íîõ÷èéí þêúàðàëëåõü ö1àíëóð äîöó ýõü õåòòåðà. Ìîòò áåòòàø âîëó ñòàã à, öóüíàí áåððèãå à äîüçàë à ìàõêàõîøà éåìàë äåø, þüðòàõà áîêêõóø õèëëà. Öóüíàí êúåããèíà ìàñàëà äó Õîð÷àðà Áîðùèãîâã1åðàí äîüçàë. Óüø þüðòàõà áàüõíåðà Õàðà÷îéí Çåëìõàöà ÿìàðò õèëàðíà. Òàõàíëåðà÷ó äèéíàõü à, öó äîüçàëàí ò1àüõüåíàí àüòòî áàö øàéí äàé áàüõíà÷ó ëàüòòà êîã áàêêõà. Öóë ñîâíàõà, öó äîüçàëöà öõüàüíà à êåïàðà þêúàìåòòèã ëàòòîð ýõü ëåðèíà íîõ÷àøà.
Íàãàõü ñàííà àíòèêîëîíèàëüíè ò1åìàø äîë÷ó õåíàõü êúàéëàõ ìîòò áåø âîë÷î äèéííà þüðòàíà à çåí äåø õèëëåõü, òàõàíà ñîâõîçàí ÷à ëà÷êúèéíà, ÿ 1åäàëíà ëóüéø ãó÷óâàüëëà÷óííà ìîòò áàð øè-êõî øî õàí òîõàðöà ÷åêõäîëó.

Ìîòò òîõàð èçà øóüéðà äèéöàðå äîëó ã1óëëàêõ õèëëà. Íàãàõü ñàííà öõüàììî ìîòò òîõàð áàõüàíà äîëóø çåí õèëëà÷óí äîüçàë è àéêõ ýöíà âàõàí÷óííà ä1àäåêõà ã1åðòàø õèëëà. Õ1îðàííà à ëàüàðà çàêîíå õüàüææèíà âàõà. Øåðàøöà áàëàíàø ëàéíà àäàìàø êõåòàðà Ñîâåòàí 1åäàëàõ òèéññàáàëà øàéí íèöêú òîüàð áîöèé, öóíäåëà öóüíöà áåðòàõü 1àø õèë÷à àòòîõ äó, öó 1åäàëàí õàðöî õüàéí ãóø ÿëàõü à. Ìèñêà íàõàíà-ì áàøõà èøòà âóî à äàöàðà è 1åäàë ìà-äàððà àüë÷à.

