Сочинение еха буьйсанаш по чеченскому языку

                         
 Паспорт фонда оценочных
средств

по учебному предмету чеченский язык

Класс: 8 класс

Перечень оценочных средств

Талламан
болх: «Ирсе к1охцал»

     Цхьана
хьуьнхахь ехаш-1аш яра зу. Цуьнан  к1охцалех цхьаъ ирсе хилла, дикачу адамашна
беркат дохьуш. Иза луларчу юьртарчу нахана хезна. Амма цхьаннеа хууш ца хилла,
ирсе к1охцал муьлханиг ду. Т1аккха уггаре а сутарчу стага аьлла: «Вай и зу  схьалоцур
ю. Цуьнан к1охцалш дерриш а  схьа а даьхна, х1оранна цхьацца д1алур ду. Иштта а
хуур ду ирсениг муьлха ду».

    Цул т1аьхьа
нах зу лаха бахна, цхьаъ воцург. «Садолу х1ума ен а йина, даьккхина ирс суна ца
оьшу»,- аьлла, ц1ахь 1ийна иза.

  Цхьана дийнахь
дечке вахана и миска стаг. Наха лоьху зу т1ееана цунна. Адамийн маттахь йист
хилла иза:

   – Хьайн
догц1ена ойланаш а, хьанал дахар а девза суна. Сайн ирсе к1охцал ас хьуна
д1ало. Зуламечу нахана со карор яц, — аьлла, к1охцал д1а а делла, д1аяхана зу.

   Мел лехарх
нахана зу ца карийна. Ткъа воккхачу стеган керта ирс а, беркат а деана.  (128
дош)

Талламан
болх: «Хи»

       Хи чуьра
ч1ерий дохуш сакъералора Хьажмурдан. Къаьсттина ч1ог1а сакъералора цуьнан дай
чу хьоьжуш. Шен воккхах  волчу вашас бина жима дуо бара к1ентан хи чу буг1уш
лелош. Дуьйрийн мижарг а, ягийна ма1а а, багийна хьаьжк1ан кан а, сискал а
тосура  Хьажмурда  цу чу. Башха хи к1оргачу метте а ца буг1ура цо иза.     
Шалажа а дацара  иштта  доккха хи а. Маь1-маь11ехь дог1ура и. Лохачу  бердан
к1ел, хи к1оргачохь, дуо буг1уш меттиг яра Хьажмурдан. 1уьйранна а, сарахьа чу
моссаза  хьожу а, чабакх а, ирг1у а, ч1ерий дохура  цо.

  Цхьана буьйсанна
стигал къекъаш дог1а а деана, хиш дистира. 1уьйранна самаваьллачу  Хьажмурдана 
хезаш яра дистинчу  хино  ен г1овг1а…

Ши-кхо де
даьллачул т1аьхьа, хи дистинчуьра  чудоьжча, хьажа  ваханчу  Хьажмур-дана шен
дуо ца  карийра… (117 дош. Х-.А.Берсанов. «Вайн махкара акхарой а, олхазарш а.)

Грамматически
т1едахкарш.   

1.
Билгалъяха коьрта меженаш.

2.
Предложенешна юккъера схьаязде дешнийн цхьаьнакхетарш, билгалъяха уьйраш

                                           
Талламан
болх «Ло»

      
Ло дог1у даккхийчу чимашца, массо х1ума а хьулдеш. Малх ма-кхийтти, гуча-м дер 
ду дерриге а…   Вон а, дика а. Жаьмбикна-м гуттар а и иштта дуьйла хаьара.
Х1инца санна ца хиънехь а, геннахь, кхетаман к1оргенехь, ехара и ойла. Цо
сецавора цхьадолчу некъашна т1е ца волуьйтуш.  Хало-о-м дара иза, х1етте а и
хало лан а лайна, т1ехъяьлча, декхна хетара денош а, буьйсанаш а…

 
Юкъ-юккъера екхна ю стигал. Мархашна юккъехула 1еначу беттан серлонехь лепа
чимаш. Куй д1а а баьккхина лаьттачу цуьнан коьрта т1ехь соьцу уьш, юха деша.

 
Цо д1атуьллу куй. Т1аккха хьаннашлахь 1уьллучу жимчу юьрте б1аьрг бетта.
Д1атийна юрт. Юкъ-юккъехь бен стогарш а гац. 1аьржа г1аларташ а хилла лаьтта
ц1енош а, царна гонахара бошмаш а. Тийна ю кхуьнан х1усам а…

                                                              
 (117 дош. М.Ахмадов. «Мохк бегийча.»)

Талламан 
диктант

«Ненан
дарбане куьг»

 
Цхьана ламанан юьртахь дехаш хилла наний, к1анттий. Кху дуьненахь яккха шен
оьмар чекхьяьлча, нана д1акхелхина. К1ант ша висна. Т1аккха ц1еххъана иза
азвала волавелла, кертахъ дaa-мала шортта доллушехь.

  
Дарбанчашна а, х1ума хуучу нахана а т1екхийлина иза гергарчара. Амма дарба
карош ца хилла.

  
Ницкъ а эшна, метта охьавижина к1ант. Кхин дан амал а ца хилла, махкахь а дика
вевзаш, ц1е яханчу шайхана т1ебахана цуьнан гергара нах. Шайхе д1адийцина ма —
дарра. Шайхо аьлла:

–
Цунна токх нанас шен куъйга бина кхача а бен ца хилла. Иза толур ву, нагахь
санна аша цуьнан ненан куъг кхетта кхача баабахь. Кхин дан дарба дац цунна.
Кхача а кечбина, ненан коша тle бахана вуьйш. Каш а аьхкина, шаьш беанчу кхачех
ненан дакъаделла куъг хьакхадалийтина цара. И кхача к1антана хьалха биллина
цара. Вукхо биъна. Цхьа-ши де далале, то а велла, меттара хьалаг1аьттина
к1ант.                                                                                       (133
дош)

Шеран
талламан диктант «Кехат»

 …Маьрк1ажал
т1аьхьа ц1акхечира нана. Цецъелира иза гинчух. Йиттина ирхъоьхкина берийн 
бедарш, чохь юучух хаза яьлла хьожа, бовхачу маьнги т1ехь ловзу ши к1ант.

