«Чlал – тарихдин цlаярай
Сагъ акъатай дарамат.
Къе адаз къайгъусузвал
Тушни чlехи аламат?»
З. КЬАСУМОВА
Чlалан месэлайрикай, иллаки гуьнгуьна авайвилел шак алайбурукай, эхиримжи вахтара метлеблу ихтилатар, гьуьжетар кьиле физва. Гьуьжетар герек я, амма гъизвай делилар илимдин гьакъикъатдиз мукьвабур хьун лапни герек я, акси дуьшуьшда, менфятдихъ галаз сад хьиз, чlалаз зиянни хьун мумкин я.
Макъалада заз нугъатрин гафарикай, абурун кьетlенвилерикай са бязи веревирдер ийиз кlанзава.
Садазни сир туш, лезги чlал нугъатралди гзаф девлетлу я. Чи йикъара эдебиятдин чlалан бинеда куьре нугъатрин кlватlалдикай тир гуьне нугъат вучиз гьатнава лугьудайбурни ава. Ибур вири тlебии месэлаяр яз кьабулна кlанда чна. Вучиз лагьайтlа халкьдин гегьенш къатариз малум тушир гафарив ацlанвай нугъатарни тlимил туш. Чи чlалаз, адан дерин тарихди шагьидвалзавайвал, асиррилай асирралди яшамиш хьун ва тlебии саягъда виликди фин хас я.
Авайвал лагьайтlа, бязи къелемчийри нугъатрин гафарин гьакъиндай СМИ-дин такьатра какахьай жуьредин фикирар раижзава.
Чlалан са гьихьин ятlани месэладикай ихтилат куддалди вилик, эвелни-эвел алимри, пешекарри вуч лагьанватlа ва лугьузватlа, гьадакай жува-жув хабардар авун чарасуз мажбурнама яз гьисабна кlанда. Нугъатрин жигьетдай чи тlвар-ван авай алимар тир У.Мейлановади, Ф.Гъаниевади ва масабуру ахтармишунин кlвалахар авунва, лайихлу ктабарни акъуднава. Макъала кхьизвай къелемчиди якъин тушир делилар гъайила, кlелзавайбур, иллаки гьар юкъуз аялрихъ галаз мектебда кlвалахзавай муаллимар, тажуб тахьанани амукьзавач.
Гьелбетда, периодикадин чинра къарагъарзавай вири месэлаяр фикир гунин важиблувал авайбур я. Кьилди къачуртlа, къенин аямда чна ишлемишзавай бязи русизмайрин чкадал лезги гафар ишлемишун герек яз гьисабзавайбурун зенд тамамвилелди гьахълу я. Лезги чlалан терминар гьелени дуьзгуьнвилелди тартибда гьатнава лугьуз жедач. Амма кьуд пад фагьумна, вирибурувай кьабулиз жедай жуьреяр майданриз акъудна кlанда. Акси дуьшуьшда, виш касди виш жуьредин теклифар гуникди арадал къведай затlни жедач.
Гъвечlи халкьарин милли чlаларин гьалар хъсанбур тушиз гьисабзавай макъамда герек авачир «къайгъударвилер» къалурун иллаки хаталу я.
Мисал яз, чи йикъара «прилагательное – сифет, предложение – цlараф, сказуемое – хабар… хьанайтlа хъсан туширни?» – лугьудайбурни ава.
Гузвай теклифар, гъизвай делилар чlалакай менфят къачузвай вири ксаривай, иллаки муаллимривай, инкар ва я тестикь ийиз хьунизни фикир гун важиблу я.
Сказуемидин чкадал хабар кхьин теклифдалди вилик, чи чlала «хабардин предложение» хьтин термин авайди рикlелай ракъурна кlандач. Учебникда чал са тапшуругъдин шартl яз икl гьалтайтlа, чун гъавурда акьада: агъадихъ галай хабардин предложенидай сказуемияр жагъурна, кlаникай цlар чlугу. Пис-хъсан лугьун тийин, амма им чун вердиш къайда я. Бес чаз чlалан «инкъилабар» герек яни? Теклифзавай жуьредин терминрикай менфят къачурла гьикl ванзаватlа килигин чун: агъадихъ галай хабардин цlарафрай хабарар жагъурна, кlаникай цlар чlугу. Ихьтин келимайрай ученикривайни муаллимривай кьил акъудиз жедач. Инал сказуемидин жигьетдай баянар артухан я. Амма предложение гафунин таржума яз чи чlала фадлай малум тир жумла гаф ава. Чи лексикада итиж, шабагь, ерим… хьтин неологизмаяр гьатнавай хьиз, жумла гафни, белки, са цlийибурукай ятlа. Маса чlалай кьабулнавай уьлчме хьунни мумкин я. Кар ана ава хьи, и гаф урус чlалан предложение гафунин таржума яз чи чlала гьатнава.
Къуба нугъатдин векил тир са муаллимди вичин макъалада икl кхьизва: «Асул лезги гафар тир экъуьн, кани, канивал, квалахун, цуьн, жи, чуьк ва вишералди маса гафар нугъатдинбур яз гьисабзава ва абур лезги чlалан гафарганра къалурнавач».
Инал чlалан илимдал бинеламиш хьана, делиларни галаз, баянар гун герек я. Нугъатрин гафарикай рахадайла, чlалан илимда таниш тир «нугъатра жедай гафунин жуьреяр» (диалектные варианты слова) терминдин метлебдиз фикир гун чарасуз я.
Ихьтин уьлчмеяр (нугъатра жедай гафунин жуьреяр) гафарганра хьун герек яз гьисабзавайбурун фикир сегьви хьиз кьабулна, ам кьетlивилелди инкар авун герек я. Муькуь патахъай, фонетикадин жигьетдай кьетlенвал авай жуьредин нугъатдин гафар кхьинра ишлемишун орфографиядин къанунрал амал тавун лагьай чlал я. Мисал яз, куьн кхьена кlани чкадал нугъатдин жуьре цуьн, кlанивал кхьена кlани чкадал канивал ва икl мад орфографияда тестикьарнавай гафар чlурукlа, нугъатрин жуьрейра кхьиниз эсиллагь рехъ гана кlанзавач.
Винидихъ къейднавай нугъатра жедай гафарин жуьреяр гьакъикъатда орфографиядин гафарганда къекъуьн, кlани, кlанивал, кlвалахун, куьн, чи, цуьк хьиз къалурнавай уьлчмеяр я. Гьа икl, ихьтин гафар гафарганра авач лугьун, керчекдаказ лагьайтlа, къалп тестикьарун жезва.
Орфография – им гафар дуьз кхьиз чирдай, къайдаяр-къанунар тестикьардай чlалан илим я. Кьабулнавай дуьз къанунрал, и ва я маса кьилдин касдиз (ксариз) бязи чкаяр гьатта чlуру яз аквазватlани, вирида сад хьиз амал авун чарасуз я.
Малум тирвал, нугъатрин лексика халкьдин умуми лексикадилай неинки са тайин гуьтlуь хиле ва я чкада ишлемишунилай, гьакl чпихъ са бязи кьетlенвилер хьунулайни тафаватлу жезва. Кьилди къачуртlа, нугъатрин гафариз фонетикадин, грамматикадин ва лексикадинни гафунин мана-метлебдин кьетlенвилер хас я.
Лезги чlалан нугъатар ахтармишай машгьур алим У.А.Мейлановади вичин «Очерки лезгинской диалектологии» (Москва, 1964) ктабда диалектизмаяр чпин кьетlенвилерин, тафаватлувилерин жигьетдай 4 ва са нугъат гьатта 5 дестедиз пайзава.
Алимди тестикьарзавайвал, сад лагьай десте виридалайни чlехиди я ва аник эдебиятдин чlалан гафарив гекъигайла, кьилдин нугъатра чпин сесерин са гьихьтин ятlани тафаватлувал авай вири гафар акатзава. Месела: кьулух – кьулухъ; казарар – газарар; мигьман – мугьман; перленг – пеленг; агъыр – агъур; венел – винел; гахваш – хкваш; гъвечи – гъвечlи; кетигун – кутугун; кан хьун – кlан хьун; цуьн – куьн; чуьн – куьн ва икl мад.
Кьвед лагьай дестедик мана-метлебдин (семантикадин) жигьетдай эдебиятдин чlала авай гафариз мукьва, амма фонетикадин жигьетдай тафаватлу нугъатдин гафар кутунва. Чпин жуьредиз килигна абур синонимар яз гьисабайтlа жеда. Къелемчийри чпин эсерра ишлемишуналди, лезги чlалан умуми лексика девлетлу ийизва. Къейдиз кlанзава хьи, чпихъ лексикадинни семантикадин кьетlенвилер авай нугъатдин гафар чи гафарганра гьатун анжах чlал еримлу авуниз, гегьеншаруниз рум гун лагьай чlал я. Месела: алфунаг – афни; себзава – экъуьгъзава; атlраган – акьреб (скорпион); бубавах – эме; шеретlул – чурчул; байих – гьисс; канда – пис ва мсб. Ихьтин гафари эдебиятдин чlал кьацlурдач, акси яз, синонимар хьиз кьабулайтlа, абуру чlалан девлетлувални къешенгвал артухарда.
Пуд лагьай дестедик виридалайни тlимил гафар акатзава. Иник нугъатдани эдебиятдин чlала сад хьиз сивяй акъудзавай, амма манадин жигьетдай жуьреба-жуьре ва я нугъатда алава яз маса мана гузвай гафар акатзава. Месела: «гурцlул» гафуни эдебиятдин чlала анжах «кицlин шараг» мана гузватlа, са тайин нугъатдин чlала адаз алава манани ава: гурцlул – птулдин аял; эдебиятдин чlала вичихъ «тепеяр квай чкайрин арада авай дуьзен чил» мана авай «ачl» гафунихъ са тайин нугъатда алава яз «къвал» (инсандин) манани ава.