Ñàü1èä ÷1èðõî÷óí ê1àíò õèëàðàë ñîâíàõà, èçà ýïñàðàí ö1å ëåëîø, ÷îüõüàð÷ó ã1óëëàêõèéí ìèíèñòåðñòâîí áåëõàëî à, êîììóíèñò à âóé õèú÷à, ÊÃÁ áåëõàëîøà éåìàëäàðöà ò1åëåöèðà è òàéïà öõüàüíàêõåòàðøêàõü öî äàêúà ëàöàð. Ýïñàðàíà äàãàäèéòèðà öó õüîêúåõü ïàðòèñ õ1ó áîõó à, ïà÷õüàëêõàí îéëàííà äóüõüàë äîë÷ó öõüàüíàêõåòàðåõü äàêúà ëàöàð ðåñïóáëèêèí ïàðòèéíè êóüéãàëëèíà õóóð õèëàð à. Èøòòà êõåðàì òåññèðà ãóëáåëëàðø íóüöêúàëà ä1àñàëîõêóð áó àüëëà.
Ñàü1èäà óüø êõåòèéðà øèíà òàéïàííà þêúàõü òêúå ïõèú øî ñîâ õåíàõü äóüéíà õèëëà õ1àðà ìîñòàã1àëëà òõîâñà êõèí öêúà à öà õüàõî ä1àäîêêõõóø äó àüëëà. Öóë ñîâíàõà, õ1àðà òàéïà öõüàüíàêõåòàð ìåëõî à ìàøàðíà ò1åõüàæèéíà äó, ò1åêõóóü÷ó ÷êúóðàíà à êõåòèéòà, ãå÷ äèíà ñòàã âèòà, öóüíàí ö1èé 1àíî÷óë ñîâíàõà äîüíàëëà îüøèé. Ñàü1èäà ê1îðãåðà êúàìåë äèðà ëåðèíà÷ó óðõàëëèéí áåëõàëîøöà. Ïàðòèíà äóüõüàë âàëà à öà ã1åðòàø, íîõ÷èéí 1àäàòèéí ê1îðãå éîâçèéòà øåí äåððèãå à õüåêúàë à, êõåòàì à ò1åõüàæèéðà öî. Ñàü1èäà áèëãàëäàüêêõèðà 1åäàëàí òà1çàð êõî÷óøäàðàí ñèñòåìà áóüççèí÷ó áàðàìåõü òîüëëà ÿö àüëëà, õ1óíäà àüë÷à íàáàõòè÷óüðà àðàâàüëëà÷î øà äèíà çóëàì êõèí öêúàú äî, àììà çàìàíàí éîõàëëà ãèíà äàö âèòèíà÷ó ÷1èðõî÷î þõà à àäàìíà ò1åêõåâäèíà à, óð-àòòàëà öõüà æèìà çóëàì äèíà àüëëà à ãó÷óäàüëëà. Îöó êåïàðà âàéíà ãî ìåë åçà þ 1àäàòàí ìåõàëà. Àììà õ1åòå à ñîöèàëèñòè÷åñêè þêúàðàëëåõü 1àäàò õüàëõàòàòòà à îüøóø äàö. Öó ò1åõü öåðàí êúàìåë ÷åêõäåëèðà.
Áàêêõèé íàõ äóêõà ÷1îã1à ðåçà õèëèðà Ñàü1èäà äèíà÷ó êúàìåëàíà, öóüíàí äåøàðàí ïàéäà áèëãàë à áîêêõóø. Öóë ò1àüõüà ãóëáåëëà÷àðà êõè ä1à øàéí ã1óëëàêõ ä1àäåõüèðà.
×1èð éèòàð íîõ÷èéí 1àäàòàí ëåõàìàøöà äîã1óø, êõèí öõüàüíà à õ1óìàíî íîêúàðëî öà åø ä1à ÷åêõäåëèðà. Àëèõàíàí ãåðãàð÷ó íàõà øàüø õüàëõà ä1àõüåäèíà ìà-õèëëàðà, ñóðñàòàøöà à, àõ÷àíöà à äåø äîëó ã1î ò1å öà ëåöèðà, òêúà øàéí ðîã1åõü Çàóðáåêàã1àðà öàüðãà òåøî éèðà è êõà÷àíàí ñóðñàòàø à, àõ÷à à øàüø Àëèõàííà ò1åðà ñàã1èéíà ìèñêà÷ó äîüçàëøíà ä1àñàäîüêúóð äó àüëëà.
×óáóçà êå÷áåëëà÷ó ìàëõî øåí ç1àüíàðø ÿðæèéíà, ö1èéåëëà éîãóðà ñòèãëà. Ìà øàòàéïà éîüññèðà õ1àðà ñóüéðå òèéíà÷ó Òåðêàí òîã1åõü. ßõàí÷ó çàìàíåõü éèññèðà øåðàøöà êèéðàõü êúèéëèíà ìàññî à ã1àéã1àíàø à, ñèíãàòòàì à. Äîüçàëàõ áîë÷ó êõåðàìî êõèí äàãàõ ì1àðàø òóüññóð ÿö. Õèëëàðã, á1àüðãàø äóüõüàë õ1èòòîø, íàáàðõà âîõóø, äàãàëåöàìàøà à êõèí õüèéçîð âàö. Ìà ìàüðøà åàðà õ1àðà ñóüéðå. Ìà øàòàéïà äåòòàëîðà äîã. Çàóðáåê þõà à ëàüòòàðà êîðàõ àðà à õüîüæóø. Ö1åã1à áîññ áåòòà÷ó ñòèãëàõü, ìåëëàøà øåí øåêúà 1åíîø, áàüðæàðà ìàüðê1àæåí áîäà. Ñà á1àðçäåëëà, äàø ñàííà áàçáåëëà ñèíãàòòàì êèéðàõü à êúóüéëóø, õèéëîççà á1àüðã áèòòèíåðà Çàóðáåêà êõó ê1îòàðàí øåðà÷ó àðåíàøêà, òêúà òõîâñà-ì ã1åíàõü ëàüìíàø ãóð äóÕ1èíöà öóüíàí áàêúî þ ëàüìíèéí ê1àæåõü 1óüëëó÷ó, øåí äàé áàüõíà éîë÷ó öó èñáàüõüà þüðòà äîüçàëöà ö1à âåðçà. Ìóõà þ òåøà è õ1èíöà? Õüàëõà ñàííà çåâíå÷ó îëõàçàðèéí àüçíàøà éîõèé òåøà è ñàìà? Òèøúåëëèé òå êåøíèéí êåðòàø? Áåðàëëåõü èääà íåêúàø êúóõü ÿüëëà-ì äàö òå? Þüðòà éèñòåðà ãó ò1åõü õ1èíöà à äîâëèé òåøà øåëîíöà êúèéññàëî è õîâõà ëàéñíàø? Õ1èíöà à äóé-òå âàðøàøêàõü ëå÷êúàø ìåêàðà è÷÷àðõî÷óõ êõåðàäåëëà ëó? Íóñêàë ñàííà ê1àé÷ó çàçàíöà êå÷áåëëà, ëàüòòèé ò1å õ1èíöà à äàäàñ ä1àáèéíà õèëëà êõîð? Òêúà õ1àâàúõ1èíöà à äóé òåøà èçà èøòà ö1åíà? Õåòàëîðà èçà êõó þüðòàí ãóî áèíà ëàüòòà÷ó ëàüìíèéí êîðòîø ò1åðà ìàðõàøà ãóëäîé õ1îðà à 1óüéðàííà êõó þüðòàíà ñîâã1àòíà äîõüó
Èçà øà äåððèãå à ãóð äó òå? Àüòòî õèð áó òå øåðàøöà ÿéíà õèëëà êõåð÷àðà ö1å þõà à ëàòî?! Õàñòàì õèëàðã ìà íèöêú áó õüîüãàõü! Çàóðáåêàíà õ1èíöà õ1àðà äåððèãå à äóüíå êõå÷ó àã1îð ãóø äàðà. Äóüíå õàçà äàðà! Èçà õüàêú äàðà êúèéññà à, âàõà à. Çàóðáåê òåøíà âàðà øåí áåðàøêà à, áåðèéí áåðàøêà à õüîüæóø ñèðëà êõàíå õèëàðíà. Èçà òåøàðà òàõàíà äóüéíà øà íåõàí ñòåãàí ö1èé 1àíîð áàõüàíà äîëóø õüàð÷èí÷ó êúèíàõ öó ñòåãàí äîüçàëíà õüàëõà ìàüðøà âóéÕ1îðà à ëàìàçåõü ìà äîüõóðà öî Äåëå øåíà ãå÷äàðå, õ1óíäà àüë÷à êõàíà äîã1óð äîë÷ó Êúåìàòà äèéíàõü à øà æîï äàëà äåçàø âóé õóóø.
Öó ñàðàõü ñàã1à à äàüêêõèðà, ãåðãàðà íàõ à, ëóëàõîé à êõàéêõèíà, Äåëà à, öóüíàí Ýë÷à Ìóõüàììàä Ïàéõàìàð (Äåëåðà ñàëàì-ìàðøàëëà õóüëäà öóííà) õåñòîø ìîâëèä éèéøèðà. Àõ áóüéñà ÿüë÷à ä1àñàáàõàðà õüåøèé. Àììà Çàóðáåêàí êîðåõü ñòîãàð õ1èíöà à ä1àáàíçà áàðà. Õàçàõåòàð ëàí à îüøóø õèëëà-êõ áàëà ëàí ñàííà îíäà íèöêú. Íàá îçèéíà õ1óñàì áóüéñàíàí òèéíàëëèöà èéðà. Àììà öó ÷îõü âèæàíçà øèú âàðà Çàóðáåê à, öóüíàí æèìîõ âîëó ê1àíò Èáðàõ1èì à.