 -Дукха
яха хьо! Хьо-м х1инца аса цадийриг  а деш, йоккха ма хилла. Хьан да,
ц1аваг1ахь, тешар а вац, ахьа  иштта г1уллакхаш до аьлча.

Амма
йоь1ан б1аьра хьаьжча, ненан бос хийцабелира. Йо1 т1орказ чу хьаьжний а, цо 
цу  чуьра  кехат  дешний а, хиира.

 Кехат
нанас  Х1азанах лечкъоран  шен  бахьана дара. Нанна дика хаьара, Х1азанна шен
сил  а дукха  да везийла. Тидаме  эцнера  баккхийчийн санна йолу йоь1ан амал,
ойла, мотт. Цундела йо1ана, и ирча кхаъ хезча, цхьа х1ума хиларна кхоьруш ца
аьллера  нанас да валарх  лаьцна. Хан  яьлча, х1ума ширло, цул т1аьхьа сатоха
хала цахир-кх  аьлла, дитинера…

 (115
дош. С.-С. Саидов. «Мажъелла кехатан цуьрг.»)

Изложени

«Дайн 1адат»

  
Мацах цхьана юьртахь ловзар хилла. Луларчу ярташкара кегийрхой, баккхий нах а
баьхкина, ч1ог1а тамехь д1ах1оьттинчу цу ловзаргахь, шина жимхина юкъахь
хиллачу дар-дацарехь, цу шиннах цхьаъ, шаьлта а кхетта, велла. Велларг ша
цхьалха вехеш-1аш волчу воккхачу стеган к1ант хилла.

  
Т1аьхьадаьлла орца а долуш, ведда вог1у х1ара куьгбехкениг веллачу к1ентан
уьйт1а нисвелла. Къоьжа маж а йолуш, хено дакъийна куьйгаш 1асанна т1е а
дехкина, шена хьалха лаьттачу воккхачу стаге дехна шен къона са дадийна веанчо:

–
Воккха стаг, ларамза, ца хууш, сан карах стаг вели-кх оцу ловзаргахь… Хьайн
таро елахь, къайлаваккхахьара ахь со, орца ду-кх суна т1екхуьуш, – аьлла.

 –
Схьавола сан х1усаме, ас лардийр ду хьан дег1 а. са а, – аьлла, жоп делла
цуьнан дехарна воккхачу стага. Йоккха г1овг1а а эккхийтина, воккхачу стеган
ков-керта кхаьчна куьгбехкечунна т1аьхьадаьлла орца.

   –
Воккха стаг, – аьлла, д1адолийна шени къамел царах цхьаммо, – дош дашера а
даьлла, иза девне а дирзина, шаьлта тоьхна хьан цхьаъ бен воцу к1ант вий-кх
хьенехеран ловзаргахь. Куьгбехкениг хьан керта эккхаш гира тхуна. Бехк ма биллахьара
ахь, г1ар-г1овг1а яхьаш, тхо хьайн керта лелхарна. Галдевлла хилла тхо, хьан
керта иза вог1ийла дац. Дала кечдойла хьан к1антана! Дала собар лойла хьа
син-дег1ана!

  
Цара деш долу къамел ша ма-дарра хезаш хилла шен са дадийна веанчунна.

  Гобина
шена лаьтташ долчу адамашка собаре хилар а дехна, шен ц1ийнан не1арехьа
вирзина, кхайкхина воккха стаг:

–
Хьаша, схьагучувала, хьан сина  кхерам бац х1окху х1усамехь, х1окху кертахь…

   
Корта охьа а бахийтина араваьллачу к1анте юха а вистхилла воккха стаг:

  – И
цхьа г1ортор, и цхьа т1аьхье яра сан, со велча, сан тезет схьаэца йисина,
т1аьххьара суна чуьра са д1адолуш сан б1аьрнег1арш д1акъовла виснарг и цхьаъ
вара. Йохий ахь сан г1ала, д1аяьккхи ахь син г1ортор, хадий ахь сан орам…
Х1инца маьрша ву хьо, цуьнан ч1ир лохуберш юха хьайна т1екхаччалц!

   
Зиярт чуьра араволуш санна, 1аш волчу воккхачу стагана а, гулделлачу адамашна а
шен букъ ца гойтуш, къайлаваьлла кхайкхаза веана хьаша.  (300 дош)  Д.
Сумбулатов.

Хьесап
(план)

Ловзаргахь
хилла бохам.

Лурвоьлларг
веллачу к1ентан да волчу кхочу.

Хьаша
ларвар – дайн 1адат.

Орца
т1аьхьа кхочу.

Изложени

«Ламанан
хи»

План
х1оттор

«Ирча
хуьлу ламанан хиш».

«Иза
тхан хехо Салахь хилла».

«Ирахь
латта Мор а ца хилла, бай т1е охьавоьжна».

  
Ирча хуьлу ламанан хи дистича. Охьанехьа дукха чехка дог1уш хиларна, шена
дуьхьал нисъелларг охьатухий, хьоший, кагйой д1а- йоккху цо. Лекха бердаш
лахара огий, чухерцадо, орамашца бух а дохуш, дитташ охьакхоьхьу. Х1аваъ дегош
гонаха г1уг1 лаьтта.