Кьуд лагьай дестедик эдебиятдин чlала чпиз барабар мана авай гафар (эквивалентар) саки авачир диалектизмаяр акатзава. Ибур анжах са тайин нугъатдиз хас гафар я. Гьа и дестедик акатзавай гафаралдини, шак алачиз, эдебиятдин чlал девлетлу ийиз жеда. Чпихъ и жуьредин кьетlенвал авай нугъатдин гафар гафунин художникри чпин яратмишунра ишлемишни ийизва. Месела: хамзар – малина; сигъирча – чlулав нуькl (черный дрозд); емлиг – векьин са жуьре; ципезан – чуьлдин майвадин (ягода) са жуьре; лацам – лацу хеб; карталис – кьел куьлуь ийидай махсус къван; кlалтlи – 12-17 яшда авай жегьил; лепир – кlвачерин гелер; силги – мектебда доска михьдай махсус тадарак; тепелик – чуьлдин гъвечlи къушран са жуьре; истил – серг гатадай элкъвей къван ва мсб.
Алимди, лезги чlалан муькуь нугъатрилай тафаватлу яз, яркlи нугъатрик акатзавай нуьцlуьгърин нугъатдик, винидихъ къейднавай кьуд дестедилай гъейри, маса диалектизмаярни акатзавайди къейднава. Чеб са тlимилбур тир и диалектизмаяр шартlуналди вад лагьай дестедик кутунва.
Нуфузлу алим У.Мейлановадин ахтармишунрин кlвалахрай са бязи делилар гъунин кьилин себеб ам я хьи, чна гележегда «нугъатдин гаф», «нугъатрин гафар» терминар фикирдиз гъайила, мана-метлебдин жигьетдай абурун вири терефарни, жуьреба-жуьревални рикlелай ракъурна кlандач.
Нугъатрин лексикадин сергьятра авур гъвечlи сиягьатдай аквазвайвал, анжах сад лагьай дестедик акатзавай гафар квачиз, яни чпихъ фонетикадин жигьетдай кьетlенвилер-тафаватлувилер авай нугъатдин гафарилай гъейри, муькуь вири дестейрик акатзавай нугъатдин гафар чи чlалан девлетлу ва халисан лезги гафарин алем я. Иллаки семантикадин кьетlенвилер авай ва чпиз вири элдин чlала барабар уьлчмеяр авачир нугъатдин гафарин гьисабдай яз чавай чи эдебиятдин чlала цlийи гафар ва синонимар артухариз жеда. И кар кьилиз акъудун нин хиве ава? – Гьелбетда, эвелни-эвел теснифчийрин.
Чlалан алим Р.И.Гьайдарова тестикьарнавайвал, ХХ асирдин кьвед лагьай паюна машгьур лезги зарияр тир Къ.Межидова, Х.Тагьира, З.Ризванова нугъатдин гафарикай гзаф менфят къачуна. Фикир гайитlа, чка чиз нугъатдин гафар ишлемишзавай писателар, шаирар лап гзаф ава.
Ингье са бязи мисаларни гъиз жеда: раши – «Вичиз кар кьур раши кал кьулухъ галамачиртlани, гада гила абурув са акьван ахгатзавачир». (Буба Гьажикъулиев, «Заз эвера»); бугъум – «Сурхай жерягь хьиз яруни-вили хьанвай Алидин метlез, кlвачин бугъумдиз килигна». (Къияс Межидов, «Дагъларин деринрин булахар»); виливан – «Адаз чуьлдай Муграгъа авачир хьтин, икьван чlавал ван тахьай хьтин тlварар алай гуьзел цуьквер: виливанар, живизар, кукупlар, сачагар, сиргъаяр, ярагар… хкизва, рикlин сидкьидай багъишзава». (Гьаким Къурбан, «Къилинж Къемер»); батlрияр – «Къе чна илигда кфилдал, Къе чна кукlварда батlрияр». (Майрудин Бабаханов, «Дустарикай кьве шиир»); азмурун – «Пехъи хьанвай жаллатlри гатана азмурнавай жендек вагьшивилелди кьуна зунжурдалди стундал тlарам кутlунайлани ада гьич ванни акъуднач». (Абдуллагь Искендеров, «Самур»); биртlил – «Садикьаз хъвер атанач, кьежена биртlил хьанвай диде авай гьалди адан секинвал чlурна». (Мегьамед Ведих, «Кьуьд»); хунгаг – «Къемера чуьхвердин тумунихъ сун гъал кутlунна, хунгаг авуна, ам къулан кьилелай янавай хкуникай куьрсарна». (Гьаким Къурбан, «Къилинж Къемер»); баскlум – «Ам вуч кас тир, гъанвай иниз Дергес, баскlум, туьрезар?» (Муьзеффер Меликмамедов, «Эй, дагъвияр…»); битlичи – «Келлегуьзар, футфачияр, бешбетерар, битlичияр…». (Муграгъ Салахъ, «Чи девирдин «игитар»).
Шаксуз, диалектизмайрин хел вирида кьабулнавай эдебиятдин чlалан лексикадиз гафар алава ийидай менфятлу чешмейрикай сад я. Гзаф дуьшуьшра гафунин устадри чпин яратмишунра чкадин нугъатдин тlеамни тав, эсердин иштиракчидин (персонаждин) рахунрин кьетlенвални айрувал къалурунин мураддалди нугъатдин гафар ишлемишзава.
Куругъли ФЕРЗАЛИЕВ
Чешмейрин сиягь
1. Мейланова У. А. Очерки лезгинской диалектологии. Москва, 1964.
2. Юзбекова С. Б. Русско-лезгинский терминологический словарь. Махачкала, 2011.
3. Гайдаров Р. И. Лексика лезгинского языка. Махачкала, 1977.
4. Ферзалиев К. Н. Гьуьжетар герек я, амма… «Лезги чlал» сайт, 2015 (макъала).
5. Лезги шаиррин, писателрин жуьреба-жуьре ктабар, эсерар.
Би бий?н кишгт?в ги? тоолнав. Ю?гад гихл?, ээ?ин ??р ?сл?в.
К?гшн улс ачнр – ?ичнр?н к??кд?сн даву дурл? э?крлн?. Эннь мел чик .
Би бичкн?сн авн ээ?ин ?врт унтад, ээ?ин туульс со?гсад, ээ??н дахад н?р–х?рмд орлцдг, ээ??сн дасад, домбр цокдг к??кмб.
Мини ээ? Овалова Сян – Цаг Нохаевна Ба?-Чонса Ца?ан Элсн гидг ?азрт т?рсн к?н. ?с?д, босад ги?гт? к??кн болад ,авальта?ан хар?ад, ?рк- б?л болна.
Мини ээ?- аав Сиврин зовл?-муулян эдл?д, 1958 жилд х?р? Шаттур н??? ир?д б??ршлв.
Хамдан 10 ?рд?н ?ск?д, 29 ачнр-зеенр?н эркл?л?д, 27 жичнр?н таалулад ?сксн улс. Хамдан эдн 52 ?ил б??в. Аавм д??н? шалтгин гем?р ??гр?д, 13 ?ил болв. Ээ?м найн н??мн насндан к?рсн к?ндт? к?гш? бил?. Тиньгр, ца?ан седклт? ?ольшг к?н ги? таньл улс келдм.
Зуулын байрт эрт?с белддг бил?видн. Беш?н ца?ал?ад,к?н?л-дер?н ?аза ?ар?ад, экт???н хамдан гер?н ахулдг бил?видн.
Зулла ээ? шир? тол?ал? суу?ад, борцгудан кедм, би ээ??н дахад боорцг кедг?н даслав. Асхн шир? эрг? суу?ад, газет делг?д, наснаннь зулан белдх. Ээ? д?рвн хур?арн кем??л?д утхар утлдг, би тоолдг, эк к?в?г?р орадг. Тиигчк?д негчн зулын ?вс пол деер ун?адго. ?лдсн ?вс хура?ад,бешт шатадг.
Те?гр деер т?р?н одд ?архла,ээ? зулан ?ргдм.
Эцкм болхла,зулан барун ?артан авад, барун к?л?рн ??д алх?, ?урвн д?к? деегш?н ?ргн?.Ээ? арднь зогс?, ?аран намчлад зальврна.
Ээ? герт?н ор? ир?д альчуран т??л?д, аман з??л?д,?аран у?а? т?р?н бол?м?ргн?. М?ргсн цагт ээ? келдм: « Х??рхн, мань падме хум! Цуг олн улс нарт-делк? деер менд-амул?г б??тх?!».
Насна о??цин ?уйриг ээ? хагсу т??в?д шардм. Мадн цугтан амсдг бил?видн.
Эн уснд зуурсн ?уйр маднд йир ?мт?хн ги? медгдм. Ээ?ин х??лмшт к?ртх?р мадн хоорндан кесг мар?а кедг бил?видн. Yлг?рнь: ду дулх, би биилх, ш?лг келх.
Насан й?р?сн ?дрл? манад йир дала гиич ирдм.
Ээ? цугта?нь ииг? й?р?дм:
Авсн ?ил-наснь ?лз?т? бол?,
Ода ?мнк-?мнк?снь х??ткнь с?н бол?,
?ил бол?н хар?лц?,
Амул? эдл??хиг олн деедс бурхд
?рш?х болтха!
Ээ? уга, зуг Зулан хальмг аъясар давул? кен?видн. Тадн цугтан мини ээ?ин наснд к?р?д, к??кдиннь с? ?з?, ?ир?? йовтн ги? й?р???н?в.
Найдите строки где действие былины замедляется описание становится подробным детали укрупняются с помощью повтора и других специальных приемов например да у той ли у березы у покляпыя
И в устной, и в письменной речи важно соблюдать морфологические нормы. Выберите правильный вариант. В комнате, где окно занавешено белым тюлем, а на стене хрустальное бра, н ам подавали вкусное спагетти, а потом каждый получил по два шоколадных трюфеля, нежный безе и оригинальный крем-брюле.
В комнате, где окно занавешено белой тюлью, а на стене хрустальное бра, нам подавали вкусные спагетти, а потом каждый получил по два шоколадных трюфеля, нежное безе и оригинальный крем-брюле.
В комнате, где окно занавешено белым тюлем, а на стене хрустальный бра, нам подавали вкусные спагетти, а потом каждый получил по два шоколадные трюфеля, нежное безе и оригинальный крем-брюле.
В комнате, где окно занавешено белым тюлем, а на стене хрустальная бра, нам подавали вкусные спагетти, а потом каждый получил по два шоколадных трюфеля, нежный безе и оригинальный крем-брюле.
В комнате, где окно занавешено белой тюлью, а на стене хрустальное бра, нам подавали вкусное спагетти, а потом каждый получил по две шоколадные трюфели, нежное безе и оригинальный крем-брюле.