Äóüíåíàí éåàú ìàü11å Ñîâåòñêè Ñîþçà øåí àü÷êà ì1àðàíàø ä1àòóüññóø, äóüíåíàõü ìàøàð êúóüññó øàòàéïà çàìà ÿðà è. È êúîâñàì õèéöàëó÷ó êõèàìöà áîüäóø áàðà: íîâêúàðëî åø ÍÀÒÎ ïà÷õüàëêõàø ÿðà, êúàüñòòèíà 1àìàüðêàí Âîâøàõòîüõíà øòàòàø. Àììà ýøàìøà êúîâñàìàí øîâêú ä1à öà éîêêõóðà, èçà ìåëõî à àëñàì éîëóðà. Àôðèêàí à, Àçèÿí à, Ëàòèíèí 1àìàüðêàí à ìåõêàøêà âåæàðàëëèí ã1î ñàöàíçà ä1àêõà÷îø äàðà, äóêõà õüîëàõü èçà ÑÑÑÐ-à 1àëàìàò áîêêõà÷ó áàðàìåõü àðàõîüöó ãåðç äàðà. Èøòòà Ñîâåòàí 1åäàëî öàðíà àõ÷àíöà à, ò1åìàí õüåõàì÷èéí äåâíàøêàõü äàêúà ëàöàðöà à ã1î äîðà. Áàðòõîøà áàðêàëëèöà è ã1î ò1åîüöóø, øàéí íèöêú ìà êõî÷÷ó ÷îüõüàð÷ó ìîñòàã1èéí êåïåõü éîë÷ó «íå1àëò õèëëà÷ó» èìïåðèàëèçìàöà êúèññàì ëàòòàáîðà. È «âåæàðàëëèí» ã1î ñàööàëö, öóüíöà óüéð ëàòòèéíà÷ó àã1îíàøà « äóüíåííà ìàøàð» Ñîâåòàí 1åäàëàí êõàéêõàìöà øàéí æèãàðà êúèññàì ä1àõüîðà. Àììà è ã1î ñåöíà÷ó ì1àüðãîíåõü Ñîâåòñêè Ñîþçàí ñåëõàíëåðà «âåæàðèé» öóüíàí ìîñòàã1èé õèëèé, ñèõîíöà øàéí ìåòòàìîò õóüéöóø êàïèòàëèçìåõüà áîâëóðà.