 
Хин мокха пен х1инца шерра гуш т1аьхь-т1аьхьа схьат1ешершаш, боккха хуьлуш
хилла. Инзаре г1овг1а яьккхина цо. «Кхуьур вац, х1ал-лакъхили
тхойшиъ», — аьлла, Лоьмина дагатоссушехь, ма-йогг1у говр хаьхкина шайна
орцах вог1у бере гина цунна*. Иза тхан объездчик Са- лахь хилла. Цунна
дуьхьалхьаьдда Лоьма, Хьасан а текхош.

 
Салахьа, ша т1екхоччушехь, говр юха а хьовзош, катоьхна шена хьалха
хьалаваьккхина Хьасан.

 
Схьат1етасало т1еххьа! — мохь тоьхна цо Лоьмига.

Д1алалла!
— аьлла, Лоьмас, мохал маса ша д1а а эккхаш. Цкъа вухахьажа кхиъначу Салахьана
гина юххе кхоччуш доллу дистина до- г1ухи. Хьалха кхийда саьрмикан моттсанна,
ирча хилла хин юьхь. Лаьххьара ницкъ т1ебахийтина, кхин а чехка ведда
Лоьма.Бергашца жаг1а юхабетташ йоьдучу говрана юххе а иккхина лалвелла,т1екхаьч-
начу хин юьхьо к1ажийн пхенаш а дашош, боьрана сехьа иккхина Лоьма. Т1аккха,
ирахь латта г1ор а ца хилла, бай т1е охьавоьжна иза.

  
Хин г1овг1а х1инца лакхахьара а схьахезаш, гонахара х1аваъ дуьзна. Меллаша
корта хьала а айбина, д1ахьаьжначу Лоьмина бер- риге а боьра хиэ д1алаьцна
гина. Кхин зен ца хуьлуш, шаьш к1елхьа- радовлар хазахетта, Хьасане хьаьжна,
велакъежира.

Изложени

«Оьзда мотт»

Хьесап:

 1.Дайн
орамашкара дуьйна схьадог1уш х1ун г1иллакх ду вайн?

2.Далла
а,нахана а гергахь деза-сийлахь х1ун леран ду?

3.Оьзда
мотт бийца стаг маца 1ама веза?

   
Дайн орамашкара дуьйна схьадог1уш цхьа г1иллакх ду нохчийн – стаг
верг а, стаг воцург а шен дашца къастош. Цигара схьадаьлла ду «Хьайн багах
схьадалазчу дешан эла ву хьо, багах схьадаьллачу дешан лай ву хьо» боху кица.
Нахалахь айхьа мел аьллачу дашах жоьпалла ву бохург ду  и. Далла а, нахана
гергахь деза, сийлахь ду адамо шен меттан доладар я багах схьа мел долучу дешан
оьздангалла ларъяр. Ткъа и мотт харц а, шалхонца а лебар, адамна бала хин болчу
кепара бийцар даккхийчу къинойх, зуламечу лазарех ду.

     Дош
хила тарло г1ийлачун, мискачун, дархочун дог-ойла хьостуш к1еда, мерза, аьхна,
довха а, я г1ийлачунна хьовха, поп санна волчу къонахчунна а луьра а, къиза а.
Меттан хазалла а, меттан говзалла а гучуяккхар магийна ду вайнехан 1едалехь.
Далла 1ибадат деш, йо1е безам балхош, адамашна юкъахь  лелла дов дерзош,
ч1ирхошна юкъахь масла1ат деш, да-нана хьостуш.

    
Оьзда мотт бийца стаг шен бераллехь дуьйна 1ама веза, баккхийчаьрга ла а
дуг1уш, цьргара масал оьцуш. Хала делахь а, иза дахарехь ца хилча йиш йоцу
уггаре а коьртаниг ду. Оьзда мотт  адамийн юкъаметтиган дакъа хилла ца 1а, иза
вайх х1ораннан сица, кхетамца хила дог1у жовх1ар ду. Цо г1о до оьзда боцчу
нехан лаамна к1ел ца воьдуш, цунах ларвала а, шен дахаран новкъахь ц1ена
чекхвала а.  

Сочинени:
«Доттаг1алла»

Сочинени:
«Сан ненан мотт»

Сочинени:
«Нохчийн къоман зуда»

Урокан ц1е:
Айдамиров Абузаран кхолларалла. Еха.

 буьйсанаш»- роман
исторически бух т1ехь

 язйина хилар
т1еч1аг1дар.

Уьн т1ехь: Лаьар –
кха сай оьмар жимма яхлойла,

Хьомечу
халкъана,махкана ваца.

Цаьршиннан ирс
кхуллуш догах къахьега

Т1аьххьара ц1ийн
т1адам царна д1алойла.

1алашо: Шен къома
истори йиццаяр.

Хьехархочун дош:

I. Х1окху
Дуьненахь адамийн тобанан, кхетамца, цхьана маттаца, дуьнене хьежамашца
кхиъначу халкъан я къоман шена юкъахь ц1е йоккхуш къаставой,оцу къоман дика – вон
шен сица кхобуш, дагца къуьйлуш,эхь – бехкан доьналлин, собаран а масал хуьлий
лаьтташ стаг – къонах хуьлу.

Массо а къаьмнийн
бу яздархой – хьехамчаш, къонахий, къаной, дешан ох1ланаш, са ц1ена нах. Церан
ницкъ кхочу шен къоман лазамах кхечу къаьмнийн дог лазийта, диканах кхин
къаьмнаш даккхийдейта. Цара шаьш бинчу кхолларалин балхаца, къахьегарца,хьанал
хиларца бакъо йоккху бакъдерг ала, мел къаьхьа иза делахь а, ишттачарех вара
Нохчийн халкъан яздархо Абузар Айдамиров.