В комнате, где окно занавешено белым тюлем, а на стене хрустальное бра, нам подавали вкусные спагетти, а потом каждый получил по два шоколадных трюфеля, нежное безе и оригинальное крем-брюле.
ОТВЕТИТЬ
Размещение Китая? И дайте характеристику хозяйственной деятельности населения Китая. Заранее спасибо)
Придумай5 примеров на сложение смешанных чисел
Помогите пожалуйста решить пример! 25*8-4*90+2*(424+26)=
Представьте десятичную дробь в виде суммы разрядных слагаемых а)2,46 б)0,738 в)1,4573
Решите уравнение 5у4 – 9у2 – 2 = 0
При нагревании поваренной соли с концентрированной H2SO4 получили 224г HCL (н.у.) сколько соли вступило в реакцию.
Треугольник ABC равнобедренный – с основание АС. Найдите площадь тре-ка, если медиана ВМ-10см а боковая сторона 26 см!
Переведите Адам бойындаыны брі: келбеті де, киімі де, жан дниесі де, ойы да демі болуа тиіс .мен кркі мен киіміне арасам, кз сйсіндіріп, бас айналдыратын адамдарды жиі кремін. п- демі сырты абыты ішіндегі жанны ап- ара болатыны сонша, оны ештеемен жуып кетіре алмайсы до 7.10
Кьурагьа чахъ хуьрер ава — къелеяр,
Акур касдин элкъуьр ийир келлеяр.
Камбард цуьквер авай гуьзел дереяр,
Адалатдал машгьур хуьр я вун, Гелхен.
( С.Саидгьасанов )
Кьиблепатан Дагъустанда, Лезгистандин мублагь чилел, кьакьан дагъларин къужахда аваз, Кьурагь дере экIя хьанва. Виликан Гияр шегьер (гилан Кьурагь) Кетин кьил, Кекен сув, Элкъвей кьилер, ЦIару дагъ хьтин тик дагъларин ценерив гва.
Абуру югъ-йиф талгьана и дередин секинвал хуьзва. Кьурагь дере, гуьрчег тIебиатдалди кьетIен чка я. Къайи булахар, цуькверивди безетмишнавай яйлахар, михьи гьава, гурлу вацIар, тамар дагъларин макандин абурни я, девлетни. Ихьтин тIебиатдин гуьзел шикилар акур инсандик, гьелбетда, кьетIен гьиссер акатда.
Алай вахтунда Кьурагь райондик 26 хуьр акатзава. Абурукай чIехи пай дагълара ава. Гьар са хуьр вичин тегьерда гуьрчег я, амма и вири хуьрерикай заз багьади, рикIиз чимиди зи бубайрин Ватан- Гелхен я. Ватандивай са тIимил яргъа аватIани, хайи хуьруьн гегьенш чуьллери, такабурлу дагълари, хуьруьн юкьвал алай «Мусар» булахдин гьар са стIалди, «Гъуллугъ», «КьачIул», «Кафир дере» хьтин никIери датIана чпихъ ялзава.
ЦIару дагъдай кьил кутуна авахьзавай гурлу вацIу Гелхенар кьве патал пайзава. Шаир М.Камалдинова вичин хайи хуьруьз «Зи гъвечIи Тифлис» лугьун дуьшуьшдин кар туш. И кIвалах Ш.Исаева вичин са шиирдани къейд ийизва:
Гелхенар чаз шейх Агьмадан,
Мухтаран, гьакI Мегьамедан
Кхьинра «Тифлис» хьана,
Цавун аршда элциф хьана.
Гелхенар къадим ва девлетлу тарих авай хуьр я. И кIвалах хуьре авай араб чIаларин кхьинар, мусурман дин кьабулдалди вилик мажусийрин ва хашпарайрин лишанар атIанвай жуьреба-жуьре къванери субутзава. Гьеле Кавказдин Албания уьлкве авай девиррани Гелхенрин хуьруькай малум тир.
Хуьруьн тIварцIиз фикир гайитIа, ам «гел» ва «хен» гафарикай ибарат хьанва ва адан манани «гелар яшамиш жезвай чка» я лагьайтIа, чун бажагьат ягъалмиш жеда. Малум тирвал, Кавказдин Албания 26 тайифадикай ибарат тир. Геларни гьа и тайифайрикай сад я.
Хуьре шумуд виш йисарин тарих авай, агьалийри вичел дамахзавай шейх Султан Агьмадан зияратни ава. ЧIехи бубадин суьгьбетрай заз малум хьайивал, шейх Агьмад зурба алакьунар авай, аламатдин инсан тир. Аквар гьаларай, ам Лезгистандиз мусурман дин машгьур авун патал Шаркь патай атанвай. Адаз неинки са диндин рекьяй чирвилер авай, гьакI гьар жуьре илимар, философияни, са шумуд чIални чидай. Лугьуда хьи, шейх Агьмад эвелни-эвел Ахцегь дередиз мугьман хьана. Инсанри вич кьабул тавуна акур Агьмад дагълариз хкаж хьана. И дередин агьалийриз Агьмад вуж ятIа, анжах ам хъфейла чир хьана, адан гуьгъуьниз фена. Гелхенрин «Эгъвей уьр» алай чкадал инсанри адав агакьар хъувуна, хъша лугьуз тIалабна. Агьмада вич саймишунай чухсагъул лагьана, эгер кьурагь хьана,инсанриз зиянар жез хьайитIа абуруз куьмек хьун патал вичин гъиле авай лаш шимеда эцяна, са легъв хьтин чка авунай. Хуьруьнвийриз къени а чка хъсандиз чида. Гьанал къвез марф къун патал дуьаяр кIелун чкадин агьалийриз адет хьанва. Дагъдай шейх Агьмад Гелхениз эвичIна. Ина ам яшамиш хьайи чка агьалийриз исятдани малум я. Гьайиф хьи, шейх Агьмадан я са шиир, я философиядин са фикир-меслят къенин несилдив агакьнавач. Абур Дагъустанда Советрин гьукум тестикь хьайи йисара диндиз талукь эсерар я лугьуз, авам ксари цIузни вацIуз гадарна. Иниз килигна 500-йисалай еке тарих авай багьа эсерар гел галачиз квахьнава. Алай вахтунда шейх Агьмадан сур еке гьуьрметдивди хуьзвай зияратдиз элкъвенва.
Гьайиф хьи, ихьтин зурба тарих, хсуси меденият, ацукьун-къарагъун авай хуьр югъ-къандавай гъвечIи жезва. Исятда гзаф кьадар агьалияр, иллаки жегьилар, Ватан гадарна, чпин хизанарни галаз, регьят уьмуьрдин суракьда аваз, гъурбатда яшамиш жезва. Гьелбетда, кар алай месэла хуьруьн чкайра къулай шартIар тахьун я. Ихьтин гьалар себеб яз лезги чилелай шумудни са хуьр гьич тахьайбур хьиз квахьнава. Еке са хуьруькай анжах чкIанвай цларни къванерин гьамбарар амукьзава.
Кьисметди чун дуьньядин гьи пипIез акъудайтIани, чна чи хайи хуьр, бубайрин юрдар рикIелай ракъурун лазим туш. Гъурбатда гьикьван хъсан, гьикьван къулай шартIар хьайитIани, мукьвал-мукьвал вилерикай карагзавайди эвелни-эвел хайи хуьр — Ватан я. Четинвилера гьатайлани чаз сифтени-сифте ватандивай куьмек кIан жезва. Чи бубайри шумудни са къанлуйрихъ галаз кьиле фейи женгера чпин “халисан лезги иви” экъичай чилер къе гадарун гунагь я. Къвезмай несилризни Ватандин ширинвал чирун, ам кIанарун чи буржи тирди гьисс авун лазим я.
Амина Шагьпазова,
ДГУ-дин филологиядин факультетдин 3-курсунин студентка
«Элкъвей кьилер» цуьк акъатай.
Шишер хьтин синер сагърай!
Зи хайи хуьр, багъри Кьурагь,
Садрани чаз лугьуз тахьай,
Дериндавай сирер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи ери хуьр,
Бецер кIамни Вилен кIам.
Дагъдин свалар, цIегьер сагърай!
ЧIафар дагъни Киткенин кIам,
Кьве Хутадин бегьер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи рехи хуьр,
«Къванцин гурар», «Эфенд карар».
Гьа капI авур вирер сагърай!
РикIел хкиз хъсан ксар,
Абурун пак тир пIирерсагърай!
Зи хайи хуьр, зи чIехи хуьр,
Ханд дугуна багълар кутур,
Чи бубайрин гьекьер сагърай!
Гьар са велед дуьз рекье тур
Чи дидейрин рикIер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи цIийи хуьр,
Гияр шегьер пеле хьайи.
Душман ягъай сенгер сагърай!
Ватан хуьнин йикье хьайи
Дирибаш хва-аскер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи къадим хуьр,
Мурсал – ханди буьркьуь авур
Ви Саидан вилер сагърай!
Ашкъи – гьевес экуь авур
Афизатан гуьллер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи къени хуьр,
Рагъ пелеваз никIел хьайи.
Чи вахарин сегьер сагърай!
Абидатан рикIе хьайи
Мани лугьур тегьер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи бике хуьр,
«Мухак дере», «НуькIре булах»,
Анрай къвезвай сесер сагърай!
Зейнал вуч я! Ильгьамд булах. –
Адан чIагъанд мецер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи еке хуьр,
Заргар Гьадис-хуьруьн абур.
Адан къизилд сятер сагърай!
Шагьсена ва Гьажид авур,
Япунжияр, литер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи гуьзгуь хуьр,
Яр-дустунин хатур амай.
Ви устIаррин муькъвер сагърай!
Кьве таза цуьк луьгьуьм жезвай
КIвале-кIвале мехъер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи экуь хуьр,
Ви суварик атанавай
Мугьманарин кьуьлер сагърай!
Стхайри ваз тебрикзавай
Чими – чими телер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи багъри хуьр,
Элдиз раиж алимар гай.
Чпин экуь кьилер сагърай!
Хуьре таза къелемар цай
Сефербеган гъилер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи чан жигер,
Ханарин рикI хьайи меркез,
Ахьтин уьмуьр ваз тахкурай!