ÑÑÑÐ-í àðàõüàð÷ó ïîëèòèêåõü êõèí à ÷1îã1à äàãàõüáàëëàìå ã1àëàòàø à õóüëóðà, ìàñàëà Âåíãðåõü, ×åõîñëàâàêåõü à, êõèí éîë÷ó ñîöèàëèñòè÷åñêè ïà÷õüàëêõàøêàõü õèëëà ðåâîëþöèø.

Êõóçàõü ãàëáàüëëà÷ó ïà÷õüàëêõàí ä1àõ1îòòàìíà øåí «âåæàðàëëèí ã1î» Ñîâåòñêè Ñîþçà øà öõüàììî õèëëà öà 1àø, Âàðøàâñêè ×1àã1àìàí äåêúàøõîé éîë÷ó ïà÷õüàëêõàøöà öõüàüíà äîðà. Ã1àòòàì ÿ, ðåâîëþöè ñîöèàëèçìàí ìåõêàøêàõü êúèçàëëèöà éîõàéîðà.

1978-÷ó øàðàõü Ñîâåòñêè Ñîþçà «ìàøàð» áàí ã1îðòàð áàõüàíà äîëóø õ1àëëàêüõèëà áèñòå êõå÷èðà Àôãàíèñòàí. Äåððèãå à äóüíåííà ä1àõüåäèíåðà Àôãàíèñòàíåðà õüàë Ñîâåòñêè Ñîþçàí êúèëáåðà äîçàííà êõåðàìå äó àüëëà à, èøòòà ÑÑÑÐ «äåêúàç÷ó» àôãàíöàøíà õàëêúàíà íèöêú áåø áîë÷ó ïà÷õüàëêõàí ä1àõ1îòòàìàõ ê1åëõüàðàäîâëà ã1î äàí äåêõàðèéëàõü þ àüëëà à.

Ïàðòèéí ãóëàìàøêàõü à, êõåòàøîíàøêàõü à ïàðòèñ à, ïðàâèòåëüñòâîñ à äèíà ä1àõüåäàð õàçàõåòàðöà ò1åëåöèðà êúèíõüåãàìõîøà. Èíòåëëèãåíöè øà èíòåëëèãåíöè õèëàðå òåððà éèñò öà õóüëóø, îüçäà 1àø ÿðà, òêúà íàããàõü öõüàëõà äèññèäåíòà òóõó ìîõü äåððèãå à õàëêúàí õàçàõåòàðàí ö1îã1àíåõü õåçèéëà à äàöàðà.

Îöó êåïàðà äèéííà õàëêúî êúîáàë à äåø 1979-÷ó øàðàõü ÑÑÑÐ øåí áåððèãå à ò1åìàí íèöêúàöà Àôãàíèñòàííà ò1åëåòèðà, 1åäàëî õüèéçîø äîëó öóüíàí êúàì ê1åëõüàðàäàêêõà 1àëàøî þüõüàð à ëàüöíà. Êúèçà à, èð÷à à ò1åìàí çàìà êõàéêõàçà õüàøà õèëëà éîüññèðà Àôãàíèñòàíå. Á1å ýçàð ìàüðøà àäàì õ1àëëàêüõèëèðà, èøòòà ýçàðíàø, ýçàðíàø èíòåðíàöèîíàëèñòàø-ò1åìàëîé à ýãíåðà öó ìóüðåõü. Àììà Àôãàíèñòàííà äóüõüàë øà äîëèéíàðã ñèé äîëóø ÷åêõ öà äåëèðà ÿ ñîâåòñêè ïîëèòèêèíà à, ÿ öóüíàí ãåðçàíà à. Ôåîäàëèçìàí ìóüðåõü õèëëà÷ó Àôãàíèñòàíàöà áèíà÷ó ò1àìåõü ÑÑÑÐ ýøàðàí áàõüàíàø èçà äóêõà îéëà ÿí õüàêú äîëó ÷îëõå õ1óìà äó.