Ц1еяьккхина поэт
прозаик, публицист дика вевзаш ву вайн махкахь. Нохчийн къома деза а, сийлахь а
декхар шен белшаш т1е а эцна, ша валлалц схьавеънарг ву Абузар Айдамиров.

Нохчийн
литературехь исторически романан бухбиллархо лорура. Вайн къомо шен маршонехьа
латтийначу къийсаман темина язъйина цо. « Маршонан ц1арах»,

« Лаьмнашкахь
ткъес», «Дарц», «Еха буьсанаш».

Слайдаш гойту. (
Абузарах лаьцна)

II.Дешархо:
Имхажиев М. – биографи.

III. Гантамирав М;
Мацагов Д.- Айдамиров А. депутат харжар.

IV.Хьехарчочун
дош. «Вайна дагадог1у».

Вайна дагадог1у
Дудаев коьртехь волчу хенахь,цунна дуьхьал болчара и д1а а ваьккхина д1ах1отто
мила хир вара аьлла,ойла йича, Абузар Айдамирав х1отто веза Нохчийн Республикан
коьрте,_куьйгалле) аьлла,т1еч1аг1дар луурш дукха бара.Амма Абузара шен халкъан
шега болу безам цкъа а хуьйцур бараца цхьана а лакхарчу даржах.Вохкалург
цахилар цхьа аг1о яра иза цуьнан дахарехь.

Кхин цхьа аг1о а
хьахо лаьа цуьнан синк1аргаллин: Дудаевс ша коьртехь волчу хенахь Абузарана
совг1атна к1айн говр еллера, винчу денца декъалвеш, Абузара совг1ат
юхадахьийтинера, говрана бауо х1оъ бац шен, т1аккха хьайба мецалелийча къа хир
ду шена аьлла. Дудаев — м кхетта а ца хиллера шена йинчу 1оттарх (ша дийцина
шурийн татолаш, дашо краникаш юй дагахь ерш).

V.Булатова Х.- « Вина
мохк»

VI.Хьехарчочун
дош.

« Еха буьйсанаш»
роман халкъан д1аяханчу исторехь хилла кхоллам вуно дика гойтуш ю.Яздархочо
бовзуьйту вайна нохчийн халкъан дахар трагедех дуьззина хилла хилар.

Хроника
документального фильма Абузар Айдамиров.

« История
чеченцев». (5-6 м.)

VII. Хаттарш а,
т1едахкарш а:

Х1ун исбаьхьаллин
башхалла ю Айдамиров Абузара дуьххьара яздинчу дийцарин?

Жоп ло: Хусуев М.

«Еха буьйсанаш».
Романан документальни исторически бух.

 Айдамировс
яздинчу дийцарша а, повесташа а билгалдоккхура иза цо эпически йоккхачу жанрана
беш болу кечам хилар. Ядархочо хьалха кхоьллинчу дийцарийн тематика вайн
заманан дахартоллуш хиларо новкъарло ца йира цунна, исторехь масийтта шарна юха
к1угар а ваьлла. Оцу заманан коьрта сибат гайта. Ишта яра, масала, цо 1968-чу
шарахь язийна «Маршонан ц1арах» роман. И роман «Еха буьйсанаш» романан цхьа
кийсак ю. Дахар тала 1амар, иза муьлххачу а исторически хезанаца дозуш делахь
а, яздорхочунна ч1ог1а оьшуш ду. Коьртаниг – цунна цу заманан коьрта 1алашо
гучуяккха хаар ду.

Кхин хьенан
т1етоха х1ума ду?

Жоп ло: Мусаев Р.

«Еха буйсанаш»
роман екъало кхаа декъе. Хьалхарчу «Дагийна латта» ц1е йолчу декъехь дуьйцу
Къилбаседа Кавказан ламанхоша латийначу къийсамах лаьцна. Яздархочо бовзуьйтувайна
Нохчийчохь иттанаш шерашкахь лаьттина къийсам, нохчийн халкъан дахар, и эшамех,
трагедех дуьззина хила хилар. Оцу буьрсачу, т1ом угар марсабаьллачу хенахь хила
т1еман-политически, социально-экономически г1уллакхаш автора ша дийцарцадевза
вайна, я турпалхойн кхетам бовзийтарца довзуьйту. Амма хьалхарчу декъехь а,
романан кхечу шина декъехь сана, яздархочун коьрта тидам т1ехьовзийна лаьттарг
стаг ву. Цуьнан хьекъал к1аргдалар, цуьнан хьалха дахаран цхьана дийнан
бакъдерг галлий бен ца хила кхетам, т1аьхьо заманан бакъдерг галла шорбелла
хилар гойту Айдамировс. Иза ю романан хъалхара мехалалла

Хьалхарчу декъе
юхадирзича х1ун хиира вайна нохчийн хьалкъан дахарех лаьцна?

Жоп ло: Бишаев А.

Амма юхадоьрзур
вай хьалхарчу декъе.

 Кавказски т1еман
буьрсачу шерашкахь, 1860-г1а шераш дуьйладелча нохчийн халкъан дахарехь хиллачу
хийцамаша сихдира цунна юкъахь социальни а, классови а къастамаш кхоллабалар,
г1о дира цунна хуьлуш долчу политически г1уллакхан хьесап данхаар к1аргдаларна.
Кхуьуш йог1ура халкъан буржуазии а. т1аьххьарчара халкъан хьашташ, цуьнан
карара хьовха, т1ехиндолу хьал-дахар паччахьан администрацина латтанех, чинех
духкура. Ткъа латтанаш кхузахь вуно к1езиг мА ду. Шен хьадалчашна д1асадекъа
иза шортта хилийтархьама, цу т1ехь дехаш долу халкъ цхьанхьа нацкъар тата
дезара, я куьг хьаьккхина цу т1ера д1адаккха дезара. И тайпа некъ х1ирин
инарла-майорна Кундухов Мусина дагабеара (шена хуьлчу пайденна), къайлах барт
бира цо, Хункар паччахьан векалшца Россера нохчийн пхи эзар гергга доьзал цига
д1аккхалхо. И исторически бакъдерг ду романан сюжетан бух х1оттийнарг. Гнигин
кхийолу продлемаш муха хьакхаелла а, оцу коьртачу т1ег1анах ца хьакхалуш ца
юьсу.