Кьадайвал тIвар мад ви екез,
Бахтлу девир ваз ахкурай!
Зи хайи хуьр, чан зи Кьурагь,
Аман-иви, даях, панагь.
РикIел хьайи хирер сагърай!
Хкаж жезвай, квачиз гунагь,
Гележегдин цIирерсагърай!
I999 йисан 3 июль
(26.05.2005 й. шиир цIийи кьилелай туькIуьр хъувуна)
Алимурад СтIурви ва Келентер Келентерли. Абур кьведни са-1933-йисуз, са хуьре – СтIура дидедиз хьана. Сад февралдиз, муькуьдини мартиниз. Кьисметди кьведни “стIурвийрин шегьер” КIеледиз -муаллимвилин институтдиз акъудна. Жегьилрин рекьер гьа инлай чара хьана. Сад-Келентер чIехи Семед Вургъунан меслятдалди поэзиядин рехъ хкягъна Бакудиз акъатна, муькуьд-Алимурад муаллим хьиз хайи хуьруьз хтана.
Чаз-“КцIарвийриз” гьамиша “Алимурад халу” тир Алимурад Шагьмурадова гележегдин вири кьисмет тайин авур и легьзедикай “гьайиф” лугьуз рахадай. Келентер кьван машгьур тахьайвиляй ваъ, рикIевай гьиссер шиирриз элкъуьрдай мажал жагъурнач лугьуз. Гуьгъуьнай политехникадин институт куьтягьна чара-чара идарайра жавабдар везифайрал кIвалахнатIани, вичин асул алем поэзия тирди геж-уьмуьрдин 70-яшара кьатIанай ада. ГьакI тирвиляй ада вичин сифте ктабдал “Пудкъад йисуз рахун тавур къелем” тIвар эцигнай.
Хьайи чIал хьиз Азербайжан чIални хъсандаказ чидай Алимурад СтIурвиди са куьруь вахтунда поэзиядин хъсан чешнеяр арадал гъана, чи литературада вичиз махсус гел туна фена.
Агъадик чна шаирдин са шумуд шиир куь ихтиярдиз гузва.
Я зун
Къваз тавуна йифиз-юкъуз авахьна,
Мурадарив агакь тавур яд я зун.
Зун тахьайтlа зун хьиз кайид амукьдач,
Дуьнядилай финиз гьеле фад я зун.
Фелекди зун зелилбуруз юлдашна,
Дуьняди заз душманвилив тамашна.
Берекатар гарар-марфар тарашна,
Агакьнаваз кlватl тахьай са гад я зун.
Писвал авун хъсанвилиз жаваб я,
Садаз гунагь, садаз и рехъ суваб я.
Дуьняд крар сад дуьз ятlа, вад таб я,
Зазни чидач дуьняда квел шад я зун.
Фелекди заз дуьня гана, пай ганач,
Гьарайна за- дустарини гьай ганач.
Зи гъилевай муьгьуьббат заз тай хьанач,
Муьгьуьббатди етим авур сад я зун.
Бахтарикай сад якьуна, вад квахьай,
Уьмуьрдикай са югъ, са йиф шад тахьай,
Дердерикай виш чуьнуьхна сад кхьай
Гагь Сизиф я, гагь Алимурад я зун…
Алакьнач
Мурадарив агакьайла жаванар,
Югъ куьруь йиз кlан хьана заз, алакьнач.
Жанавурни хеб са-садав туькlуьрна,
Кьвед санал хуьз кlан хьана заз, алакьнач.
Дуьняд нямет виридаз пай авуна,
Ажуз, къудуз са-садаз тай авуна,
Етим авай кумада цlай авуна,
Рагъ мукьув гъиз кlан хьана заз, алакьнач.
Вучиз хьана и гишинбур, яванар?
Сад Аллагьдив авуна за дуванар.
Дуьня туна суруз физвай жаванар,
Рекьинкай хуьз кlан хьана заз, алакьнач.
Вучиз дуьня икl са-садак какахьна,
Етимрин дердер-гъамар алахьна.
Агакьнавай къуьлуьн никlер акахьна.
Вахтунда гуьз кlан хьана заз, алакьнач.
Кьакьан дагъдиз тамашзавай тепедиз,
Куьлгедик квай гардан шуькlуь цуькведиз,
Вичелай фад бала кьейи дидедиз,
Шиир кхьиз кlан хьана заз, алакьнач.
Чlуру кlалам
Сару сим алачиз хам устардив гваз,
Межлисдиз аватай тар я, тахсиркар,
Сегьрадиз алатай Межнун дили туш.
Вафасуз акъатай яр я, тахсиркар.
Гьалал гьарам хьана, гьарам шейер нуш,
Дидедлай вад- цlуд кам вилик фена руш,
Тербия кесиб хьун дуьняд гунагь туш,
Аял базардиз фей къар я, тахсиркар.
Са фикир тагана жедай крариз,
Майдан гана чна тахьай гарариз,
Чlуру кlалам ягъана къени тарариз,
Лугьумир чlуруд гай тар я, тахсиркар.
Пилид гъиле гана чи булах, чи яд,
Ватан шад тахьайтlа, миллет жедач шад,
Тахайди диде туш, ферсизди велед,
Ферсизди ийидай кар я, тахсиркар.
Кьабулна “дустари” чун тур кlалубар,
Худ хьай казинояр, буш хьай клубар
Гьахъ хьана урусди кхьей улубар,
За кхьей и кьуд-вад цlар я, тахсиркар.
Чи пуд рангад пайрагъ чна виниз кьан,
Тексундилай калин гъери михьиз кьан.
Патахъай гар къведай рекьер кlевиз кьан,
Чид тушиз, чаз къведай гар я, тахсиркар.
Ама дуьняда
Кьуьзуь дуьня, ви уюнар чир жедач,
Дирид фена, кьийид ама дуьняда.
Бахтунин чарх дуьз патахъ элкъуьр жедач,
Кана кабаб хьайид ама дуьняда.
Фелекди чаз дили кьисмет кхьана,
Зайифбурув залан парар вугана.
Кlеви къванер цlуру хьана чкlана,
Къванжалайни къийид ама дуьняда.
Кесиб дуьня бала етим таз фена,
Залумарни зулумдайбур къвез фена.
Акьуллубур дуьнядилай шез фена,
Акьулдикай кимид ама дуьняда.
Дили уьмуьр муг амачир къуш хьана,
Садаз зегьер, садаз дуьня нуш хьана.
Бала жейран гъуьрчехъандал туш хьана,
Яд ягъида хайид ама дуьняда.
Алимурад, вун ама, велед фена,
Ви уьмуьрдиз кьуьд атана, гад фена.
Цlуру Межнун дуьнядилай фад фена,
Межнунарин цlийид ама дуьняда.
Вучиз я?
Кьисметар гай кьуьзуь фелек,
Ви дердер залан вучиз я?
Са дидеди нек гана хвей
Стхаяр душман вучиз я?
Гьар четинвал эхи авур,
Веледар хуьз чlехи авур.
Чlулав чlарар рехи авур,
Дидеяр пашман вучиз я?
Сад багьа я, сад я пулсуз,
Сад къиметлу, сад я ужуз.
Сад зайиф я, сад я къудуз,
Къудуздаз майдан вучиз я?
Уьмуьр куьруь са гагь ятlа,
Гахъсузвалун гунагь ятlа,
Вун кьведазни гъуцар ятlа,
Сад нуькер, сад хан вучиз я?
Чаз гай паяр масан гана,
Бязибуруз хъсан гана,
На дуьнядиз инсан гана,
Иблисни шайтlан вучиз я?
Дерт кесибда эхиз хьайла,
Сад гужлу, къад ажуз хьайла,
Стхад стха рекьиз хьайла,
Дуьняда инсан вучиз я?
Дердер чlехи, мурад гъвечlи,
Хизан пара, суфра ичlи,
Акьуллудаз дуьня мичlи,
Сефигьдаз девран вучиз я?
Намуссузди къудузарна,
Диден буба ужузарна.
Кьуьзуь кьиляй ажузарна,
Ажал къвердал тан вучиз я?
Стlур
Чи ватандин михьи гьава,
Дагъдай къвезвай гар я Стlур.
И дуьняда хуьр парава
Виридалай иер я Стlур.
Са пад Крар, са пад Лацар
Вилин нагъв хьиз михьи вацlар,
Дили гъерчер, дагъдин яцар,
Ваз ганвай паяр я Стlур.
Ви цуьквер дердин дарманар,
Кими хьай туш ваз мугьманар,
Михьи нек хъвай ви жаванар,
Дуствилиз пайгар я Стlур.
Лап женнетдиз жеда ухшар,
Уях хьайла дагъдин къушар
Къветер хьтин фере рушар,
Гадайрин бахтар я Стlур.
Ви булахар земземдин яд,
Ви велед я Алимурад.
Зи чандавай чlехи мурад
А ви михьи тlвар я Стlур.
Дамахзава зи рикlи
Килиг ийиз дидед хайи Ватандиз
Секин-секин кlвалахзава зи рикlи.
Къайи цикай нуш хьанавай зи чанда,
Шербет авай булахзава зи рикlи.
Зи Ватанда санал мискlи, санал пlир
Экъвезава дагъда жейран, чуьлда къуьр.
Цуьквед кьуна нур гузавай хайи хуьр,
Са женнетдиз уртахзава зи рикlи.
Заз дагъ ава цаварихъди галкlанвай,
Ам Шагьдагъ я, Аллагьди заз ганавай,
Ватандикай цуькведивди диганвай
Са гуьлуьшан яйлахзава зи рикlи.
Хпен патав бицlи келе кьуьлзава,
Дагъдин хурай заз чубанди гъилзава,
Фад гъваш лугьуз мугьманрини вилзава,
Нек акайна къаймахзава зи рикlи.
Ватан хуьнин бурж алайд я инсандал,
Бурж пара я веледарин хъсандал,
Заз Стlурни Самур гайи Ватандал,
Йифиз-юкъуз дамахзава зи рикlи.
Зид я дустар кьабулдай къайи булах,
Тар авачиз цуькведикай дуьз хьай багъ,
Зи дагълариз мугьман атай цlийи дагъ-
Лацу дагъдал пайдахнава зи рикlи!