Êõóçàõü áèëãàëäàêêõà õüàøò äó öó òîëàìåõü êóüéã áåõêåíèã óããàðå à õüàëõà øà Àôãàíèñòàíàí êúàì à äó, èøòòà èòòà øåðàí éîõàëëåõü öó êúèññàìåõü öàðíà ã1î äèíà éîëó ïà÷õüàêõàø à þ. Òêúà êõó ñîõüòà ò1îì áîëàëóø áåí áàöàðà

Äóüíåíàí ÿëõîëã1à äàêúà ä1àëîöó÷ó Ñîâåòñêè Ñîþçàí õüàüðìàõü õààìèéí ïðîïàãàíäà ä1àéîëàåëèðà. Øåí áàõàðõîéí êõåòàìíà ò1å1àòêúàì áàí 1àëàøîíöà, ïðîïàãàíäèí íèöêú áîëó ìàøåí ÷óõèéöèðà ÑÑÑÐ-à. Áàêúäåðã àëà äåçà, öî øåí áîëõ öõüà à øåêî éîöóø äèêà êõî÷óø à áèðà. Äîø àëà áàøõà áàêúî éîöó ê1åçèãàõà äàêúà äèññàëö, ñîâåòñêè àäàìî 1àüðæàíèã ê1àéí à ëîðóø, öõüàüíàýøøàðà êúîáàëäèðà øàéí ïà÷õüàëêõà Àôãàíèñòàííà ò1åëàòàð. Öóë ñîâíàõà, öó ò1àìåõü ýãíà÷èéí íàíîøíà-ì õåòàðà øàéí ê1åíòèé áàêúî êúóüññóø êõåëõèíà.

Òàìàøà áàöàðà áàøõà äàõàðî çèéíà âîöó Èáðàõ1èì à Ñîâåòàí 1åäàëî øóüéðà÷ó õààìèéí ã1èðñàøêàõü äóüéöó÷óõ òåøàð. Êîììóíèñòè÷åñêè îéëàíàøöà êõèèéíà âîëó æèìà ñòàã äîããàõ òåøàðà øåí ïà÷õüàëêõà àäàìàíà çåíåõü õèð éîöèé, èçà íèéñîíàí áóõò1åõü êõîüëëèíà õèëàðàõ. Öóííà êîüðòà÷ó à äîã1óð äàöàðà öêúà à, ÑÑÑÐ-à îööóë ìåêàðà ò1åëàòàð äèíà Àôãàíèñòàíàí ìàøàð áîõîð áóé. Âîêêõàõ âîëó âàøà Ñàü1èä øà êõåòî ã1îüðòè÷à èçà öóíàõ öà òèéøèðà. Èáðàõ1èìàíà ìîüòòóðà öî èçà øà ëàðâàðõüàìà äóüéöóø äó. Äàã÷îõü öî äóüéöó÷óõ øà ðåçà âîööóøøåõü, Èáðàõ1èìà ìîòòàðã1à éèðà âåøèíà íèéñà õåòàðã äèéð äó øà àüëëà. Àììà ê1àíòà áèíà ñàöàì öõüàüíãà à õèéöàëóð áîëóø áàöàðà Èáðàõ1èì õüàüãíà âàðà Äàéìåõêàí äåêõàðà ä1àäàëà. Èçà òåøàðà øà äàõàð ëàðäà âîüäóø õèëàðàõ, öóííà öà õàüàðà øà ö1èé 1àíî öèãà âîüäóø âóé.

Êõó ãóðàõü Èáðàõ1èì ýñêàðå âàõà âåçàø âàðà. Èøêîë ÷åêõÿüêêõèí÷óë ò1àüõüà èíñòèòóòå äåøà âàõà öóííà öà ëèèðà, õ1óíäà àüë÷à ãóìàíèòðàíè ëàêêõàð÷ó äåøàðàí õüóêìàòàø ÷åêõÿüõíàðø ýñêàðå èøòòà à êõîéêõóø áó. Öóüíàí õ1åòàëå 22-23 øî õèð äó.Òêúà Èáðàõ1èìàíà õåòàðà õ1èíöà øåí éîë÷ó õåíàõü ýñêàðåõü ò1å1èòòàëî õàëîíàø ëàí øåíà äóêêõà à àòòîõ õèð äó. Öóë ñîâíàõà, ýñêàðåõü ìà õóüëëó ñèõà øåí äèêà àìàëø à ãàéòèíà, ÊÏÑÑ ìîã1àðå õ1îòòà à àüòòî õèð áó. Èáðàõ1èìà áèíà÷ó ñàöàìíà äóüõüàë àëà õ1óìà äîëóøøåõü, äàñ à âàøàñ íîâêúàðëî öà éèðà öî õàüðæèí÷ó íåêúàíà.