Яздархочо муха
юьйцу халкъо шен парг1атонехьа латтийначу къийсамах цуьнан кхолламах йолу
эпопея?

Жоп ло: Межидова
Л.

Халкъо шен
парг1атонехьа латтийначу къийсамах, цуьнан кхолламах йолу эпопея. Дкха ю
яздархочо кху т1ехь х1иттоош йолу проблемаш. Кхузахь ю социальн къийсамаша
кхоьллина халкъан дахаран трагедин проблема, кхузаахь ю безаман а, къинхьегаман
а проблема; кхузаахь ю мюридизман, цуьнан идейни концепцин проблема, халкъан
баьччанийн, церан идейни лехамийн проблема, «дай», «бераш» халкъо маршонехьа
латточу къийсамах тайп-тайпана кхетар т1аьххьара а обаргалла, цуьнан чулацам,
оьрсийн ахархойн кхоллам и.д1.

Нохчийн,оьрсийн
къинхьегаман халкъийн векалийн васташ муьлхачу басаршца дехкина яздархочо?

Жоп ло: Юсупова Х.

Нохчийн, оьрсийн
къинхьегаман халкъийн векалийн васташ.

 «Еха буьйсанаш»
роман т1ехь Нохчийчохь хила дахар гайтина ца 1а яздархо. Салтичун Васалан,
эпсаран Косолаповн типически васташ дахкарца оьрсийн Рссин геннарчу
губернешкахь хила дахар а, прогрессивни кхетам болуш хиллачу эпсарийн идейни
т1етовжамаш а гайтина Абузара. Церан амалшка мА-хьаьжжинехь гучудолу вайна
оьрсийн халкъан тайп-тайпанчу сословин к1оргенашкахь а маршонехьа доьлху некъаш
лехна хилар. «Аьрха» ойланаш лелораш та1зар деш Кавказе бохуьйтура паччахьо,
амма, кхузахь ламанхошка кхоллабелла безам, цабезаман метана (иштта моьттура
паччахьан администрацина), церан дог-ойла шайн парг1ато ларъеш летачу
ламанхошка хьаьвзира. Цундела атта кхеташ ду дуккха а салтий, эпсарш церан
мог1аршка а х1уьттий, паччахьна дуьхьалбовларан бахьанех. Исторически документаша
дуккха а масалш даладо оьрсийн эскаран т1емалой нохчашкахьа а бовлий, кхузахь
шайн доьзал а кхуллий, баха охьаховшаран. Царех ву Василий, Косолаповвий. Церан
васташ кхуллуш йоккхачу гуманистически дог-ойланца хьоьжу автор дахаре. Иза а ю
романан ницкьболчарех цхьа аг1о.

 Къаьсттина дика
нисделла романехь бевдда сехьабевллачу оьрсийн нохчашца хила юкъаметтиг гайтар,
цеан машарен, т1еман дахар нисдаларан некъаш. Оцу халчу шераша кхетийра
оьрсийн, нохчийн ахархой шайн исторически кхоламаш, къасталур боцуш, вовшашца
бог1уш хиларх, шайн массеран а мостаг1 – паччахь хилар. Цу тайпана, яздархочо
къинхьегамхойн, хьоладайн, эпсарийн и. д1. кх. исбаьхьаллин васташца тешаво
нохчийн дешархо х1етахь Росси шина декъе – къинхьегамхойн Россий, помещикийн,
т1еман декъан Россий – екъалуш хила хиларх, массо а къинхьегамхойн стеган
мостаг1а хила лаьттинарг и шолг1а Росси хиларх. Оцу проблемин исбаьаллин талам
ч1ог1а оьшуш бара ламанхоша латтийначу къома парг1атонехь, антиколониальни
темина язйинчу романехь.

 Халкъана юкъара
х1етахь а бевлира хьекъал долуш болу куьйгалхой а, уьш кхета халкъ цхьаьнатухуш
хьоькхуш болу динан балаг1оз ледара а, т1аьхье йоцуш а г1уллакх хилар. Вай
лакхахь ма-аллара, нах вовшахтухуш церан барт баран некъех а, т1ом д1абахьаран
методекех а тайп-тайпана кхетаро х1етахьлерачу Нохчийчохь «дашний», «берашний»
юкъахь галморзахаллаш кхоьллира. «Дайша» бохура – г1азот. Ткъа «берашна» дика
евзинера оцу г1азотан «ч1ог1алла», церан б1аьргашна гинарг дара г1азото
хьалаайинчу нехан массийта болам эшна хилар, г1азот кхайкхийначеран дог ц1ена
цахилар а. г1азот кхайкхочара, ца хуьлчу даьлча, халкъан хьашташ дукхура шайна
аьтто лоьхуш.

Романан халкъан
хьашташ лардеш хилла турпалхой бовзийтал вайн? Хьан эр дара цунах лаьцна?

Жоп ло: Булатова
Х.

Романан халкъан
хьашташ лардеш хила турпалхой.