Кцlар газет
Начиная с VIII века, после завоевания арабами Кавказа, в Лезгистане распространяется арабский язык, литература и культура. Албанский алфавит, которым лезгинский народ пользовался в течение нескольких веков, стал вытесняться из сферы употребления. Вместо него лезгины начали применять в письме новый алфавит, созданный на арабской графике, который получил название “аджам”. С его помощью на лезгинский язык переводились религиозные, научные и художественные произведения.
Появились центры распространения арабского языка и литературы. Представителями лезгинского народа создавались литературные памятники на арабском языке. К таким памятникам можно отнести, например, эпиграфические надписи и прозаические произведения.
Эпиграфические памятники, хотя и кратки по содержанию, но сообщают важные сведения об исторических событиях. Они создавались по особым традициям. В них содержались афоризмы, краткие нравоучения, крылатые слова, мудрые изречения и т. д.
Прозаические произведения посвящались отдельным событиям истории. Их авторы сообщали ценную информацию о своих и прошедших временах, (“Ахты-наме” — X в., “История Дербента и Ширвана” — XI в., “Раихан ал-хакаик ва-бустан ад-да-каик — XI в., “Цахур-наме” — XIII в., “События в Дагестане и Ширване: ХIV-ХV вв. и др.).
В исторических источниках встречаются имена таких арабоязычных писателей и ученых, как Хаким ибн Ага ал-Ахты (X в.), Абул Фередж ад-Дербенди (XII в.), Хаким ибн Ибрагим ал-Лекзи ал-Хиналуги ал-Дербенди (XII в.), Седреддин Сулейман ал-Лекзи (XIV в.), Махмуд ал-Хиналуги (XV в.), Гашим ал-Ахты (ХVII-ХVIII вв.), Рахманкули ал-Ахты (XVIII в.), Абдурахман ал-Ахты (XIX в.) и др.
Кроме них до нас дошло также творческое наследие десятков других крупных представителей арабоязычной лезгинской литературы, таких, например, как Агамирза ал-Киани (XVIII в.), Магомед ал-Яраги (1772-1838), Мирза Али ал-Ахты (1771-1858), Гасан Алкадари (1834-1910) и др.
[b]Начиная с XI века в Лезгистане распространяется вместе с персидским и арабским языками также тюркский язык и литература. Лезгинские поэты создают свои произведения как на персидском и арабском, так и на тюркском языках.
Первым тюркоязычным поэтом, видимо, является Кюре Мелик. О нем первым сообщил литературовед М. Ярахмедов в своей монографии «Из истории азербайджанско-дагестанских литературных связей”.
Кюре Мелик жил и творил в XIV веке. До нас дошла его элегия на тюркском языке под названием “Мусибат-Наме” (“Поэма о трагедии”). В этой поэме автор отражает события в Лезгистане, связанные с нашествием хана Золотой Орды Тохтамыша.
После Кюре Мелика из известных нам тюркоязычных поэтов можно отметить Мискина Вели Факира Мискинджинского, Ибрагима Мюшкюрского и Акбера Мюшкюрского, живших в XVI веке. Их творениям присущ высокий уровень поэтического мастерства, для них характерно использование наряду с традиционной классической поэтикой народно-поэтических мотивов ашугской лирики.
В ХVII-ХVIII вв. увеличивается число тюркоязычных поэтов. Нам известны имена таких поэтов как Лезги Салех Ярагский, Кюре Имам, Забит Каладжухский, Лезги Кадир Кюринский (XVII в.), Лезги Ахмед, Бука Цилингский, Лейли-ханум Мискинджинская, Сейид Ахмед, Ихрек Режеб, Назим Ахтынский, Закир Ахтынский (XVIII в.) и др. Все эти поэты создавали свои произведения не только на восточных языках, но и на родном лезгинском. Это доказывают и слова Лезги Салеха:
Ашуг говорящий, эйустад, милый устад,
Кто не знает лезгинского языка,
как будет знать персидский?
Кто не изучал “алиф”, “бей” с детства,
Откуда будет знать этику, культуру?
(Подстрочный перевод)
Как и в мировой литературе, XIX век в истории лезгинской литературы знаменит как “плодотворный век”. В это время еще больше становится число тюркоязычных поэтов. Можно привести, к примеру, имена таких корифеев слова, как Эмирали Тагирджальский, Гасан Ал-кадари, Мирза Джабраил, Мирза Керим, Джабраил Мискинджинский, Багир Каладжухский, Аодурахман Ахтынский, Мазали Али, Нуру Ахтынский и др.
К сожалению, надо отметить, что все это богатое литературное наследие не доведено до лезгиноязычных читателей в полном объеме и не исследовано в достаточной степени.
[Автор: Азиз Мирзабеков, Сейфедин Бедирханов // журнал “Возрождение”
Сочинение
Тема : Авылым тарихында Б?ек
Ватан сугышы чагылышы
Башкарды Ганиева Алид? Илфир кызы
?ит?кче Габдрахманова Луиза Мин?а? кызы
2012
План
1.Б?ек Ватан сугышы – бар халык фа?игасе.
2.Авылдашым М?къс?д С?гъдиев ист?лекл?ренн?н.
3.Яшь буынга тел?кл?р.
4.Сугыш аф?те кабатланмасын.
5. Сугышта ??лак булучыларны ??м х?б?рсез югалганнарны онытмыйк.
??йк?л булып баса ?и??чел?р,
??йк?л булып баса батырлар.
? батырлар ике тапкыр ?лми,
?ирд? алар м??ге балкырлар.
Тарихта ти? булмаган Б?ек Ватан сугышы 1418 к?н ??м т?н д?вам итте. Илебез халыклары дошманга каршы берд?м к?т?релдел?р. Тик ике юл бар: я – ?лем, я – ?и??!
Безне? Казанбаш авылыннан да Б?ек Ватан сугышына авылыбызны? и? батыр, кыю, эшч?н 227 ир-егете китк?н. Аларны? к?бесен? ?и?? к?нен к?р?, туган авылына, балалары, гаил?се янына ?йл?неп кайту насыйп булмаган. ?йе, ?и?? зур корбаннар б?раб?рен? килде. Сугыш ??м хезм?т ветераны С?ембик? В?лиева ?йт?е буенча, Татарстанда яш?г?н халыкны? уннан бере ??лак булган. ? безне? Казанбаш ??м К?тек авылларыннан сугышта ??лак булучыларга куелган ??йк?лд? 252 исем-фамилия бар. Без б?ген д? ис?н ветераннарны? протезлары шыгырдавын, ч?чл?рен? вакытсыз чал керг?н аналарны? сугыштан кайтмый калган ирл?рен, улларын к?теп ?ксеп-?ксеп елауларын ишет?без. ?ле д? фронтовикларны? куркыныч т?шл?р к?реп кычкыру-ы?гырашулары ишетел?. Хатынь авылы набатлары я?гырап, безне кабат-кабат кис?т?:
“Сугыш б?т?н кабатланмасын!”
?йе, без барыбыз да сугышны? бут?н кабатлавын , ?ирд? тынычлык хакимлек ит?ен телибез.
Без, укучылар, артта калган шушы в?хш?тле к?нн?рне? эчт?леген ныграк а?лау ?чен Б?ек Ватан сугышында ?анын-т?нен биреп фашист илбасарлары бел?н к?р?шк?н сугышчылардан, ? х?зерге вакытта ветераннар булып саналган бабаларыбыздан сорашып бел?без. Сугышны? ачы х?ср?тл?ре аларга бик к?п кайгы алып килг?н ??м алар бу к?нн?рне иск? алганда к?з яшьл?рсез с?йли алмыйлар. Авылыбызда бары тик ике ген? ис?н ветеран калды. Моннан бернич? ел элек, ?ле ис?н вакытта шуларны? берсе -элеккеге физкультура укытучысы-С?гъдиев М?къс?д абый бел?н с?йл?штем. Ул авыр х?лд? урын ?стенд? ята, л?кин ул ми?а ?зене? Б?ек Ватан сугышында ?тк?нн?рен с?йл?рг? берс?зсез ризалашты. Мен? аны? сугыш ист?лекл?ре:
“1941 елны? беренче маена кад?р Куйбышев ш???ренд? элемт? м?кт?бенд? укыдым, шу?а к?р? отсрочка итеп алмый тордылар. 1942 нче елда Арча районы Г?берч?к башлангыч м?кт?бенд? башлангыч классларда укыткан вакытта сугышка алдылар. Казан военкаматында ике т??лек тоткач, М?ск??г? х?рби ди?гез флоты экипажына китердел?р. М?ск??г? Химкин лагеренд? тордык. Х?рби ?зерлек уздык. Кием, корал бирдел?р, сугышырга ?йр?ттел?р. ?ч ай торгач, Ленинград фронтына ?иб?дел?р. Бу вакытта Ленинград чолганышта иде инде. Безне урман эчен? алып кердел?р, чиста киемн?р бел?н паек бирдел?р. Паек диг?не сохари- киптерелг?н икм?к иде. Тормыш юлы Ладога к?ле аша ?тте.
Аерым киемн?р киеп, боз ?стенн?н чыга башладык. Боз ярылган, боз ?стенд? су, билг? кад?р чыландык, юеш киемн?р боз булып катты. 30 километрдан артык юл ?ттек, олыраклар бу х?лг? т?з? алмады, ту?ып-?шеп ?лде. Аларны ирт?н ?ыеп алып ?лгерг?нн?рдерме, белм?дек. ?ст?н, як-яктан немецлар ут яудыра. Ладоганы чыккач, землянкага керттел?р, шул юеш кием бел?н яттык, аяк киемн?ре ?ебеп бетк?н,т?пл?ре т?шеп калган. Ут ягып, ?с, аяк киемн?рен киптереп киеп, ирт?н Ленинградка киттек. “Лесной проспект” диг?н урынга килеп урнаштык. Пушкино ш???ренн?н 5 км. ераклыкта землянкада яш?дек. Сумканы артиллерия утына тоталар. ?йр?н?л?р алып бардык. Снайперлык м?кт?бен бетердем. Полк штабы каршындагы автоматчылар группасында идем. Я?а киемн?р биреп, безне сугышка керттел?р. Сукмактан читк? тайпылса?, сазлык суырып ала. Узколейка аша кердек, т?рле-т?рле пушкалар безг? керерг? м?мкинлек биреп тордылар. Безне? арттан сугыш кир?к-яраклары керде, ? яралыларны алып чыктылар. Безне? бурыч – Синявино биеклеген алу иде. Ул немецлар кулында. Та? алдыннан сугыш башланды. Безне? бурыч – пехотага юл ачу. Бик к?п сугышчан ипт?шл?рне югалту б?раб?рен? без бу биеклекне алдык. Минем ?лешем д? зур булды. Мин немец снайперын юк иттем, ипт?шл?рг? юл ачтым. Бу эшем ?чен мин “За боевые заслуги” медале бел?н б?л?кл?ндем. Аннан траншеяда сугыш башланды. Мин граната ыргыта идем. Граната шартлап мин яраланганмын. К?п кан югалтып, х?лсезл?неп егылгач, мине санитарлар кыр госпитален? алып китеп, осколканы алганнар. Ул с?якк? тиг?н булган.