Èøêîë Èáðàõ1èìà ëàêêõàð÷ó êõèàìàøöà ÷åêõÿüêêõèðà. Ò1àüõüàð÷ó ïõåà øàðàõü öóüíàí êúàüñòèíà ÷1îã1à ñïîðòàöà ãåðãàðëî òàñàäåëèðà. Äçþäî ëåëàð áàõüàíà äîëóø, èçà õ1èíöàëå öó ñïîðòàí êåïåõü ìàñòåð õèëà õüàêú âîëóø âàðà. Àììà öõüà ñïîðò õèëëà öà 1àðà Èáðàõ1èìàí òèäàì ò1åáåðçèéíàðã. Êúàüñòòèíà áîêêõà÷ó ëààìöà îüõóðà èçà ëèòåðàòóðíè êðóæîêå. Öóííà èøòà ÷1îã1à îüðñèéí ìîòò à, ëèòåðàòóðà à åçàÿëàðåõü, øåêî éîöóø, «áåõêå» ÿðà Ìàðèÿ Âëàäèìèðîâíà.

Öõüàüíà äèéíàõü Èáðàõ1èì äîüøóø âîë÷ó ïõîüàëã1à÷ó êëàññå ÷îüõüàâåëèðà èøêîëèí äèðåêòîð, òêúà öóüíàí áóêúà ò1åõüà à ëå÷êúàø îüðñèéí éî1 à. Äèðåêòîðà áåðàøíà éîâçèéòèðà Ìàðèÿ Âëàäèìèðîâíà öåðàí êåðëà êëàññàí êóüéãàëõî à, îüðñèéí ìåòòàí à, ëèòåðàòóðèí à õüåõàðõî à. Èùåðñêè ñòàíèöå Ìàðèÿ Âëàäèìèðîâíà Àñòðàõàíåðà åàíåðà, õ1åòàõü äóüéíà öóüíàí äàõàð äîüçíà õèëèðà Òåðêàíà ãåíà éîöóø 1óüëëó÷ó íîõ÷èéí æèìà÷ó þüðòàöà. Èáðàõ1èì à êõóçàõü äîüøóø âàðà, õ1óíäà àüë÷à öåðàí ê1îòàðåõü þüõüàíöàðà áåí øêîëà ÿöàðà, öóíäåëà èçà äàñ-íàíàñ êõó èíòåðíàòå äåøà õ1îòòèéðà. Ìîêúà äåíîøêàõü áåí ö1à âàð à öà õóüëóðà Èáðàõ1èìàí.
Øî øàðå ìåë äîëó Ìàðèÿ Âëàäèìèðîâíèíà Íîõ÷èé÷îüíàõ äîããàõ áåçàáåëëà øîëã1à Äàéìîõê õèëèðà. Òîëñòîéí à, Ëåðìîíòîâí à, Ïóøêèíàí à, ãîâçàðøöà íîõ÷èéí àìàë à, 1åð-äàõàðàí êåï à ìåëëà à øåíà éîâçóø éîëëóøøåõü, þüõüàíöàðà éîü1àíà õàëà äàðà íîõ÷èéí äàõàðàõ êõåòà.