 Къинхьегаман
халкъан хьашташ паччахьан векалша а, хьоладайша а духкучу хенахь цунна юккъера
схьа а бовлий, кхуьу къоначу баьччийн чкъор. Романан турпалхой 1елий, Аьрзой,
Маккхал – уьш бу Нохчийчохь х1етахь хиллачу т1еман-политически хено а,
социально-экономически хьоло а кхиа а бина, Россин пачхьалкхехь а, Европехь а
хуьлуш лаьтташ болу хийцамаш бовззал дешна а, хьекъал а долуш болу халкъан
векалш. Царна дика евза Россин паччахьан Кавказехь йолу 1алашонаш а, Турци а,
кхийолу вайн «лулара» пачхьалкхаш а кхузахь шайн хьашташ кхочушдан г1ертийла а.
царна халкъана гондахьа хьийзачу к1орггера ямартло йолчу ж1уганах и халкъ
лардора, цуьнан кхиазхой 1амабора йоза-дешарна, т1емалойн говзаллина, шайн
могашалла ларъян, х1унда аьлча, ц1ерш яьхначу турпалхошна ша сана шера хаара:
кхана а и халкъ шеен парг1атонехьа къийса дезаш хир дуйла а, цундела цунна
коьрте д1ах1итто майра а, хьекъал а долуш болу куьйгалхой оьшур буйла а.

 Амма церан мог1а
боца бу: уьш к1езиг бу. Цундела цаьрга х1умма а дан ца делира инарла Кундухове,
цуьнан ахчано берталбахийтинчу цхьацца болчу нохчашка а нохчийн халкъ 1еха а
дина Турце д1а ца дигийтархьама. Кхин дан х1ума ца хилча оцу турпалхойх
цхьабераш цига д1аболхучу нахаца цхьаьна д1аболху и нах цигахь, вала да а
воцуш, байлахь ца бита.

Муьлха идея ю «Еха
буьйсанаш» романан коьртаниг?

Жоп ло: Хачукаев
А.

«Еха буьйсанаш»
романан кьрта идея. Туркойн махка д1акхаьчча хиира халкъана: ялсамане, хьовха
цаваллал яах1умий, чуверза коьрта т1ехь тховвий ца карийра «бусулба вежарий»
болчохь Нохчийчуьра ваханчу масийта эзар стагана. Цигахь кхета буьйлабелира нах
дуьнент1ехь цхьаннахьа а бакъой. Нийсой цахиларх, иза цхьаммо а лург цахилар,
нагахь сана шайн куьйгашца ца яккхахь. Хункар паччахьан махка т1ехь кхид1а шеко
йоццуш хиира нахана маршо, парг1ато хьалха я т1аьхьа Къилбаседехьара оьрсийн
халкъера йог1ург хиларх. Иза малхбалехьара йог1ур ю аьлла сатуьйсийла а яцара.
Аьрзос а, цуьнан доттаг1аша а хьоьху халкъана маршонехьа къийсам латтош
Кавказан а, оьрсийн къинхьегамхошца цхьаьнакхета дезийла. Иштта бен яккхалур яц
и дукха сатийсина маршо…

 Романан кхуьий а
дакъа шайн композицица вовшашца дозуш, 19-чу б1ешарахь хиллачу исторически
хиламийн дийнна сурт кхуллуш ду. Шен эстетически мехаллица роман кхечу исторически
романел тьлашха яцахь, оьшуш яц.

 «Еха буьйсанаш»
роман халкъан д1аяханчу исторехь хила кхоллам вуно дика гойтуш ю. Цо шена йог1у
йоккха меттиг д1алаьцна вайн исторически прозехь.

VIII. Хьехархочун
дош:

Нохчаша шайн
маршо, Даймохк, халкъан 1адаташ шайн ц1ийца лардина хилар говза, к1орггера хаза
хуучу нохчийн маттаца гойту Абузара шен произведенешкахь.

 Абузар Айдамирав
исторически яздархо хилар, кхин цкъа а тоьшалдо таханалерчу урокехь.

Айдамиров Абузар
шен халкъан историн лай хилла ца 1ара. Цуьнан синпхьалг1ахь яхчалора бакъ йолу
поэзи.Лекхачу ламанах духдуьйлучу ц1енчу шовданан цинцаш санна Абузаран
синхьостанах бухъуьйлу цуьнан поэзи.

 Цуьнан стихашна
т1ехь даьккхина иллеш ду: Х1инца вайна д1аэр ду «Чекхъяла, чекхъяла, х1ай
1аьржа буьйса!» ц1е йолу илли

2. « Воккхачу
стеган илли»

3.Стихаш:

Ахтаханов М. и
Межидова Л. « Безаман йиш»

Нантаев И. « И
хьан б1аьргаш»

Бишаев А и Гайтаев
А. « Бехк ма била».

Эзерханов З. и
Юсупов И.

Юсупова Х. Матиева
Э. «Хьайн езахь».

Къонахалла,
стогалла, нохчалла, адамалла оллий дог 1абадо вай ваьшна дукхавезачу стеган
васт билгалдоккхуш Абузарана т1етоха кхин цхьа къеггина х1ума дара цуьнан сица
– Дуьненан марзонан эла вара иза. Синх1оттам болатан бара цуьнан.

Хьехархочун дош:

«Стогалла».

 Ду нохчийн
сийлахь дош.

 И дош – СТОГАЛЛА.

 Муьлхха а бала
ловш,

 И сих ца даьлла.

Лардина и дош вайн

 Наноша, дайша

 Дитина синош
вайн,

 И диц ца дайта.

И дош шен сих
доьлларг

 Даймехкан к1ант
ву,

 Деш халкъо диэ
аьлларг,

 Г1иттош син алу.

Ву иза стогалло

 Воьттина къонах:

 Вуьззина стаг ву
и,

 Дог лозуш къомах.

Иза висна вайца.Ша
диначу дикачу г1уллакхашца, язъйиначу романашца, дийцаршца, байташца, оцу
байташ т1ехь язъйинчу эшаршца. Айдамировх схьадаьлла беркат де – дийне мел долу
совдолуш вайн махкахь дебар хилар шеко яц.

 Ерзош: Эшаран
совг1ат « Къонаха».

                                Паспорт фонда оценочных средств

по учебному предмету чеченский язык

Класс: 7 класс

                                              Перечень
оценочных средств

Доьалг1ачу
чийрикехь 7 классерчу дешархойн хаарш талларан коьчал.

Грамматически т1едилларца талламан
диктант.

                           
                        Б1аьстенан суьйре.

      
Хаьий хьуна, доттаг1, нохчийн лаьмнашкахь б1аьстенан суьйре мел хаза хуьлу?
Гобаьккхина, б1аьрг мел кхочу а, гуш хуьлу, говзачу куьйгаша лерина басар
хьаькхча санна, лилула-сийна басеш.

       
Царна х1ехь техкачу стеша а, коканийн коьллаша а, хьаьрса-хьечаша а хьалххехь
заза доккхий, мел генара юьрта кхачайо цхьа ша-тайпа тамашийна хаза хьожа.
Лаьмнашна т1ехьа бала карах ца долуш, тийсалуш, сецалуш, буха г1ертачу малхо
шен дашо з1аьнарш басешца д1аяржайой, исбаьхьа суьрташ х1иттош лепо доладо
басешна куз хилла 1охку и хаза зезагаш.

    
1аламан х1оттамах даккхийдеш, царна т1ехула дайн хьийзаш хуьлу басна
тайп-тайпана долу полларчий, дахарна саьхьара долу накхаран мозий, з1уганашший.
Секха-1одаца кхоьссина пха санна, мозашний, чуьркашний чухехкалуш, шок етташ,
хьийзаш хуьлу т1ам 1аьржа ч1ег1ардигаш.

(Ш. Окуев)

Т1едахкарш:

1. Хьалхара предложени
синтаксически талла.

2. Г1уллакхан
къамелан дакъош схьаязде, церан тайпа билгалдаккха.

3. Лаьмнашкахь-
боху дош морфологически талла.

                                                 
Изложени.                      

           
                                    «Хазахетар».

                                                     
Хьесап:

1.Ч1ег1ардигаш схьадаьхкина зама.

2.Сулимина ч1ог1а дукхадеза и олхазар.

3.Сулимас ч1ег1ардиг парг1атдахкар.

     
Ч1ег1ардигаш схьа а даьхкина, уьш шайн баннаш-х1усамашкахь

д1атарделла
хан яра иза. Сулимина ч1ог1а дукха деза и олхазар. Цо

церан
тидам а, терго а йора.

    
Цхьана 1уьйранна раг1у к1елхьарчу бенара ч1ег1ардиг ч1ог1а ше-

га
хьоьжуш санна хийтира Сулимина. Цуьнга хьоьжуш а лаьттина,иш-

коле
д1авахара иза. Амма ишколехь ч1ег1ардигна сагатдеш, цхьа да-

гахьбалам
хилла хан яьккхира цо. Урокаш  чекх ма-евллинехь, хье ца

луш 
ц1а  а веана, бене хьалахьаьжира иза. Ч1ег1ардиг тохара х1ара

ишколе
воьдуш ма-хиллара 1аш дара. Хьежар хьалхалерачул а г1ий-

ла
хийтира кхунна.

     
Кхин д1а ойла ца еш, лами а беана, сихха хьала а ваьлла, бен чу

куьг
кховдийра Сулимас.Ч1ег1ардиг меттах ца хьовш, жимма хебира.

ямеллаша
иза бен чуьра схьаэцначул т1аьхьа, Сулим доллучух кхий-

тира:
ч1ег1ардиган когах хьирчина, уьш меттах баха йиш йоцуш, чил-

ланан
теш хиллера. Сулимас охьа а воьссина,  ч1ег1ардиг лар а деш,

ларамаза 
тоьхначу  «барголах» иза парг1атдлккхуш,  кераюккъехь ко-

гаш
т1е охьа адиллина, вукху куьйгаца дайн меттах хьадира: «Д1аг1о

хьайна,
парг1ат ду хьо», — олуш.

    
Ч1ег1ардиг, ца тешаш санна, кераюккъехь тийна, меттах ца х1овш

1ийна,
ц1еххьана «ч1ир-ч1ир» аьлла хьалаиккхина, ламин цхьана т1е-

г1ан
т1е охьахиира.

       
Цул т1аьхьа т1ома делира иза, хаддаза «ч1ир-ч1ир» деш. Сули-

мина
т1ехула ши-кхо го а баьккхина, х1аваэхь къайладелира.Цу г1ул-

лакхан
хазахетаро дог дузийна вехха лийлира Сулим.

Талламан болх «Г1арг1улеш»

 
Кертахь яьлла г1овг1а ца хаалора цунна. Цуьнан ерриге  а ойла стиглахула
г1ийлачу узаршца къилбехьа йоьлхучу г1арг1улеша д1алаьцнера. Кхеран кертахь
яьлла хаза сийна буц, цундела кест-кеста корах ара б1аьрг тоха дог дог1у.
Юург-мерг эца вог1у кху туькана гонаха мел веха стаг. Керта мел вог1у стаг саг1ина
х1ума ца кховдош д1а ца вохуьйтура йоккхачу стага. Буьйцу мотт ц1ена а, шера а
хиларца къаьсташ вара пхьоьхане гулбеллачу нахана юккъехь к1айн маж йолу
зоьртала цхьа стаг…

 
 Кхораш чохь кочарчу т1оьрмигах ши лекъ, моший а кхозуш вог1учу Мурдална
ма-ярра гора х1ара орцан когашкахь 1уьллу шайн юрт.

 
Котаман к1орнин г1ийла «ц1ик» иккхира кхуьнан семачу лерга. Эвла йолчухьара
куьйра дог1ура. Цуьнан м1араш юккъехь кхозура и т1аьхь-т1аьхьа орцадоху к1орни…

Талламан болх

«Ирсе б1аьрхиш.»

Гонаха
самадолуш дара т1ейог1учу б1аьстено  дендина 1алам. Ч1енигаш а эт1ош,
гучудевлла кегийра г1аш дара  цхьацца  долчу  дитташ  т1ехь  гуш.  Лакхахь 
хьоькхучу  б1аьстенан   мелачу  механ  тулг1е хьекхалора  наггахь  к1ентан
дег1ах. Нанас дайн хьоькхучу  куьйго санна,   коьрта т1ехула хьакхалуш 
т1ехболура иза.  

  
«Мохь тоха те аса? Орца даккха те?»-дагадеара к1антана. Т1аккха а, цхьанна
д1ахазахь осала хетар ву-кх  со,   бохург  дага а деана, юха а басах 
хьалатасавели-ра иза. Амма куьг а, ког а  д1атаса х1ума цахиларна, юха а 1инах
чу шершаш  воллучу кхуо катоьхна схьалецира ша х1инццалц 1ожаллин буйна ца 
вохуьйтуш сацийна йолу колл.

   
Кхунна гена доццуш  охьахиира  цхьа хаза  бос болу хьоза.  Д1а а, схьа а
хьаьвзина, корта аг1ор баьккхина  адаме а хьаьжна, «ч1ир-ч1ир»-элира цо,
цкъа-шозза, кхосса а луш.

 «Дависа,
цхьана  минотана,  хьан санна, ши т1ам  белира  сан», -дагадеара дег1ера ницкъ
кхачош  воллучу к1антана… .  (139 дош. Саракаев Хь. «Ирсе б1аьрхиш.»)

Грамматически
т1едиллар.   

Буха
сиз хьакха  деепричастина а, масдарна а, куц-дашна а., дееприч    

Талламан диктант «Хьоме юрт»

  
Самаевлла н1аьнеш кхайкха юьйлаелча, хьалаг1аьттира Алхаст. Уьйт1а ваьлла
х1окхо ламаз оьццушехь, эвлаюккъерачу маьждигехь молла а кхайкхира. 1уьйренан
тийналлехь ц1ена, мукъамехь декара цуьнан аз.

  
Хьуьна йистера д1ахьаьжча, д1о-о лаха чохь гора Алхастан юрт. Х1окху меттехь,
жа басенца дажа д1а а хоьций, охьахуура Алхаст тохара жималлехь. Аренаша
юкъаерзийначу шен юьрте а хьоьжуш, хийла ойланаш йора цо.

 
Х1етахьчул дуккха а хийцаелла юрт. Шоръелла, ков-керташ алсамдевлла. Делахь а,
Алхастан юрт ю и, хьалха санна, дагна хьоме а, хьалха санна, дагна гергара а.

  
Алхаст х1инца лаьттачуьра д1айолалуш яра буьрса хьун. Х1окху хьаннашца а дара
Алхастан гергарло. Ерриге а, ала мегар долуш, жималла кхузахь пепнийн
1индаг1ашкахь а, Гуьмса ч1ожан басенашца кхуьучу кегийрачу хьаннашкахь а
д1аяхнера Алхастан. XIopa т1улг, xlopa дитт гергара дара кхузахь. Д1а б1аьрг
мел тоьхначохь гуш долчу суьрташа хилларш-лелларш дагатуьйсура.Хьуьна йистера
д1а Гумс-хи долчу aгlop варша боьрзучу ворданан новкъа д1аволавелира Алхаст.
Цунна къилбехьа б1аьлланган а, пхонан а орамаш юккъера схьадолуш шовда
дара.                                                                                                      (145
дош)

Талламан  болх. «Г1а»

 
Г1а доьжначу варшахь г1а дожаза лаьтта нежнаш, генара хьаьжча, элан литтанех
тарлора. Ялтех юьззина лаьттина аренаш яссаеллера. Йовхо ца лора х1иллане
лепачу малхо. Ирча, сингаттаме дара аренашкахь.

  
 Юьртахь дацара, х1ара ду  аьлла, ойла т1ейоьрзур йолуш  х1ума. Хуьлуш дерг 
хьаьжк1аш тило цхьаццаммо белхи бар дара. 1аьнна кечлуш, д1атуьйш долчу дахарна
юкъа цо дахьарг а бен-берса х1ума дацара. Керташкахь д1ах1иттийнчу г1одмийн
такхораша нилха ц1енош долу к1отар юкъйора. Такхораш дина д1ах1иттийнера
Элберда шен г1одмаш а.

 
 Такхорашна юккъехь а, т1ехь а, мотт  хьаькхча санна, ц1ена яра. Цхьаннахьа
охьайоьжна луьйдиг яцара гуш. Гуьйранна ирча хуьлу яраш. Уьш бухъяьхначуьра 
оьрнаш  Элберда д1ашардинехь а, леррина болх бар гойтуш, билгалдуьйлура. Дечу
г1уллакхна и т1ера хилар хаьара…  (106дош.               Х. Эдилов.)

Грамматически т1едахкарш. 

1.
Предложенина  синтаксически  таллам  бе, билгалдаха къамелан дакъош.

Такхораш
дина   д1ах1иттийнера  Элберда   шен  г1одмаш а. 

Сочинени:
«1аьнан зама»

Сочинени:
«Дицлур доцу де»

Сочинени:
«Доттаг1алла»