Башта Ленинград госпиталенд?, аннан со? тазару батальонында д?валандым. С?лам?тл?неп чыккач, кече командирлыкка укырга ?иб?рдел?р. Алты ай укыдым. Комиссия килеп тикшерде ??м флотка ?иб?рде. Кронштадка эл?ктем. Бер ел корбальд? хезм?т иттем. Расчет командиры идем. Фин заливын саклау, немецларны Ленинградка кертм?? иде безне? бурыч. “Ленкор” да физик т?рбия буенча инструктор булып та эшл?дем. Эскадрада гел беренче була идек. 1948 нче елда гына “Ленкор” да хезм?тне т?мамладым. Сугыштан со? 1950 нче елдан 1960 нчы елга кад?р Се?е м?кт?бенд?, ? 1960-1983 нче елларда Казанбаш урта м?кт?бенд? физкультура укыттым. 1983 нче елдан лаеклы ялда. Б?генге яшь буынга без к?рг?н аф?тл?рне к?рерг? язмасын, ил к?ге тыныч булсын, тормышны? кадерен белеп яш?гез. Тырышып укып ныклы белем алыгыз, иле?езне? лаеклы гражданнары, чын патриотлар булып ?сегез, ” – дип т?мамлады с?зен ветеран сугышчы. Ленинград блокадасы турында без тарих д?реслекл?ренн?н ген? укып белс?к, авылдашыбыз бу коточкыч м?хш?рне ?з башыннан кичерг?н, батырлыклар к?рс?тк?н, Ленинградны азат ит? ?чен кан т?кк?н. Мо?а кад?р минем ?чен М?къс?д абый гап-гади кеше булса, ?зе бел?н с?йл?шк?нн?н со? а?а х?рм?тем тагын да артты.
Мен? шундый сугыш елларын ?тк?н М?къс?д абый. Ул Казанбаш авылында ?зене? тормыш ипт?ше Суфия апа бел?н тыныч кына г?рл?шеп яш?де. Берсенн?н-берсе акыллы ?ч ул ??м ?ч кыз т?рбиял?п ?стереп олы тормышка озатты . Уллары Айрат Ди?гез флотында хезм?т ит?, капитан д?р???се алды. Х?зерге к?нд? М?къс?д абый безне? арабызда юк. Ветеран солдат Б?ек ?и??не? 65 еллыгына санаулы гына вакыт калганда вафат булды. М?къс?д абый ист?лекл?ре ??рчак минем к??елемд? сакланыр. Сугыш беркайчан да кабатланмасын. Илебез к?ге ??рчак аяз булсын.
Безне? авылда Б?ек Ватан сугышыннан кайта алмаганнарга ??йк?л куелган.Анда 160 солдатны? исеме язылган.К?бесене? кайда ??лак булуы билгеле булса да, арада х?б?рсез югалучылары да бар. Со?гы вакытта сугышта ?леп калучы ??м х?б?рсез югалучылар турында м?гъл?матлар табу м?мкинлеге ачылды. Х?б?рсез югалган солдатларны? язмышына ачыклык кертел? башлады. Мин д? интернет сайтлар ярд?менд? сугышта х?б?рсез югалган бернич? авылдашым язмышын ачыклый алдым. Сибгатуллин Габбас 1942 елда х?б?рсез югалган. Туганнары аны? турында берни ачыклый алмаган. Мемориал сайтыннан эзл?п, мин аны? 1941 нче елны? октябрь аенда ?сирлекк? эл?г?ен, 1942 нче елны? февраленд? вафат булуын ачыклый алдым. Гроднода 353 нче шталагта коточкыч авыр шартларда гомере ?зелз аны?.Нибары 29 яшь була а?а! 3 баласы ятим, хатыны тол кала.
Сугышта ??лак булган ??м х?б?рсез югалганнар язмышына беребез д? битараф булмасак иде, музейларга куяр ?чен документлар эзл?п, кил?ч?к буыннырга сугыш чоры фа?игасен б?тен тулылыгы к?рс?т? кир?к. ?тк?нне белм?г?н халыкны? кил?ч?ге юк. Без ?зебезне? тарихыбыз бел?н кызыксынырга, аны ?йр?нерг? бурычлы. 2012 нче елны? Татарстан Республикасында Татарстан президенты указы бел?н тарихи- м?д?ни мирас елы дип игълан ител?е юкка т?гел. Совет халкыны? Б?ек Ватан сугышындагы ти?д?шсез батырлыгы безне? й?р?кл?рд? м??ге сакланыр!
Таш ??йк?лл?р ?ырлый эчт?н ген?,
Бухенвальд та ?ырлый, Хатынь да…
??йкал ?ыры –
Батырлыкка гимн –
М?х?бб?т ??м н?фрт?т хакында!
Таш ??йк?лл?р балкый тыныч кына,
?йр?нг?нн?р алар тынлыкка.
??йк?лл?рг? килик,
Г?лл?р куйыйк!
??йк?лл?рне ты?лыйк тын гына!
Хуьруьг Тагьиран “Гьавадин пагьливан” поэмада Валентин Эмирован къамат
XX асирда советрин халкьарин кьилел атай виридалайни чIехи мусибат 1941-1945-йисарин Ватандин ЧIехи дяве хьана. А девирдин эсеррик Х.Тагьиран “Гьавадин пагьливан”, “Кьуд йис”, “Алхасан махорка” поэмаяр, “Дагъдин кард”, “Геройдиз тIвар мубарак” шиирар акатзава. Советрин Союздин Игитвилин тIварцIиз лайихлу хьайи Эмиров Валентинан ва Алиев Гьасретан кьегьалвилел халкьдин шаирди лап рикIивай дамахзава ва абур Лезги чилин асланрив гекъигзава.
1943-йисуз Хуьруьг Тагьир, ЦIадаса Гьамзатахъ, Абуталиб Гъафуровахъ, Александр Назаревичахъ галаз санал душмандикай азад авур Нальчик, Пятигорск, Георгиевск шегьерриз мугьман хьанай. Шаирдиз немсерин фашистри дагъвийриз авур цаваривай, чилеривай эхиз тежер чапхунчивилер, зидвилер вичин вилералди акунай.
Шаирдиз немсерин лагълагъчийри “чна Кавказдин халкьарик кядач” лугъудай къалп гафарин къимет вуч ятIа, мад сеферда чир хьанай. Хуьруьг Тагъиран вилик иви кIвахьзавай Нальчик, санал яна къанавдиз гадарнавай агъзурни вад виш кас кьуьзуь итимрин, дишегьлийрин ва гъвечIи аялрин мейитар акъвазнай. Дяведин йисара вири миллетрихъ галаз санал лезги халкьдин рухвайрини рушари игитвилин чешнеяр къалурнай. Валентин Эмирова, Гьасрет Алиева, Араз Алиева, Эсед Салигьова, Мирза Велиева лагьайтIа, Советрин Союздин Игитвилин баркаллу тIварар къазанмишнай. Хуьруьг Тагьира са йикъанни, са сятдинни яргъал вегъин тийиз абурукай шиирарни поэмаяр теснифна. “Гьавадин пагьливан” тIвар алаз Валентин Эмироваз бахшнавай поэма иллаки таъсирлуди хьана. Къад миллион кас советрин инсанрин чанар тухвай Ватандин ЧIехи дяведи социализмдин къурулушдин мягькемвал, гьа жергедай яз чи идеологиядин, поэзиядин къудратлувал субутна.
Хуьруьг Тагьира лезги поэзияда поэмадин жанр идейнивилелди, уьмуьрдиз тайин тир делилралди къимет гузвай образралди девлетлу авуна. Шаирди вичин яратмишунра А.Фатахованни СтIал Сулейманан тежриба санал сижифламишна, лиро-эпический поэма арадал гъана.
“Гьавадин пагьливан”.Ина шаирди сифте яз неинки вичин рикIин гьиссер, хиялар, фикирар лугьузва, гьакIни тайин инсандин, Советрин Союздин Игит Валентин Эмирован кьисметдикай, къаматдикай, ада авур игитвиликай художественный чIалан гуьзел формайралди галай галайвал суьгьбетзава. Вичин жанлувилел, акьалтIайвилел гъалтайла, игитдин къамат вири терефрихъай виливай кьатIуз жедай тегьерда гунин жигьетдай и поэма тафаватлуди, шаирдин яратмишунра кьилди са важиблу кам къачун хьанва.
Поэмадин сифте цIарара шаирди хайи халкьдин, ватандин тербия къачур Валентин Эмиров элдин руьгьдин чешне, гъвечIизмаз лезги тIебиат кьунвай уьтквем хва тирдакай лугьузва.
ЧIехи хьана пагьливан хьиз
гьайбатлу,
Вични уьтквем, гзаф зирек,
къуватлу.
Къизил цуьк хьиз, гъвечIизмаз
чиг алай,
Адан гзаф летчиквилел рикI алай.
Хуьруьг Тагьира къагьриман лезгидин къамат гьерекатда аваз ганва. Ам кIелдайбурун вилик чIехи ва лигим жезва. Ватан хуьн патал ам гьазур хьанва, адаз са куьнихъайни кичIезмач, вучиз лагьайтIа ада вич гьар жуьреда ахтармишзава, адан гафар дамах авун туш, халкьдин рекье чан гунни адаз гьайиф туш. Вич Ватан хуьз гьазур хьанвайди ада кардалди, белофинрихъ галаз хьайи дяведа субутарнай.
Эмирован самолетди, душмандин винел Азербайжан халкьдин эпический эсердик квай къагьриман хва Куругълиди хьиз, авуна кIевиз гьарай, душмандин винел къурна са къати цIай.
Цава дяве физвайла, Эмирова душмандив вил ахъайиз тадачир. Вичин вири жуьредин мумкинвилер, алакьунар ишлемишиз, ада душман телефдай, вични цIун юкьвай сагъдиз, я туш хирерни хьана, аэродромдал самолетни гваз хкведай. Кьве сеферда адал залан хирер хьанай.
Залан хирер алаз госпиталда авай рикI хци игитди, анжах вич жезмай кьван фад фронтдиз хъфиникай, цавун бушлухрай душмандал цIай къуруникай фикирзавай.
Сагъ хъхьана хирер адан
са бубат,
Са гьал хтайвалди бедендиз
къуват,
Къаткай йикъар буш фейид яз
гьисабна,
Мад вич фронтдиз рахкурун
тIалабна.
Кьегьал летчикдин мурад кьилиз акъатнай. Ам мад самолетдин штурвалдихъ ацукьна, гъалибвилин югъ мукьва ийиз алахъна.
Валентин Эмирован къамат Хуьруьг Тагьира, вичин саягъ, вири жуьредин тарифдин гафаралди ачухарзава: “хци рикI авай”, “пагьливан хьиз гьайбатлу”, “уьтквем”, “гзаф зирек”, “къуватлу”, “гзаф зурба къанажагъ, авай”, “вилер зирек, жигер сагълам, рикI хци” ва ихьтин масабур. И тарифар гьакIанбур туш, абуруз Валентин Эмиров гьакъикъатдани лайихлу тир.
Поэмада са шумуд чкадал Валентин Эмирован гафар гузва. Вичин рахунралди адан виликди фини, чIехи хьуни, жегьилзамаз полкунин командирдин къуллугъдал кьван хкаж хьуни акьалтIай тамамвал къалурзава.
Шаирди Эмирова душмандиз кьазвай ягъунар, ада гьавада вич тухузвай къайдаяр гьар жуьредин такьатралди лугьузва, са шумуд чкадал дяведин ихьтин шикилар гузва:
Гьатна игит къати ялавдин
къене,
Чарх гана тадиз кьулухъди
элкъвена.
Чими-чимиз ада вичин гъилелди
Хъияна душман вегьена
чилелди…
Амма гьамиша Валентин Эмировавай сагъдиз женгинай экъечIиз жезвачир. Душманрин къуватарни тIимил тушир. Самолётди цIай кьунвайтIани, эхиримжи женгинай Эмиров сагъдиз экъечIдай, амма парашют ахъа хьанач…
Асландин рикI авай игитдин эхиримжи женг шаирди еке устадвилелди ва таъсирлудаказ къалурнава:
ЭкъечIна ам къати ялавдин
юкьвай,
Парашют гваз гадарна чилиз
мукьва.
Ахъа хьанач гьич парашют,
аватна…
Гьайиф юадаш! Гьайиф, гъиляй
акъатна!
Ватандин ЧIехи дяведин йисарин сифте кьилера игитвилин тIвар къачур Валентин Эмиров Ватандин азадвал, халкьдин абадвал патал телеф хьана, амма адан баркаллу ва багьа тIвар эбеди яз халкьарин рикIера амукьдайди шаирди еке гьуьрметдивди къейдзава:
Халкьди хуьда гьамиша ви тIвар
кIевелай,
Вун хьтин хва алуддач гьич
рикIелай,…
Ватандин ЧIехи дяве советрин вири халкьар патал лап четин ва зурба имтигьандиз элкъвена. Ахьтин завалрай уьтквемвилелди экъечIай халкьарин дуствал, садвал садрани чкIин тийирди хьун лазим тир. Гьайиф, я а уьлкве, я дуствал къе амач. ЯтIани чи тарих еке тербиячи ва акьулдин чешме, аникай тарс хкудун чи везифа я.
Халкьар! Сад хьухь! Ислягьвал
куь пайдах хьухь!
Мягькем яхъ куьне гъилер
гъилера!
Куь уьмуьрдин – зи уьмуьрдин
даях хьухь,
Садвал, Дуствал пак мурад яз
рикIера!
Арбен Къардашан и гафари Хуьруьг Тагьиран сес давамарзава.
Сегьерхалум Османова,
Герейханован хуьруьн 1-нумрадин юкьван школадин муаллим
Лезги газет
Керимов Ариф Пашаевич родился вскоре после войны, в 1952 году в лезгинском селе Карабулаг, которое ныне находится в Огузском районе Азербайджана. Этот гористый район, граничащий с Дагестаном, отличается большим этническим разнообразием населения: наряду с азербайджанцами и лезгинами в местных сёлах живут русские, турки, евреи. Такое соседство, очевидно, повлияло на мировоззрение Арифа Керимова.
Начало карьеры
Высшее образование Ариф Керимов получил на филологическом факультете в Баку. Работу по специальности – в должности младшего редактора новостной программы – молодой специалист начал в комитете по теле- и радиовещанию.
В 1974-75 годах Керимов прошёл армейскую службу и вернулся домой. После армии начал работать школьным учителем в родном селе. Впоследствии Ариф Пашаевич не раз подчёркивал, как важна и значима роль педагогов в развитии общества – ведь от учителя зависит, «с какими мыслями продолжит свой путь юный человек».
В 1980 году Ариф Керимов возглавил исполнительный комитет Беюк-Соютлинского совета народных депутатов. С этого поста начался новый этап его карьеры – как политика и общественника.
Политическая карьера в Азербайджане
Опыт работы в качестве народного депутата, накопленный к 1991 году, позволил Арифу Керимову масштабировать свою политическую деятельность: он направил усилия на консолидацию национального движения, чтобы лезгинский народ сохранил свою идентичность в период глобальных перемен.
«С распадом СССР на Южном Кавказе резко обострились межнациональные противоречия. В частности, территории, заселённые лезгинами, разделились между Россией и Азербайджаном», – говорил Керимов, описывая ту эпоху.
Тогда же Керимов основал в Азербайджане Лезгинскую демократическую партию (позднее организация сменила название, став Партией национального равенства). В 1993-94 годах Ариф Керимов учредил первую в Азербайджане газету на лезгинском языке – «Алпан». Издание освещало значимые для национальной общины события.
«Каждый человек вправе гордиться своими корнями, ценить и любить тот народ, частью которого он является», – говорит Ариф Керимов.
Деятельность в России
С середины 90-х годов деятельность Арифа Керимова все больше связана с Россией, поскольку именно здесь живёт подавляющее большинство лезгин. Но вплоть до 1996 года он управлял агрофирмой «Дагестан» в Азербайджане, а в 1997 году уже стал членом Совета соотечественников при Госдуме РФ.
Через пару лет Керимов создаёт Федеральную Лезгинскую Национально-Культурную Автономию (ФЛНКА). С 1999 года он – бессменный президент ФЛНКА, но параллельно активно работает и в иных структурах. Также он лично внёс большой вклад в создание и проработку госпрограмм для Северного Кавказа.
В России Ариф Керимов тоже занимался выпуском прессы на родном языке – был главредом газеты «Лезгинские известия». Печатный орган ФЛНКА под его редакцией выходил на бумаге до 2009 года, в последние 12 лет материалы, связанные с ФЛНКА, публикуются на официальном сайте.
Пропагандируя изучение родного языка, Керимов руководствовался идеей о том, что человеку сложно «ощущать себя частью чего–то большого и значимого», если он оторван от речи и культурного наследия своего народа.
Направления работы
Ариф Пашаевич Керимов много и эффективно занимается благотворительностью, культурно-просветительской работой, книгоизданием, социальными проектами и налаживанием диалога между этническими объединениями. По инициативе Керимова в России появилась государственная площадка для такого диалога – «Дом народов России».
Уже более 20 лет ФЛНКА знакомит москвичей с лезгинской культурой, проводя в столице народный праздник «Яран Сувар» и тематические выставки. В Дагестане усилия организации были направлены на работу с молодёжью и противодействие экстремизму, помощь малообеспеченным семьям и пожилым людям.
Уделяя внимание сохранению культурного наследия, он не оставляет без внимания и проблемы экологии. Так, Ариф Керимов и ФЛНКА помогли привлечь внимание президента России к судьбе уникального природного достояния страны – древнего Самурского леса, за сохранение которого боролись жители Дагестана. Владимир Путин поручил выделить более 900 млн рублей для создания Самурского национального парка.
Упорная работа Керимова во главе ФЛНКА получила признание не только в России, но и за рубежом: сегодня это единственная в стране национально-культурная автономия, имеющая статус в органах ООН и участвующая в специальных мероприятиях ОБСЕ. Она также входит в авторитетные международные объединения этноменьшинств и непредставленных народов. К мнению Арифа Керимова внимательно прислушиваются депутаты Европарламента, с которыми регулярно встречаются представители ФЛНКА.
Семья Керимовых
Ариф Керимов воспитал четырёх сыновей, а теперь у него уже растут внуки. Сыновья президента ФЛНКА Токай Керимов и Турал Керимов увлечённо развивают дело, начатое их отцом. Так, Токай Керимов в 2021 году стал президентом некоммерческого фонда «Национальное Возрождение», который учредил Ариф Керимов.
В свою очередь Турал Керимов, возглавляющий совет директоров АО «НафтаГаз», оказывает материальную поддержку благотворительным проектам семьи и помогает отцу в ФЛНКА.
Фонд «Национальное Возрождение» уже определил более десятка направлений работы, связанных с научной деятельностью, культурными мероприятиями и поддержкой талантливой молодёжи. «Будет запущена образовательная платформа с полноценной программой обучения по целому ряду дисциплин», – говорит Токай Керимов.
Миссия фонда: способствовать сохранению языков, письменности и культурных особенностей всех малочисленных народов России, чтобы объединять здоровые патриотические силы и консолидировать усилия общин для развития всей страны.
Участники и гости собрались на красочно оформленной площадке перед Дворцом культуры им. И.Г. Тагирова с. Касумкент, где с утра звучала народная музыка.
Глава Сулейман-Стальского района Нариман Абдулмуталибов поздравил всех собравшихся с любимым праздником лезгинского народа. Он подчеркнул особую его значимость в сохранении этнической идентичности, духовного, культурного и исторического наследия лезгинского народа, в возрождении национальной культуры и традиций: «Сегодня, уже по сложившейся традиции, мы в 21-й раз празднуем День лезгинского героического эпоса «Шарвили». Учитывая риск распространения новой волны коронавируса, в этом году мы решили провести праздничные мероприятия в каждом муниципалитете отдельно.
Праздник, учрежденный в 1999 году по инициативе общественного деятеля Имама Яралиева и впервые проведенный в 2000 году, по-прежнему направлен на популяризацию, развитие и сохранение нашей самобытной культуры.
Отрадно осознавать, что с каждым годом празднование Дня эпоса «Шарвили» становится наиболее значимым культурным событием для всех лезгин, а образ героя – символом единства, сплоченности и силы народа, торжества взаимопонимания и искренности между людьми. Более того, с приобретением общереспубликанского статуса, праздник укрепил дружественные отношения нашего народа с братскими народами родного Дагестана.
Мы не должны забывать, что эпос «Шарвили» является неотъемлемой частью духовного и исторического наследия, в котором воплощены и сохранились отголоски сакральных традиций и древних обычаев, историческая память лезгинского народа. Возрождая в памяти образцы патриотического служения Родине, образ Шарвили позволяет сохранить и приумножить это богатое культурное наследие, воспитывать молодежь в лучших духовно-нравственных традициях народа».
Перед участниками мероприятия также выступили депутат Народного Собрания РД Гамидулах Магомедов и представитель Благотворительного фонда Имама Яралиева «Умуд» Савин Велиев.
В Сулейман-Стальском районе стало доброй традицией награждать в рамках национальных праздников наиболее отличившихся работников различных сфер жизнедеятельности.
Представитель БФ «Умуд» Савин Велиев вручил сертификаты и денежные премии наиболее активным участникам подготовительных мероприятий к празднику. В их числе оказались председатель КЦ «Кюринские зори» Ахмедпаша Ахмедпашаев, художник и автор выставки «Это моей родиной зовется…» Низами Ахмедханов, методист ИМЦ УО Назират Азимова, заместитель директора ЦТКНР им. И.Г. Тагирова Ярахмед Ярахмедов, преподаватель детской художественной школы района Вагаб Рамазанов, заведующая Нютюгским филиалом ЦБС Закират Магомедова, учителя родного языка Кадрина Багишева, Лариса Алисултанова, Диана Магомеднабиева и Диляра Идрисова.
За активное участие в подготовке к празднику «Шарвили» именными часами главы Сулейман-Стальского района награждена воспитатель Сардаркентского детского сада «Аманат» Наиля Насрулаева, а почетными грамотами главы Сулейман-Стальского района – заведующая Буткентским филиалом ЦТКНР им. И.Г. Тагирова Назират Ханбалаева и директор Комитета по спорту, туризму и делам молодежи Надир Эфендиев.
Торжество сопровождалось народными и хоровыми песнями, танцами, поэтическими номерами, театральными инсценировками в исполнении артистов районного Центра традиционной культуры народов России, творческих и фольклорных коллективов, воспитанников Детской музыкальной школы и Дома детского творчества, ансамблей «Леккур» и «Гияр».
Перед торжественными мероприятиями прошли спортивные соревнования по трем национальным видам спорта: перетягиванию каната, метанию гири и прыжкам в длину с места. Мероприятие, организованное спорткомитетом, проходило на базе Детско-юношеской школы №1 села Касумкент.
В состязаниях по поднятию гири победителем стал Азим Абакаров, а в прыжках в длину с места – Мурсал Мехтиханов. В перетягивании каната победа досталась команде ДЮСШ №1 села Касумкент.
Призовые места в спортивных играх заняли Алияр Курбанисмаилов, Мурад Магомедрасулов, Славик Сагидов, Валерий Меликов, команды сел Куркент и Эминхюр.
Директор Комитета по спорту, туризму и делам молодежи Надир Эфендиев наградил победителей и призеров спортивных состязаний премиями.
Комитетом по спорту, туризму и делам молодежи совместно с Молодежным парламентом и волонтерами района был организован и велопробег. Велоколонна с праздничной символикой, стартовавшая у мемориального Дома-музея Сулеймана Стальского в с. Ашага-Стал, также присоединилась к основному торжественному мероприятию.
Кроме того, в рамках праздничного торжества в фойе Дворца культуры им. И.Г. Тагирова были организованы выставки «Лезгинский героический эпос «Шарвили», «Лейся, родная речь» и другой литературы и периодики на лезгинском языке. Также прошли выставки «Это моей родиной зовется…» картин художника Низами Ахмедханова, «Эпос «Шарвили» и лезгинская литература», рисунков по мотивам эпоса, поделок воспитанников Дома детского творчества района и фотовыставка «Праздник «Шарвили». С прицелом на будущее». А на выставке керамических изделий мастера И. Шерифов и Н. Керимханов показали мастер-класс по гончарному делу.
Следует отметить, что в рамках празднования национального праздника в Сулейман-Стальском районе был организован цикл культурно-просветительских, развлекательных и спортивных мероприятий. Знаменательному дню организаторы также посвятили фестиваль ГТО, акции «Народный заступник Шарвили» и «Шарвили в объективе», конкурсы чтецов и рисунков, викторины, музыкально-поэтический флешмоб «Клич Шарвили».
Марсел Ислеманан хва Ризаев (Марсел Испикви) 1984-йисан 29-апрелдиз СтIал Сулейманан райондин ЦIийи Испикрин хуьре дидедиз хьанва. Гьеле хуьруьн мектебда кIелзавай аял вахтарилай эгечIна Марсел Ризаева вич хайи чIалал, литературадал, тарихдал, медениятдал рикI алайди яз чирна. Гьа икI, 6-классда ада сифтегьан «Марф» шиир кхьена, 9-классдилай адан шиирар «Лезги газетдиз», гуьгъуьнлайни «Самур» журналдиз акъатиз хьана.
Университетда кIелдай йисар жегьил шаирдин туькIуьрунарин рекье мадни бегьер гъайибур хьана; кIелунин сифтегьан йисарилай кьил кутуна Марсел Ризаев Дагъустандин газетринни журналрин карханайрихъ галаз сих алакъайра хьана, интеллигенциядихъ галаз мукьувай таниш хьана. Алай вахтунда Марсел Ризаева Испикрин хуьруьн мектебда лезги чIаланни литературадин тарсар гузва, “Хважамжам” тIвар алай литературадин кружокдин регьберни я. Райондин телевиденида (КТВ) лезги халкьдин медениятдиз, эдебиятдиз, тарихдиз талукьарна лезги чIалалди вич автор яз «Ачух суьгьбет» тIвар алай телегунугни арадал гъизва.
Эйваз Гуьлалийрин
Марф
Къукърумдин ван гьатна секин япара,
Цавун кьуд пад чIулав хьана циферив.
Тамам йиф тир, халкьар авай ахвара,
ЦIайлапанди кудна ахвар гъилерив.
ЭкIяй хьанвай чилел алай пурпу руг,
Баябан тир цихъ къаних яз куьчейра.
Циферивай, цава кьунвай яд хурук,
Хьанач эхиз, къурна ириз гуьнейра.
Садлагьана цавун аршдай тIвалар хьиз,
Ириз-ириз гур стIалар аватна.
Тик дагъларай цIуьзвай кьакьан кьвалар хьиз,
Цихъ къаних тир чилелай руг алатна.
Марф хура тур цIайлапандин эквери
МичIи йифни девран йикъав агудна.
Яд фейивал амукьай шак гелери
Чилеравай кьар-палчухар акъудна.
Марф! Вуч гужлу я вахъ авай а къуватар?
Вун дуьнядал хийирни я, зиянни.
Вахъ гьуьжет яз авач халкьдихъ такьатар,
Заз сир туш, канни я вун, таканни!
Лезги чIал
Дидед чIал, – вун дидени я, ватанни,
Муг авуна уьмуьр физвай маканни.
Ви тарихдиз, гележегдиз зи чанни
Багъишда за мулдин цуьк хьиз канидаз.
Зи халкь,зи чIал са чIавузни ажуз туш,
Намус-гъейрат девлетдихъни къачуз туш.
Зи лезги чIал, – дидед чIал заз ялгъуз туш,
Къадим тарих вахъ амай кьван, лезги чIал!
Зун лезги я, дидед чIалан векил я,
ЧIалал зегьмет чIугвазвайди кьве вил я.
Лезги чIалахъ пехил ксар сефил я,
Сергьят авач ви девлетриз, лезги чIал!
Диде, гьуьрмет, берекат ва лезги чIал, –
Мектебда чаз гайи тарсар ибур тир.
Диде хьиз заз кан хьанай зи лезги чIал,
Къаст эцигнай чирда лугьуз адан сир.
Зун я векил дидед чIалан илимдай
Жуван уьмуьр, акьул чIалаз багъишай.
Зи лезги чIал багьа я заз виридалай,
Илим, тарих, – вири я вун, лезги чIал!
Зул
Акъатна гад, чими ракъар багъишай,
Йисан вахтар тIебиатдин суьрет я.
Акваз-такваз дагъдин къамат дегишай,
Къайи шагьвар, яд-къарасу – девлет я.
Алукьна зул – къизилдин ранг лишан тир,
Таму, тара дегишарна либасни.
Кьезил шагьвар, чуьлда авай хупI атир,
Пеш гадариз кьулухъ тушир са тазни.
Чуьлда цанвай никIер хуьруьн колхозди, –
Гатун зегьмет, – кIватIна вири куьмекдив.
Вахтар хьанва никIер, багълар, салазни
Перер ягъиз, гъарар гудай гьуьрметдив.
Гагь чигеди, гагь марфади арабир
Дамахдивди рагъ цифедив кIевирда.
Накь чим гайи хъуьтуьл гьава, адан сир
Къе къуза яз яйлах тирвал къекъуьрда.
Са вахтара дагъдин кьиляй – цаварай,
Гьалтда лацу дурнаяр са цIар хьана.
Зулун мекьи гьавади хупI ахварай
Авудна чеб рекье тунвай тIар хьана.
Зулун йикъар – чуьлдин гуьзел акунар,
Сад-садалай аквадачни гуьрчег яз!
Яд кужумна кьеженвай пеш – ви гьунар,
Перишандиз аквада вун керчек яз.