Íåâðàí ê1îøòàí Èùåðñêè ñòàíèöà Òåðêàíà àüððó èéñòåõü 1óüëëóðà, Ñîüëæà-Ã1àëèíà á1å êèëîìåòð ãåíàõü. Éèñò éîöó ïîõ1ìà äîë÷ó ñóðòäèëëàðõî÷î áàñàðø öà êõîîø êå÷éè÷à ñàííà ÿðà þüðòàí á1àüñòåíöà ñåíúåëëà éîã1ó è øåðà àðåíàø. Öêúà ìóêúíå à êõóçà êõàü÷íàðã òèéíàëëî, ñèíòåìî éèéñàðå ëîöóðà. Ìîüòòóðà, äàèìà à ëàìàíöà ìîñòàã1åõ òèéññàåëëà è áóüðñà Íîõ÷èé÷îü êõóçàõü òèéíà÷ó Òåðêèéñòåõü ñàäî1óø þ. Àäàì à äàðà êõóçàõü ìåòòèãåðà 1àëàì ñàííà ñèí-ïàðã1àòîíàõ äóüçíà. Âîâøàøöà ê1åäà-ìåðçà áîëóø, öõüàüíà äèêà à âóî äîüêúóø, áåðòàõü áåõàðà íîõ÷èé à, îüðñèé à. Êàíèêóëàø éîë÷ó õåíàõü èøêîëàí àäìèíèñòðàöèñ äåøàðò1åõü êõèàìàø áàüõíàðø ñîâã1àòíà Ñîüëæà-Ã1àëà áóüãóðà. Èáðàõ1èì à õóüëóðà äàèìà öàðíà þêúàõü. Äåøàðõîéí ÷1îã1à ñàìóêúàäîëóðà öó ã1óëëàêõàõ. Ã1àëèíà ãåíà 1àø äîëó áåðàø õüàüãíà õóüëóðà Íîõ÷èé÷îüíàí êîüðòà÷ó øàõüàðàí è ëåêêõà ã1èøëîø à, ñóüéðåíöà ëåòà ÷èðêõàø à, øóüéðà óðàìàø à, çåçàãåõ þüçíà íåêúàèéñòîø à, ò1àé áóõàõü ñèõ-ñèõà áîëàð õóüéöóø, ìàüëõàí ç1àüíàðø òóëã1åøöà ëåïîø äîüäó Ñîüëæà à ãàí.

Ìàðèÿ Âëàäèìèðîâíà ÷îüíàõ ìàõ ëóø Òàèáàò ö1å éîëó öõüà íîõ÷èéí çóäà éîë÷îõü 1àø ÿðà öóüíöà öõüàüíà öó êõåð÷àí éîâõîíàõ ìàðçî à îüöóø. Òàèáàòàí õ1óñàìäà à, èøòòà öó øêîëåõü äîüøóø äîëó øè áåð à äàðà 1àø. Ê1àíò øîëã1à÷ó êëàññåõü âàðà, éî1 âîðõ1àëã1à÷ó êëàññåõü. Êúîíà÷ó õüåõàðõî÷óí äàõàð øåí õîðøå äèðçèíåðà. Íîõ÷èéí àìàëàõ à éîüëëåðà éî1. Áåðèéí à, áåëõàí íàêúîñòèéí à áîêêõà ëàðàì áàðà öóüíöà. Èçà ëàðàìçà à äàöàðà. Ìåë ê1îðãåðà áåçàìöà äîâçóüéòóðà öî äåøàðõîøíà ëèòåðàòóðèí è ÷óëàöàìå äóüíå. Öóüíàí êîðìàòàëëà à, øåí áàëõå éîëó øîâêú à áàõüàíà äîëóø, ãåíàð÷ó Íîõ÷èé÷óüðà áåðàøíà ìåë øàéíà ãåðãàðà õåòàðà Âàëüòåðàí à, Äþìàí à, Äîñòîåâñêèí à, Òîëñòîéí à òóðïàëõîéí âàñòàø. Õåòàëîðà öóüíàí ÷àêêõå éîöóø äó öàðåõ ëàüöíà äèéöà. Äå äèéíå ìåë äîëó ìàðçëîðà áåðàøíà ëèòåðàòóðà. Öàðíà áèëëà áåõê à áàöàðà, õ1óíäà àüë÷à êíèãà éîüøóø à öà êõåòàðà èøòà äàãàõ òóðïàëõîéí êõîëëàì, õüåõàðõî÷î äóüéöóø ñàííà. Âåæàðèéí Êàðàìàçîâã1åðàí áîüõíà áàðò, ×àöêèéí øàòàéïà àìàë, Áåçóõîâ Ïüåðàí âàñòà ðîìàíåõü ä1àëîöó ìåòòèã. Ëèòåðàòóðèí òóðïàëõîéí äàõàðåõü ò1å1èòòàåëà êèðòèãàø øàéãà õüåõàðõî÷î þüéöóø öåöäåâëëà ëàäóã1ó÷ó áåðèéí îéëà öèãàõü ÿðàãåíàð÷ó ãåíàëëåõü. Öàðåõ õ1îðàììî à îéëà éîðà öó òóðïàëõî÷óí ìåòòà õèë÷à øà-øà õ1óí äèéðà äàðà òå. Õ1îðàííà à ëàüàðà èçà õüåõàðõî÷óííà äîâçèéòà. Öóíäåëà êëàññà÷óüðà òèéíàëëà íàããàõü þõóðà áåðàøà äåòòà÷ó ìàüõüàðøíà:
-Õüàæàõü, ìà ê1àíò õèëëà è! Ìà íèéñà äèíà öî è! Àñ äèéð äàðà èøòà! Õ1àí-õ1àí è õàðö âó!
È ã1îâã1àíàø êúîíà÷ó õüåõàðõî÷óííà øà áå÷ó áàëõàíà óããàðå à äîêêõà ñîâã1àò õåòàðà.

Êõèí äîë÷ó áåðàøíà ñàííà êúàüñòòèíà è Ìàðèÿ Âëàäèìèðîâíà áàõüàíà äîëóø åçàåëèðà Èáðàõ1èìàíà à ëèòåðàòóðà. Äóêêõà à êíèãàø åøàð áàõüàíà äîëóø ê1åíòàí îüðñèéí ìîòò à øàðáåëèðà. Àëà äåçà, íîõ÷èéí ìîòò à, ëèòåðàòóðà à 1àìîð èøêîëåõü ò1åäîæèéíà õèëëåõü à, Òåðêàë äåõüà, äåøàðàí ïðîãðàììè þêúàðà íîõ÷èéí ìîòò ä1àáàüêêõèíåðà. Ëàìàíöà à, ëàüìíèéí ê1àæåðà à ÿðòàøêàõü, öèãàõü äóêõà õüîëàõü áåõàø íîõ÷èé õèëàðíà ôàêóëüòàòèâíè çàíÿòèø ä1àõüîðà.
Èáðàõ1èìàí åððèãå à îéëà ä1àëåöèðà ëèòåðàòóðàñ. Óüññîëã1à÷ó êëàññå âîëóø öóüíàí øåí áèáëèîòåêà ÿðà êõî á1å ñîâ êíèãà à éîëóø. Èáðàõ1èìàí íàíàñ Õåäàñ áàøõà÷ó äåãàéîâõîíöà ñèõ-ñèõà äóüéöóðà øà ïõè øî êõàü÷íà âîëó Èáðàõ1èì à ýöíà ã1àëèò1à áàçàð ÿõ÷à, ìîðîæåíîå ýöà øåãà äåëëà äîëó àõ÷à à ýöíà Èáðàõ1èìà âåääà âàõàíà êèîñêåõü øåíà áåðèéí êèíøêíàø ýöàðàõ ëàüöíà.
.
«Äÿäÿ Ñòåïà» à, ×óêîâñêèé Êîðíåéí «Ìîéäîäûð» àóüø õ1èíöà à þ êõåðàí êèíøêèéí òàðõà ò1åõü, Èáðàõ1èìàí íàíàñ áåçàìöà äîëà à äåø.
Øêîëåõü õüåõàðõîøà Èáðàõ1èì äàèìà íèéñàðõîøíà ìàñàëèéíà âàëàâîðà. Óüø òåøíà áàðà ê1àíòà ëàêêõàð÷ó äåøàðàí èðõåíàø éîõóð õèëàðàí. Òêúà óüø ìàññî à öåöâîêêõóø, Èáðàõè1ìà êõî÷óø äî øà íèÿò äèíà ò1åëàüöíàðã èíñòèòóòàí ìåòòà öî ýñêàð õîðæó.
Èáðàõ1èìà èøêîë ÷åêõ à ÿüêêõèíà àòòåñòàò ñõüàýöíà÷óë ò1àüõüà, öóüíàí äîüçàë øàéí äàé áàüõíà÷ó ëàüìíèéí ê1àæåõü 1óüëëó÷ó þüðòà ä1àáàõàðà. Ê1àíò áåðõ1èòòàðà âåëèðà. Ìàñåõ áóòò áèññèíåðà èçà ýñêàðå âàõà. Äàñ-ì öóüíàí îéëà êõå÷ó õîðøå åðçî ñàòóüéñóø, ìàøåí à èéöèðà. Àììà Èáðàõ1èì øà àüëëà÷óííà ò1åðà âåð âîëóø öà õèëëåðà. Öî ò1åòàü11èíà êå÷àì áî ýñêàðåõü ò1åìàí äåêõàðà ä1àêõåõüà. Èçà ýðíà à öà õèëëåðà. Öèãàõü ìà çèéðà è äàõàðî, øåí åððèãå à àã1îíàø öóííà éîâçóüéòóø.

Источник

Суна дукха еза спорт сочинение 3 класс

Сочинение по чеченскому языку «Родной язык-моя гордость»

Оставьте свой комментарий

Подарочные сертификаты

Варианты сочинений ОГЭ чеченский язык

Тема: Тешам а, тешнабехк а.

Напишите сочинение на чеченском Тешам.

Ответы

II дакъа. Нохчийн къоман оьздангаллин коьрта мехаллаш

Ответы:

А вот еще несколько наших интересных статей:

Поделиться этой статьей с друзьями: