Дуккха хаза меттигаш ю вайн Нохчийчохь. И х1 ора меттиг шех лаьцна дийца к1 ордор доцуш ю. Бакъдерг дийцича-м суна дукхахъерш телевизор чохь бен ца гина. Лекха лаьмнаш, г1 овг1 анца охьаоьху чухчарийн хиш, хьаннийн исбаьхьалла – и суьрташ сайна гича, со воккхаве вайн иштта меттигаш хиларна, цига кхача боккха лаам бу сан.
Сайн дийцарехь аса юьйцур йолу исбаьхьалла Къоьзан-1 ам бу. Ас дуьххьара хьоьстуш хир йоций хаьа суна Къоьзан-1 оман цхьа шатайпа хазалла.
Аьхка цига даха аьтто хилира тхан, сайн нийсархоша дийцарехь лаьара суна цига кхача. Кхераме белахь, некъ бах ца белира суна. Цхьа 1 адийна стаг санна вара со, оцу меттиган исбаьхьалло цецваьккхина. Телевизор чохь гаррий, хьайн б1 аьргийн нуьрца гаррий цхьаъ ца хиллера. Б1 аьргашна хьалха х1 оьттина сурт цхьа туьйра, цхьа г1 ан дара. Суна моьттура: ” Х1 инца ас б1 аьргаш схьадиллича, со сайн ц1 ахь хир ву, сайн лехамашкахь”. Гуш дерг г1 ан дацара. Сийно-баьццара хи, бухара т1 улгаш гуш, ц1 ена. И хина 1 уналла деш санна, цунна го бина аьрцнаш. И дерриг сурт цхьа даг чу ца тарлуш хазахетар дара. Лаьара массо меттиге б1 аьрг тоха, хьайн деган к1 айле йийца гено лаьттачу б1 аьвне. Лекхачу орцана т1 е хьалавелира со.
-Эх1, хьан аьлла х1 аваан чам бац, бакъ дац шуна иза, цхьа мерза, хьан накха бузош ду кхузара х1 аваъ.
“Э-е-ее-е-й!” – аьлла мохь тоха лууш, цхьа тамашийначу, цкъа суна ца девзачу синхаамаша д1 алецира со. Оцу аьхначу х1 авао лахдира сан к1 адвалар, д1 аяьккхира сан даг чуьра есалла. Сан 1 алашо – б1 ов ах хаьрцина лаьтташ яра, цуьнан пенаш йозанашца къарздинера, т1 ехь цхьаццаммо, аса сонта стаг эр дара цунах, ша кхузахь хилла аьлла билгало йитина ваханчух, шен фамили, ц1 е яз а йина. Б1 аьвнийн пенаш б1 ешерашкахь я мохе, я т1 еман ирчалле гор ца х1 оттаделлера. Цхьа воккха стаг санна, доьналлех дуьззина, шен дахарехь дуккха ирча киртигаш 1 иттаелла. Ма дуккха къамелаш дийр дара ца соьга, мохийн шабарца, хинан г1 овг1 анца. Хаза хенаш юьйцур яра цо, берийн деларх а, маьршачу заманца юьйцина, ткъа х1 инца деса ду пенаш а, б1 арзделла деса кораш а.
Гонахарчу басешкахь лепаш гора тайп-тайпанчу зезагийн кортош: можа, сийна, ц1 ен басарш дара бецашна юккъехь даьржина, сирла басарш 1 енийча санна. Дукха генахь йоцуш лаьтташ яра базанийн жима хьун. Ма ирс ду-кх кхузахь 1 ачу нехан аьлла хеттачу заманчохь:
– Адам! Ларлуш охьавосса, – аьлла хезира суна сайн ненан аз. Ца лаьара д1 аваха, йита х1 ара хазна. Делахь а, нене ла ца доьг1 ча цаваларна, юхнехьа некъ бира ас, оцу меттигашка вухаван дог-ойла йолуш.
Сайн дийцар чекхдаккхале ала лаьа суна: ” Адамаш, дукхачу хьолахь, баккхийнаш, ирсе кхача г1 ерта, генахь лоьху цара иза. Ткъа иза юххехь ду – зезагца, б1 аьвнаца, эсалчу мохаца, хьан Даймахкаца. Сиха йоьду олу вай зама, ца йоьду – вай ду сиха, б1 аьрзе, 1 аламах хаьдда. Г1 ой вай Къоьзан-1 оме, б1 аьвнийн туьйранашка ладог1 а. Некъ дика хуьлийла вай.
Дуккха хаза меттигаш ю вайн Нохчийчохь. И х1ора меттиг шех лаьцна дийца к1ордор доцуш ю. Бакъдерг дийцича-м суна дукхахъерш телевизор чохь бен ца гина. Лекха лаьмнаш, г1овг1анца охьаоьху чухчарийн хиш, хьаннийн исбаьхьалла – и суьрташ сайна гича, со воккхаве вайн иштта меттигаш хиларна, цига кхача боккха лаам бу сан.Сайн дийцарехь аса юьйцур йолу исбаьхьалла Къоьзан-1ам бу. Ас дуьххьара хьоьстуш хир йоций хаьа суна Къоьзан-1оман цхьа шатайпа хазалла.Аьхка цига даха аьтто хилира тхан, сайн нийсархоша дийцарехь лаьара суна цига кхача. Кхераме белахь, некъ бах ца белира суна. Цхьа 1адийна стаг санна вара со, оцу меттиган исбаьхьалло цецваьккхина. Телевизор чохь гаррий, хьайн б1аьргийн нуьрца гаррий цхьаъ ца хиллера. Б1аьргашна хьалха х1оьттина сурт цхьа туьйра, цхьа г1ан дара. Суна моьттура: « Х1инца ас б1аьргаш схьадиллича, со сайн ц1ахь хир ву, сайн лехамашкахь». Гуш дерг г1ан дацара. Сийно-баьццара хи, бухара т1улгаш гуш, ц1ена. И хина 1уналла деш санна, цунна го бина аьрцнаш. И дерриг сурт цхьа даг чу ца тарлуш хазахетар дара. Лаьара массо меттиге б1аьрг тоха, хьайн деган к1айле йийца гено лаьттачу б1аьвне. Лекхачу орцана т1е хьалавелира со.-Эх1 , хьан аьлла х1аваан чам бац,бакъ дац шуна иза, цхьа мерза, хьан накха бузош ду кхузара х1аваъ.«Э-е-ее-е-й!»- аьлла мохь тоха лууш, цхьа тамашийначу, цкъа суна ца девзачу синхаамаша д1алецира со. Оцу аьхначу х1авао лахдира сан к1адвалар, д1аяьккхира сан даг чуьра есалла. Сан 1алашо- б1ов ах хаьрцина лаьтташ яра, цуьнан пенаш йозанашца къарздинера, т1ехь цхьаццаммо , аса сонта стаг эр дара цунах, ша кхузахь хилла аьлла билгало йитина ваханчух, шен фамили, ц1е яз а йина. Б1аьвнийн пенаш б1ешерашкахь я мохе, я т1еман ирчалле гор ца х1оттаделлера. Цхьа воккха стаг санна, доьналлех дуьззина, шен дахарехь дуккха ирча киртигаш 1иттаелла. Ма дуккха къамелаш дийр дара ца соьга, мохийн шабарца, хинан г1овг1анца. Хаза хенаш юьйцур яра цо, берийн деларх а, маьршачу заманца юьйцина, ткъа х1инца деса ду пенаш а, б1арзделла деса кораш а.Гонахарчу басешкахь лепаш гора тайп-тайпанчу зезагийн кортош: можа, сийна, ц1ен басарш дара бецашна юккъехь даьржина, сирла басарш 1енийча санна. Дукха генахь йоцуш лаьтташ яра базанийн жима хьун. Ма ирс ду-кх кхузахь 1ачу нехан аьлла хеттачу заманчохь:- Адам! Ларлуш охьавосса, – аьлла хезира суна сайн ненан аз. Ца лаьара д1аваха, йита х1ара хазна. Делахь а, нене ла ца доьг1ча цаваларна, юхнехьа некъ бира ас, оцу меттигашка вухаван дог-ойла йолуш.Сайн дийцар чекхдаккхале ала лаьа суна: « Адамаш, дукхачу хьолахь, баккхийнаш, ирсе кхача г1ерта, генахь лоьху цара иза. Ткъа иза юххехь ду – зезагца,б1аьвнаца, эсалчу мохаца, хьан Даймахкаца. Сиха йоьду олу вай зама, ца йоьду – вай ду сиха, б1аьрзе, 1аламах хаьдда. Г1ой вай Къоьзан-1оме, б1аьвнийн туьйранашка ладог1а. Некъ дика хуьлийла вай.
Дезна суна лекха лаьмнаш
Лаьмнех дуьйлу шовданаш.
ЦIена Iалам, юькъа хьаннаш,
Сан Даймахкан аматаш…
Со бер долчу хенахь дуьйна, боккха лаам бара сан, цкъа вахана Даймохк бустуш, Нохчийчоьнан массо меттехула, вайн лекхачу лаьмнийн, тIехь хьаннаш кхуьучу раьгIнийн исбаьхьа, хаза меттигаш йовза а, уьш сайн бIаьргашца ган а. Цаьрга доггаха хьажа лууш, Iаламо дIавоьхура шен цIена хIаваъ мийла. ТIаьхь-тIаьхьа дог карзахдуьйлура, и сан лаам кхочушбан лууш. Хийла байташ а язйора ас, цу лаьмнех лоций, геннара схьагучу хьесапехь, ойлано хьийзош. Амма и сан деган лаам кхочуш ца хуьлуш, гIан санна сиха дIадевлира сан бераллин шераш. ГIеметта а хIоьттира со, изза ойла хийца ца луш, дахаро лаьцна, къинхьегаман хьаьттахь белхалошца йохьалле вуьйлуш, доккха зеделларг лоьхуш.
Амма кхин а чехка уьдура денош, дагардан а ца ларош, хIора а шарахь бIаьстенаш йохкуш лаьмнашка ваха.
Иштта и лаам кхочушбан йиш ца хуьлуш, сан 40 шо а дуьзира, цул тIаьхьа махка тIом беъна хаьрцира ас йохаллехь хала йоьттина сан сатийсаман гIала. Сан халкъах хьаьрчира къизаллин бала. Кеманаша бомбанаш чу Iенош, маьI-маьIIехь херцара цIенош. Лаьмнашкахь декара дур-р. Ткъа, лаьтто, хIоъ-молхий худуш, шена тIеоьцура лазар. Лаьмнаша, шайн дера чевнаш а лечкъош, шаьш кура латтарца, ир-кара дохура дог. Амма, сан кийрахь лозура и.
Хьомсара сан Даймохк
Суо ирсе хета,
Хьо мел бу вехаш ву
Дуьненчохь со.
Хьуна мел кхоьссинарг
Сан дагна кхета,
Сан дог а лазадо
Лазийча хьо…
Амма, шеко йоцуш, тешара дог Даймехкан балийна мел делхахь а кийрахь. Собаро са дууш кхехкара яхь. Тешара Даймехкан хиндолчу ирсах, бIаьстенан юьххьехь цо шен заза доккхург хиларх. Чекхбелира хьалхара тIом. Сан лаам кхин а совбелира лаьмнашка ваха. Лаьара оцу лаьмнашна хилла чевнаш ган, йовза. Царна тIе къинхетаме бIаьрг а хьажош, сайн бIаьргашца ган.
Хьалхара сан лаам кхочушхилира 1998-чу шеран 8-чу августехь дуьйна кхо-де-буьйса лаьцна.
Тхешан жамаIатан маьждиге лелаш болчу накъостех пхийттех стаг вовшах а кхетта (со массарел воккханиг а волуш), цигахь даго дечиган бист кхаччалц юург-мерг а кечйина, масех машенахь хьаладахара тхо.
Тхо духхьара шина регIана юккъе дулучохь, Сиржа-Эвлан йистехь, обарг Зеламхана, шен говраца цхьаьна йоьгIна йолчу памятникана уллехь суьрташ дахийтира оха. Цул тIаьхьа Хорачу кхаьчча Зеламха ваьхначу метте а, ломахь и дIатарвелла Iийначу, хара йолчу лома а хьаьвсира тхо. Тхоьца видео-камера а, сурт доккхург а, турмал а яра.Цигара Къоьзана Iома тIе хьаладахара тхо. Суо Дала дуьнен тIе ваьккхичхьана сайна ур-аттала гIенах дуьхьал а ца тесна йолу хазалла гира суна цигахь. Дуьненан ялсамани хийтира суна цигара Iаламан сурт. Ма-дарра цуьнан сурт хIотто говзалла а ца карайо суна. Делахь а, тхайн хилларг-лелларг хьахо хьожур ву со.
Хьалха, “Турбаза” хиллачу меттехь волейбольни майданахь четар а тоьхна дIанисделира тхо. Дуьххьара тхайн лулахой муьлш бу хьаьвсира тхо. Уьш бара тхо санна садаIа баьхкина, цхьана агIор Куршлойн-Эвлара а, вукху агIор Йоккхачу АтагIара а кегийрхой. Цу уллохь хIун юрт ю-те аьлла машенахь дахча, гена йоццуш, Хой цIе йолуш, бIаьвнаш а йолуш, жима кIотар а яра, шена чохь бехаш кIеззиг бахархой а болуш.
Иштта даккхийдерца дIаелира тхан дуьххьарлера буьйса а. Пхьуьйра ламазана молла а кхайкхина тхо жамаIат ламазана дIахIитта дагахь долчу хенахь, Iаламат, суна цкъа а ца хезначу хазачу мукъамехь, гондIахьарчу лаьмнаша тIаьхьара олуш санна, цхьанхьара зевне декарца, молла кхойкхуш аз тIедеара тхуна, Къоьзана Iомана дехьара схьа. ЧIогIа сакIамделира тхан цига даха. Амма, гондIара меттиг дика евзаш цахиларна, тIехIоьттинарг буьйса а хиларна, и лаам кхочушбойла ца хилира тхан.
Хьалхара буьйса чIогIа шийла еара (я тхуна хетара а хаац дуьххьара лаьмнашкахь долу дела). ШолгIачу дийнахь уггаре а хьалха, хи чохь долчу пийсиг хьокхучу лодкаший, пидалаш хьовзочу “катоморанкиний” тIеховшалуччул тIе а хевшина, Къоьзана Iома дехьарчу бердаца садоIуш болчарна тIедахара тхо, сийсара хаза молла кхайкхинарг вовзар Iалашо йолуш. Иза хиллера Хьиди-КIотарара баьхкинчаьрца, Дела реза хуьлда цунна (цуьнан цIе йицъяларна бехке ву со).
Шен хьеше довха куьг кховдош,
Вайнехан гIиллакх ду тоьлла.
Хьешаца ца хилла дов, дош,
Лийрина бехке ву аьлла.
Даиман беркат а хеташ,
Сан дайша лийрина хьаша.
Хьешана, шенна цIа кечдеш,
Я цунна ца кхоош кхача…
Нисса тхо ламазана тIе доьрзуш болу, къилбехьа агIор 800 метр лекха хир болу, шена тIехь хьала кхуьуш диттийн кондарш а йолуш (хьалха цу тIехь цкъа а ца хилла боху дитташ) сеналлица кхелина болу исбаьхьа хаза лам, бийца, цуьнан ма-дарра сурт хIотто басар карор а дацара. И хаза лам болу агIо хIинца а суьйлашца кхоччуш доза къастийна а яц, бохуш дуьйцура турбаза лаьттинчохь хехь волчу цхьана воккхачу стага…
Цкъа а дицлур дац суна оха цигахь самукъадолуш даьккхина кхо де-буьйса. Ткъа жималла а, могашалла, шегахь похIма дерг-м муххале а Iалур варий Даймахках лаьцна довха дош ца олуш? Iалур вацара, хьанора! Я со а ма ца Iавелира, цунах дага ца ваьлча.
Хьажахьа, вайдаха,
Хаза-м бу Даймохк!
Даим и хилла-те
Иштта хаза?
Дог хьостуш тIехьоькху
Юьхьдуьхьал бай мох,
Исбаьхьчу бошмаша
Доккху заза.
Буьйсанна батто шен
Нур хьоьрсу хьуна.
Малхо шен зIаьнаршца
Лийчабо хьо.
Илланчийн пондаран
Аз ду хьо суна.
Хьо безар марзонна
Сакъерало.
Хьан цIена хIо мелча,
ДегIехь ницкъ деба.
Шовданах къурд бича
Хьогалла йов.
Хьан стоьмийн хьурматех
Синош ца Iеба.
Хьан лаьмнийн догIа ду,
Ламанан бIов.
Хьовсийша, вайдаха,
Хаза-м бу Даймохк.
Даим а хилла бу
Иштта хаза!
Сил аьхна схьахьоькху
Юьхьдуьхьал байн мох.
Де-дийно кхин хаза
Доккху заза.
2-гIа дакъа
Лечкъош йина дера чевнаш,
Курра лаьтташ ду сан лаьмнаш
Сил-сил хилла юьйцуш хенаш
ГIаролехь ю царна бIаьвнаш…
Цул тIаьхьа елира шо гергга зама.
1999-чу шеран, аьхкенан юккъерчу баттахь, тхо юха а вовшахкхийтира лаьмнашка даха. Амма, хIинца кхечу агIор боьду некъ бара оха юьхьарлаьцнарг. Тхо, Дуби-Эвла тIехьа юьтуш, чудуьйлира Орган чIож мадду некъ беш. Кхечира Шуьйта, Итум-Кхалла, иштта Органца мел йолчу юьрта а. Дахара Нохчийн-Гуьржийн доза къаьстаче кхаччалц. Амма, садоIуш севцира дозанера масех километр лахахьа а девлла, цхьана ломах схьадуьйлучу шовдана йистехь. Толлура оха тхайна хазаделлачу лаьмнийн лакхенаш, кхача гIерташ церан баххьашка, дукха хьолахь и тхан лаам кхочуш хуьлура.
Цхьана дийнахь, цхьа лекха лам боккхуш, бIаьвнаш йолчу тхо хьала девлча, уггаре а лекхачу цхьана ломан бохь тIе йоьгIначу нохчийн байракхна тIе кхечира тхо. Иза хиллера Иорданера вайн махка хьошалгIа веанчу цхьана нохчийчо йоьгIна. Ткъа дехьо, хьалхалерчу заманахьлера кешнаш а дара, бIаьвнаш санна тIулгех доьттина, шайна чохь, шина а агIор терхеш а йолуш. Цу терхеш тIехь баккхийчийн а, берийн а нисъеш охьаехкина деллачу адамийн чалхаш а йолуш.
Бераллехь дуьйна хилла болу сан сатийсам кхочушхиллера. ХIинца суна сайл ирс долуш цхьа а ца хетара дуьненахь. Со сайн лаьмнех, Даймехкан лаьттах а воккхавеш, маьршша лаьттара. Хетара суо Даймехкан дега юккъехь байракх санна лаьтташ ву.
ХIинца ву-кх со сайн Даймахкахь хецна дош ала йиш йолуш. ХIунда аьлча, суна чIогIа беза вайн Даймохк, еза цуьнан исбаьхьа аренаш, цуьнан сийна хьаннаш, цуьнан нуьцкъала лаьмнаш, цуьнан хих дуьзна татолаш.
Цуьнан гIаланаш, ярташ, цу чохь мел деха миска адамаш. Цуьнан хIора маьIиг а, иза мел генахь елахь хьоме а гергара а ю суна.
Вайн Даймохк – иза Вайнехан сийлахь, боккха доьзал бу, керла а, ирсе а дахар хIоттош болу.
Эзарнаш миска адамаш леррина де-дийне мел долу, хьанал къахьоьгуш ду вайн лаьтта тIехь, и лелош, дерзош а.
ЦIена, сирла ду вайн Даймехкан хиш – хьостанаш. Лаьтта бухахь Iаьржа деши хиларца, чIогIа хьал долуш а бу, шена тIехь дIайийнарг кхуьуш, беркате а бу. Шена чохь дуккха а эвлияаш бахкийтина, Дала дика дина мохк бу вайн Даймохк.
Рицкъанаш мел генахь хилахь а, каш шена чохь хила хьакъ долуш бу иза. Кхузахь а кхо де-буьйса даьккхира оха. Лекхачу лаьмнийн Iалам а дара дийцина ца валлал исбаьхьа, хаза. Амма ойлано юха а хьаьвззий Къоьзана-Iам болчу вуьгура со. Дуьхьал хуьттура цигара исбаьхьа сурт. Лерехь лаьттара Хьиди-КIотарарчу жимачу стага хазачу мукъамехь ламазана кхойкху молла. Ткъа хIоккхехь, Органо чIуг етташ, чугIерташ санна, декадора шен чIогIа аз.
Дуккха хаза меттигаш ю вайн Нохчийчохь. И х1ора меттиг шех лаьцна дийца к1ордор доцуш ю. Бакъдерг дийцича-м суна дукхахъерш телевизор чохь бен ца гина. Лекха лаьмнаш, г1овг1анца охьаоьху чухчарийн хиш, хьаннийн исбаьхьалла – и суьрташ сайна гича, со воккхаве вайн иштта меттигаш хиларна, цига кхача боккха лаам бу сан.
Сайн дийцарехь аса юьйцур йолу исбаьхьалла Къоьзан-1ам бу. Ас дуьххьара хьоьстуш хир йоций хаьа суна Къоьзан-1оман цхьа шатайпа хазалла.
Аьхка цига даха аьтто хилира тхан, сайн нийсархоша дийцарехь лаьара суна цига кхача. Кхераме белахь, некъ бах ца белира суна. Цхьа 1адийна стаг санна вара со, оцу меттиган исбаьхьалло цецваьккхина. Телевизор чохь гаррий, хьайн б1аьргийн нуьрца гаррий цхьаъ ца хиллера. Б1аьргашна хьалха х1оьттина сурт цхьа туьйра, цхьа г1ан дара. Суна моьттура: « Х1инца ас б1аьргаш схьадиллича, со сайн ц1ахь хир ву, сайн лехамашкахь». Гуш дерг г1ан дацара. Сийно-баьццара хи, бухара т1улгаш гуш, ц1ена. И хина 1уналла деш санна, цунна го бина аьрцнаш. И дерриг сурт цхьа даг чу ца тарлуш хазахетар дара. Лаьара массо меттиге б1аьрг тоха, хьайн деган к1айле йийца гено лаьттачу б1аьвне. Лекхачу орцана т1е хьалавелира со.
-Эх1 , хьан аьлла х1аваан чам бац,бакъ дац шуна иза, цхьа мерза, хьан накха бузош ду кхузара х1аваъ.
«Э-е-ее-е-й!»- аьлла мохь тоха лууш, цхьа тамашийначу, цкъа суна ца девзачу синхаамаша д1алецира со. Оцу аьхначу х1авао лахдира сан к1адвалар, д1аяьккхира сан даг чуьра есалла. Сан 1алашо- б1ов ах хаьрцина лаьтташ яра, цуьнан пенаш йозанашца къарздинера, т1ехь цхьаццаммо , аса сонта стаг эр дара цунах, ша кхузахь хилла аьлла билгало йитина ваханчух, шен фамили, ц1е яз а йина. Б1аьвнийн пенаш б1ешерашкахь я мохе, я т1еман ирчалле гор ца х1оттаделлера. Цхьа воккха стаг санна, доьналлех дуьззина, шен дахарехь дуккха ирча киртигаш 1иттаелла. Ма дуккха къамелаш дийр дара ца соьга, мохийн шабарца, хинан г1овг1анца. Хаза хенаш юьйцур яра цо, берийн деларх а, маьршачу заманца юьйцина, ткъа х1инца деса ду пенаш а, б1арзделла деса кораш а.
Гонахарчу басешкахь лепаш гора тайп-тайпанчу зезагийн кортош: можа, сийна, ц1ен басарш дара бецашна юккъехь даьржина, сирла басарш 1енийча санна. Дукха генахь йоцуш лаьтташ яра базанийн жима хьун. Ма ирс ду-кх кхузахь 1ачу нехан аьлла хеттачу заманчохь:
– Адам! Ларлуш охьавосса, – аьлла хезира суна сайн ненан аз. Ца лаьара д1аваха, йита х1ара хазна. Делахь а, нене ла ца доьг1ча цаваларна, юхнехьа некъ бира ас, оцу меттигашка вухаван дог-ойла йолуш.
Сайн дийцар чекхдаккхале ала лаьа суна: « Адамаш, дукхачу хьолахь, баккхийнаш, ирсе кхача г1ерта, генахь лоьху цара иза. Ткъа иза юххехь ду – зезагца,б1аьвнаца, эсалчу мохаца, хьан Даймахкаца. Сиха йоьду олу вай зама, ца йоьду – вай ду сиха, б1аьрзе, 1аламах хаьдда. Г1ой вай Къоьзан-1оме, б1аьвнийн туьйранашка ладог1а. Некъ дика хуьлийла вай.
Мамакаев ?аьрби вина 1918 шеран гIуран-беттан 2-чу дийнахь Лаха Нёврехь. Мамакаев ?аьрби – нохчийн яздархо а, гочдархо а вара. Иза нохчийн литературан бухбиллархойх цхьаъ лору. Тоьллачех нохчийн классикан литературан векал а вара иза. Вуно жима волуш, да-нана доцуш байлахь висарна кхиира иза берийн цIахь. 1930-г?а шерашкахь «Ленинан некъ» газетехь а, радиохь а болх бан волавелира. Цигахь болхбечу хенахь, драматургийн курсашка а лийлира.
Цуьнан хьалхара байташ арахийцира 1934 шарахь. Хьалхара байтан гулам «Теркан тулгIенаш» араелира 1940-чу шарахь. Цуьнан уггаре гоьяьллачех цхьаъ ю цуьнан поэма «Аслага а, Селихат а». 1941-чу шарахь иза контрреволюцин болх беш ву аьлла дуьххьара чувоьллира. Кхело теллинчул тIаьхьа, бехке вац аьлла арахийцира иза. Цул тIаьхьа цо болхбира Нохч-Г?алг?айн яздархойн бертан коьрта хьехамча. Цу хенахь Нохч-Г?алг?айн драман театро х?оттийра цуьнан ши пьеса: «Оьг?азло» а, «Таллар» а.
Вайнах ц?ера бахарна дуьхьал ву аьлла, иза юха а чувоьллира. ХIинца иза Магаданерчу Гулаге хьажийра. Магадехь хан йоккхуш, цо язйина цхьа а байт хууш яц. Набахтера арахецча, иза Казахстане вахара шен доьзалах дIакхетархьама. Иза «Къинхьегаман Байракх» газетан зорбане балха дIахIоьттира.
1957 нохчашна цIа бахка бакъо елча, Нохчийчу юхавийрзира Iаьрби. Ала догIу, кхело хьалха иза бехкевинчу бехках цу шарахь бакъвинехь а, иза реза ца хилира коммунистан партин тоьшаллан кехат юха схьа эца. Компартино шена а, шен къомана тIехь дина тIайзар гоч ца даран тоьшалла хетало иза. Цундела, цуьнан дукха халонаш дан дийзира шен дахаран оьмаран тIаьххьарчу шарахь. Ткъа иза велира шен доттагIчуьнан Абузар Айдамиров Абузаран цIахь.
Даймохк
Даймохк, хьоьга дагар дуьйцуш,
Къайлах безам белхабо,
Лекхчу лома буьххье вуьйлуш,
Дог ца 1ебаш, хьоьжу со!
Лекха лаьмнаш, шира хьаннаш,
Органа т1ехь хьийза дохк.
Эшарш хеза, декош 1аннаш,
Мел ирсе бу сан Даймохк!
К1орге 1инах со мел вуьйли,
Т1етта ч1аг1ло эшараш.
Кийра 1абош ас хи муьйлу,
Мел чомехь ду шовданаш.
К1ад ца луш ас йоху г1улчаш,
Хьийзаш олхазарш а гуш.
Т1ома вала, т1емаш хилча,
Мархийн болар хаалуш.
Яздина дац суна Дала,
Кхерсташ лела х1аваэхь.
Воккхаве со, гуш сайн 1алам –
Зарзар декаш дитта т1ехь…
Вайн Даймехкан кхане хазъеш,
Кхуьуш бу вайн мехкарий.
Мостаг1чух вайн Даймохк ларбеш,
Г1аролехь бу къонахий.
Д1адийначохь кхуьу ялташ,
Иштта стоьмаш, хасстоьмаш.
Д1асахьаьжча гуш ю ярташ –
Бертахь деха адамаш.
Сан Даймахкахь х1ора 1уьйре
Йог1у, дохьуш шеца ирс.
Дехар ду вай, ч1аг1ъеш уьйраш,
1алашбеш вайн дешнийн г1ирс!
***
Соьлжа-г1алахь дахар кхехка.
Къинхетаме хьаьжна малх.
Машенаш шайн хоьхкуш чехка,
Карзахбевлла кегий нах.
Корта бахон молха молу,
Т1аьхьенна яц ойла еш…
Машенашца «т1ома бовлу»,
Шайн болчаьрна бала беш…
Шу х1ун лоьхуш лела теша?
1ожалла ю лоьхург аш?
Нахана беш боккха иэшам,
«Хенал хьалха» доккхуш каш…
Я ца тоьа техьа вайна,
Т1амо х1аллакбина нах?
Я хууш дац техьа шуна –
Г1ело лар а Сибрехахь???
Сонталла а юссий даг т1е,
Хохку… маьрша стаг а вуьйш…
Декъазчарна 1арждо «к1айн» де,
Нанойн белхарш дац-кха туьйш…
Минотана сецна доцуш,
Хаддаза «болх беш» ду шайт1а.
Куралла цо даг т1е йоссош –
Цуьнга аш шаьш къар ма дайта…
Собарде цкъа. Сих ма луо шу,
Ойлае, адамаш, х1ай!
Деле доьхуш лардар вуочух,
Бертахь, ирсе дахий вай!
Т1аьххьара горгали
Т1аьххьара горгали
бекна вай къаьсташ,
Эр ду ас, дог 1овжош,
т1аьххьара дош.
Т1аккха тхо д1аг1ур ду,
дахаро хьоьстуш,
Тхайн ойла стигланан паналле хьош.
Цхьайтта шо д1адаьлча
ишколах къаьста,
Мел къаста ца лууш хьийзарх а вай.
Ишколехь д1аяьлла
тхан цхьайтта б1аьсте,
Ишколан корера тхан чиркх д1абай.
Дахар – и къиза ду. Хууш дац хьанна?
Мел ч1ог1а дезарх а, дуьне ду – харц.
Ткъа тахна тхуний бен,
хууш дац цхьанна,
Муха ду, ловш латта
ойланийн дарц…
Ойланехь кхоллало дуккха а хеттарш:
«Муьлхачу аг1ор
д1ахьаьвзар те некъ?!»
Цундела дитина х1ораннан хетарш,
Коьртаниг – халонех довлар ду чекх.
Ойланийн дохк а ду
кхетамах хьерчаш,
Ц1еххьана кхийти
цу дахкарлахь ткъес –
Дахарехь хиллаче чкъург юхакерча,
Меттахадохуш иэс:
Тхо кхийти… Кхин цкъа а
йиш ма яц дахка,
Дешархой хилла кху ишколе схьа.
Тхо хьалха дитина шианнаш дахкарх,
Г1ертар дац ц1ера дарс дийца а д1а…
Хьехархой! Х1оразза
шун ц1е а йоккхуш,
Т1етта а сов юьйлу дегнашкахь ц1е.
Цу дагалецамо дог карзахдоккху,
Ткъа тахна биснарг бац даглецам бен.
Аш тхуна хийлазза хьехарш ма дора,
Лууш тхох хилийта яхьйолу нах.
Ткъа тахна лаьтта тхо,
кхачийна г1ора,
Х1еттехь ца бовзарна
цу дешнийн мах.
Делахь а дайна дац и хьехарш доьза,
Дуьнен чохь мел деха, тхоьца ду уьш.
Ишколехь 1ийна вай
хилла цхьа доьзал,
Ирсечу б1аьргашца сатийсам гуш.
Мел дукха дешнаш ду х1ораннах ала,
Кху цхьайтта шарахь а
ца хилла дерш.
Маржа я1, йиш хилча дешица кхала,
Хьомечу хьехархойн
исбаьхьа ц1ерш…
Цундела тахана тхан а ду хьехар,
Ишколехь т1екхуьъчу
т1аьхьенна дан:
«Бух боцчу ловзаршка ма дайта 1еха,
Ма яйа эрна аш бераллин хан.
Ишколан дахарна юьстах ма латта,
Ма хила, доттаг1ий, заманан лай.
Ишколан доладан ца хиларх атта,
Дош дац-кха шайн школехь
шу бацахь дай…»
Т1аьххьара ишколах
къаьстачу дийнахь,
Массеран ц1арах а ч1аг1о йо ас:
Замано мел дахарх вовшашна гена,
Йицйийр яц тхайн хилла
самукъне класс…
20.05.2015 г.
Нохчий
Атта дац-кха болат дахчон,
Цул а хала – къарван Нохчо.
1азап, бала шортта лайна,
Халонаш а дукха яйна.
Мел висарх а дайна г1ора,
Х1оьттина вац цкъа а гора.
Гора я1, самаьрша нохчий,
Ца лехна аш ахчий-бохчий:
Х1ора гурахь латта охуш,
Хастамаш а Далла бохуш,
Тоьаш баьхна, хиларх миска,
Яа хилчахьана сискал…
Нохчашна шаьш хетта ирсе,
Б1аьрг тоха йиш хилча ирзе…
1алашбойла везчу Дала,
Нохчий, кхин ца гойтуш бала.
Майра к1ентий, мехкарий,
Ца дайинарш мехкан сий!
Вайнах №7-8, 2015
МУНИЦИПАЛЬНОЕ
БЮДЖЕТНОЕ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ
«СРЕДНЯЯ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ ШКОЛА ИМ
М.М.МЕРЖУЕВА С.БАМУТ»
| РАССМОТРЕНО на заседании педагогического совета Протокол № ___ от__________ г | УТВЕРЖДЕНО Директор ___________Л.М.Мержуева Приказ |
ФОНД
ОЦЕНОЧНЫХ СРЕДСТВ
Классы:
5 -10
Учитель:
Заурбекова Мадина Умаровна
Перечень оценочных средств
| 1 | 2 | 3 | 4 |
| 1 | Контрольная | Средство проверки | Контрольная работа с |
| 2 | Тест | Система стандартизированных | Комплект тестовых |
| 3 | Творческое | Средство, позволяющее оценить умение обучающегося письменно излагать | Сочинение. Изложение |
Паспорт фонда оценочных средств
по учебному предмету чеченский язык
Класс: 6 класс
| № | Меттан декъахула йолу | Белхан тайпа |
| 1 | Карладаккхар | Талламан болх |
| 2 | Ц1ерметдош | Изложени «Ча |
| 3 | Билгалдош | Талламан болх |
| 4 | Терахьдош | Талламан болх «Олхазарийн дуьне» |
| 5 | Ц1ерметдош | Сочинени «Хьоме |
| 6 | Ц1ерметдош | Изложени |
| 7 | Хандош | Талламан болх |
| 8 | Хандош | Сочинени «Сан дика |
| 9 | Хандош | Изложени «Мухтар» |
| 10 | Хандош | Талламан болх «Дай |
Талламан болх
«М1аьчиг».
М1аьчиг маьждиган майдана кхаьчча, кхузахь гулбелла бара берриг
гатиюьртахой. Беак1ов цостуш тобинчу г1амаран можачу т1улгах боьттинчу
маьждиган лекхачу пенаца диллинчу дукъо т1ехь 1ара юьртан тхьамданаш.
Вокх-
воккхачо царна уллохьа шен-шен меттиг д1алоцуш, юккъехь беса гуо буьтуш,
д1ах1иттира нах. Царна юккъехь бара хено тишбина , шуьйра накхош хьулдина
к1айн мажош йолу баккхий нах, г1еметта х1иттина къонахий, х1инцца маж- мекх
даладоьлла кегийраш. Даима санна, х1ора веанера герзах воьттина: беркъачу
барзакъна т1ехула йихкина шаьлтанаш, коча тийсина тарраш, доьхкарех йоьхкина
тапчанаш.
Наггахь волчун букъа т1ехьа вертанан беттанаш чохь- барх1 са болу мажарш.
Кхоьлина яра къонахойн яххьаш. Уьш синтемза хьуьйсура полковникаша къамел
долоре. Ткъа вуьйш шекбоцуш лаьттара. Малхехь лепара белшаш т1ера дашо варкъ
диллина погонаш. Лергашна лаха довллалц дуькъа, хьийна гиччойн кандуьтуш,
ц1ена яьшна мажош, юьхьигаш ирхъхьийза мекхаш.
(124 дош) (А. Айдамиров).
Изложени
«Ча
а, зударий а»
Хьесап:
1.Кабехий,Бикатуй
хьуьнах яхар.
2.Бикатуна
карийна кхораш.
3.Церан
чанах кхерабалар.
Кабехий,Бикатуй
яхара хьуьнах хи чу бохка кхораш лахьо.Лекха а, буьрса а яра хьун. Ширчу
некъашкахула, хьуьнан кхораш лоьхуш, генна д1аяхара и шиъ. Ирзу тайпа цхьана
майдана кхаьчча,саттийна охьабан боллуш кхор карийра цу шинна.Маьлхан
серлонгахь, лоппаргаш санна, лепара ношбелла кхораш.Кхуран к1ело хьешна яра.
Наггахь а кхор ца битинера охьаэгначех. Лохо кондарш д1а а, схьа а кегош,
леррина лехча ши кхоъ ношбелла кхор карийра Бикатуна.Церг а тоьхна хьаьжча, чам
тайра цунна.
-Эх1 , х1орш
ч1ог1а дика чам болуш кхораш бу! — кхура т1е хьалахьаьжира Кабеха.
-Х1ара х1ун ду?
Цхьа адамаш леллачух тера ма ду кху к1елхула. Т1ехь саттийна кхораш а бу.
-Же,шимма а т1е
яьлла,массо а га ластош, кхораш охьаэго беза вайшимма,-аьлла, хьалаелира и ши
зуда.
К1ело юьззина
кхораш охьаэгийра цу шиммо.
Ши зуда охьа а
йоьссина, кхораш лахьо йолаелча, юьстах хьуьн чохь татанаш хезира цу
шинна.Ладуьйг1ира шина зудчо.Я ча, я нал , я бежна- цхьаъ хила еза-кх и
татанаш дийриг аьлла хеттачу хенахь, т1аьхьарчу когаш т1е ира а х1оьттина,
чуьхьаьдда йог1ура ча.
-Ва-а, орца
дала!!!…-маьхьарий а хьоькхуш, кхин х1ун чохь ца соцуш,едда ц1а еара и ши
зуда.
Едда ши зуда
кхин тергал а ца еш, адамо санна, меллаша схьа а лехьош, кхораш баа охьахиира
ча.
Талламан болх
«Воккха стаг Бисолтий, жима Хьамзаттий».
Бераш а доцуш, шаьшшиъ 1аш дара доккха ши
стаг: Бисолтий, Салехьаттий.
Дечке ваха
тохавеллера воккха стаг Бисолта. Цуьнан лулахочун Дудин Хьамзат ц1е йолуш к1ант
вара 6-чу классехь доьшуш. Хьамзат а вахара Бисолтица хьуьнах.
Доккхачу хи
йисте д1акхечира и шиъ. Башха кхерам боцуш дехьавелира Бисолтий, Хьамзаттий.
Бисолтас дечкийн баххьаш ц1андора. Ткъа Хьамзата ц1андина генаш цхьана метте
т1ек1ел дохкура.
Дашаза дисинчу
лайн майданаш т1ехь йолу олхазарийн ларш къестайора Хьамзата.
Х1ара хьаьжой
байинчу ч1ег1аган ю, х1ара къоьзачу ч1ег1аган ю, х1ара мошанан ю, — бохуш,
воккхачу стагана гойтура цо уьш.
-Хьуна стенах,
муха евза уьш?
_Ас тидам бина
церан, д1адаханчу экханан, олхазаран лоре а хьоьжуш. Ж1аьлин¸цхьогалан, берзан,
кхидолчу акхаройн, олхазарийн а лараш къастало соьга. (Х-А.Берсанов)
Грамматически
т1едиллар:
1. Синтаксически къастам бе пхоьалг1ачу
предложенина.
2. Схьаязде мухаллин билгалдешнаш. Дийца
церан терахь, дарж , дожар, класс, легар.
Шеран
талламан болх
«Дай,
к1анттий».
Иза дара
ткъа шо хьалха. Шийла 1а дара лаьтташ. Юьрта ваханчуьра ц1а вог1уш вара со сайн
деца. Доккха диллинчу лайх сакъералуш, лайла лелхаш вог1учу суна цкъа вулий дов
деш, т1аккха велалуш, хьалха д1аоьхура дада. Г1алара жимма схьаваьлча, гуш
хуьлура юрт. Иштта, жимма юьртара схьаваьлчяа, гуш хуьлура г1ала а. Дуьхьал
вог1уш стаг хилча, иза геннара гора.
-Хьуьлла йог1у
зуда гой хьуна? — хаьттира дадас. – Цо хьайна х1ун эр ду хаьий хьуна?
— Х1ун эр ду? –
дена юххе х1оьттира со.
-Хьо вон лелаш
ву эр ду, д1ахьажал хьайга, хьох верриг лайх вуьзна. Куьг тохий д1адаккха иза,
вашор ву хьо, — реза воцуш корта ластийна, д1аволавелира
да.
(I. Дадашев)
Талламан болх
« Олхазарийн дуьне.»
Берахь дуьйна хилла со олхазарш дезаш. Х1инца воккха мел хили а,
ч1аг1луш схьабог1у сан цаьрга болу безам. Царех вуно ч1ог1а
самукъадолу а сан. Дала ма-кхоллара, ц1ена, исбаьхьа ду олхазарийн дуьне.
И дуьне девза-черан синош даима а сирла, ц1ена хир ду , Дала азаллехь
кхоьллина ма-хиллар.
Сан дов хилла олхазарийн бенаш дохош болчаьрца, уьш лазош, заь1апдеш
болчаьрца. Уьш адамех теша, ткъа цхьадолу адамаш къиза хуьлу цаьрца,
къинхетам бохург х1ун ду а ца хууш. Делах ца кхоьру хир бу-кх уьш.
Олхазарша, пайда бар бен, зен ца до.Уьш ца хилча сагалматаш дебар яра.
Ораматийн дуьне г1ийла хир дара я хиллане а хир а дацара.
Олхазарш вайх тешна ду,-вай царех тешна ду. Дуьненахь Дала мел
кхоьллина х1ума вовшашца йоьзна ю.
Изложени
«Гуьйренан юьхь»
Хьесап:
«Бутт
1аржлуш лаьттара».
«Иза
яра гуьйре юлу зама».
«Уг1уш
юьртахь ж1аьлеш летара».
«Нохчийн
юьртахь ж1аьлеш летара».
Т1е к1урз биллинчу тхевнах терачу стиглара бутт, иккхинчу кехат латийна, шиша
т1ехь долу чиркх, мехкдаьтта кхачийча санна, д1абайра : ткъа седарчий-м
тоххарехь гучуьра д1адевллера.
Буьйса т1етт1а 1аржлуш лаьттара : мохо схьалоьхку мархаш, лаьтта т1е буьззина
бода х1оттош, 1аь1аш яра. Из яра нохчийн ярташкарчу ц1енош чохь, товхашна
хьалха а хевшина, 1аьржа б1аьргаш долчу бараша, г1ийлачу ц1ергахь херца а
хоьрцуш, хьажк1аш йотту зама. Теркаца г1ум г1аттош, хьекха болабелира цхьа ирча
мох. Ткъес деттаран лепарехь гуш хуьлура лаьхьанах терачу, г1ашший, генашший
д1аидочу, цу Теркан асанан масаллий, аьрхаллий, лаьтта т1ехула акхтаргашший,
дог1ано етта тулг1енашший. Дохк санна юькъачуй, оцу буса инзаре акхачуй хьуьнхахь,
дезачу а, дег1е зуз доуьйтучу а озанца, шен к1езех хаьдча санна, уг1уш борз а
хезара лахахьуо хин йистехь. Цуьнан уг1ар, дог1анца дера хьоькхучу мохан уг1арх
д1а а оьй, цхьаъ хуьлий д1адахлора цкъа, юха а къаьстара, д1аоьра т1аккха а.
Оцу лерг г1елдчу, дог те1очу г1аранна юккъехула наг-наггахь, халла, къорра
схьахедара .Теркал дехьарчу нохчийн юьртахь ж1аьлеш летар.
Буьйса йоьхна еанера.
Изложени
«Мухтар»
1уьйранна
школе воьдуш вара Мухтар. Маржанг1еран кет1а нислушшехь, берийн мохь хезира
цунна. Саца а сецна, ладуьйг1ира Мухтара бакъонца тийшира иза кхераделлачу
берийн аьзнаш хиларх. Кхин хьем ца беш, ведда ц1ийнан не1аре вахана, и схьаелла
г1оьртира Мухтар, амма схьа ца еллаелира, чухула дог1а тоьхна хиллера цунна.
Т1аккха ведда коре а вахна, корах чухьаьжира к1ант чохь буькъа к1ур, бара.
Хиира Мухтарна чохь ц1е яьллий. Г1уллакх мало ян а, я т1аьхьататта
йиш, йолуш дацара.
«Же, Мухтар, сих 1алела! Г1о де
берашна, к1елхьара даха уьш» – бохура цо ша шега. Буй тоьхна, ангали а дохийна,
коран ши дакъа схьа а диллина, маьнги к1елахь мохь оьхуш 1ен йо1 араяьккхира
цо.
Ц1ийнан цхьана сонехь, бертал а
воьжна, г1ийла узарш деш 1уьллу жима к1ант а ара ваьккхира. Юха, ведда ураме а
ваьлла, шен доггаха мохь бетта велира: «Орца дала! Ц1е яьлла, ц1а догуш
лаьтта», – бохуш. Цуьнан мохь хезна лулахой а, урамехь нисбелла нах а
схьахьаьлхира. Цара догучуьра ц1енош а, дукхах йолу чуьра х1умнаш а к1елхьараехира.
Талламан
болх
«Юьртахь
суьйре»
Луьстачу хьаннаша хазбинчу ломан
к1ожехь 1уьллура Мусин-К1отар.1аламан хазалло кхелинчу оцу жимачу юьрта
юккъехула чекхдолура лекхачу лаьмнашкара охьадог1у г1овг1ане шовда. Инзаре хаза
хуьлура кхузахь суьйре.
Шовданаш декар,олхазарийн
эшарш,дежийлашкара ц1ехьа дирзинчу уьстаг1ашний , гезаршний дуьхьал уьдучу
1ахарийн буьхьгийн 1ехар, ловзуш лелачу кегийчу берийн аьзнаш.Уьш дерриге а
вовшвех оьй, синкъераме г1ар кхоллалора.Иза лаьмнаша д1аузий,стамйой,1аннашкахула
чекхйоккхура.
Гонахарчу ярташкарчу кегийчу нахана а
хазахетара Мусин-К1отар.Цуьнан коьртачу бахьанех цхьаъ цхьаъ дара куц
а,г1иллакх а оьздангалла а цхьанадог1уш болу мехкарий кхузахь дукха хилар. (
80дош)
Сочинени: «Сан хьоме Даймохк»
Сочинени: «Ларде вайн 1алам?»
Сочинени: «Сан дика доттаг1а»
- Медиапортал / Видеоархив / Клипы, ролики, музыка
Просмотров: 799Комментариев: 0
Даймохк (Родина). . (Видео) Музыкальный клип. Песня о Родине. Исполняет детская вокальная группа.
checheninfo.ru
- Похожие новости
- Популярное
- ДАЙДЖЕСТ
- Комментируемое
-
Родина, Даймохк, Дег1аста!
-
Х. Хамзатова. Даймохк. . (Видео)
-
Даймохк. Ностальгия. . (Видео)
-
Аманта – Даймохк (видеоклип) . (Видео)
-
Жабаи Хьамидов. Сан хьоме Даймохк
-
ЧЕЧНЯ. Оборона Грозного . ВОВ (краткие сведения)
-
ЧЕЧНЯ. Аланы и Вайнахи
-
ЧЕЧНЯ. Чеченский полк «Дикой дивизии»
-
ЧЕЧНЯ. Чеченцы и Ингуши в годы ВОВ (1941-1945)
-
ЧЕЧНЯ. Брестская крепость.Чеченцы
- Двадцать пять простых способов, которые помогут Вам к цели
- Учёные обнаружили гигантского ихтиозавра
- 8 лайфхаков с солью помогут облегчить быт
- 7 известных игр, которые были вдохновлены книгами
- AirPods Pro 2 получат чехол со звуковым локатором и поддержку Apple Lossless
-
ЧЕЧНЯ. Как Чеченский генерал Наполеона побеждал
-
ЧЕЧНЯ. Печать шейха устаза Кунта-Хаджи
-
ЧЕЧНЯ. Чеченцы и Ингуши в годы ВОВ (1941-1945)
-
ЧЕЧНЯ. Столица имамата Дарго и военные крепости Чечни
-
Начало формирования «Дикой дивизии»
Время в Грозном
 |
|
Календарь новостей
| « Январь 2022 » | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 1 | 2 | |||||
| 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
| 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
| 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
| 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 |
| 31 | ||||||
Лента
новостей
-
ВОЛГОГРАД. Горячая линия по борьбе с гололёдом в Волгограде принимает жалобы на коммунальщиков
-
КАЛМЫКИЯ. Энергетики «Россети Юг» восстановили энергоснабжение потребителей Республики Калмыкия
-
КРЫМ. Внимание! Штормовое предупреждение
-
АБХАЗИЯ: В Сухуме пройдет зимняя школа «Учитель года»
-
АДЫГЕЯ. Майкопчане дважды пострадали от телефонных мошенников с начала года
-
АРМЕНИЯ: У правительства Армении будет представитель в совете директоров Зангезурского медно-молибденового комбината
-
АСТРАХАНЬ. Оперативная информация. Картина дня 5 января 2022 года
-
ЧЕЧНЯ. Фонд Кадырова раздал продуктовые наборы малоимущим семьям столицы
-
ЧЕЧНЯ. Столица имамата Дарго и военные крепости Чечни
-
ЧЕЧНЯ. 1910 г. Из донесения Прокурора Владикавказского окружного суда о мести абрека Зелимхана за убийство в Гудермесе более 30 местных жителей
-
ЧЕЧНЯ. Сотрудники МЧС помогли оказавшимся в нештатной ситуации автомобилистам
-
ЧЕЧНЯ. Чеченский политический и общественный деятель А-М. Чермоев
-
ИНГУШЕТИЯ. Рамадан в Ингушетии
-
ЧЕЧНЯ. В чем уникальность чеченской нации?
-
ЧЕЧНЯ. МВД: на территории Чечни в 2021 году не зафиксировано ни одного факта хищения автомобиля
-
Как привлечь трафик и создать Telegram канал для бизнеса?
-
ЧЕЧНЯ. Чеченский военачальник, начальник Беноевских муртазеков Шамиля Солтамурад Беноевский
-
«Власовцы и бандеровцы», или История иноагента «Мемориал»
-
ЧЕЧНЯ. Хамзат Чимаев оценил свой рекорд в ММА
-
ЧЕЧНЯ. »Автотека»: в ЧР по прежнему отсутствуют факты краж и угонов машин
Смотреть все новости
- Намедни
- Диаспора
- Экспресс-инфо
- ЧЕЧНЯ. Испуганная попытка главы СНБО А. Данилова ответить на заявление Р. Кадырова может дорого обойтись Украине
- ЧЕЧНЯ. Рамзан Кадыров объяснил свое высказывание о присоединении Украины к России
- ЧЕЧНЯ. Депутат Госдумы А. Бородай несет дичь о мечетях и мусульманах (видео)
- Вчера рухнули Фейсбук, Инстаграм и Ватсапп …
- ЧЕЧНЯ. Чечечы спасли москвичку от избиения
- ЧЕЧНЯ. Проект в области физики из ЧР получил грант Российского научного фонда
- Муфтий Беларуси попросил Фонд Кадырова оказать помощь в строительстве мечети в Бресте
- ЧЕЧНЯ. Внук сельского учителя из высокогорного Шатоя создал уникальный тренажер (видео)
- ЧЕЧНЯ: Хроника главных событий прошедшей недели от «ЧИ» за 60 секунд (23-29. 08.21). ВИДЕО.
- ЧЕЧНЯ. Хроника недели 02.08-08.21 . Видео
- ЧЕЧНЯ. Хроника недели ЧР . (08-14.06.20). (Видео)
- Экспресс — информ: в стране и в мире (10-16.12.2019 г.)
Поддерживаете ли Вы инициативу?
Прошли ли Вы вакцинацию от короновируса?
Как Вы оцениваете деятельность МЧС по ЧР?
Какими соцсетями чаще всего пользуются в Чечне?
Хотели бы Вы переехать в другой регион РФ?
Выбираем дизайн формы ФК «Ахмат»
Одобряете ли вы антитабачный законопроект?
Нужна ли «хартия ответственного блогера»?
- Мозаика
- Этнословарь
- Хронограф
- ЧЕЧНЯ. Чеченский свадебный обряд как сложный эстетический комплекс
- ЧЕЧНЯ. Солдатский котелок времен ВОВ привел в поисковиков в Шатой
- ЧЕЧНЯ. Культовая нагрузка вайнахской лезгинки
- ЧЕЧНЯ. Бамутское курганное захоронение
- ЧЕЧНЯ. 24 апреля 1997 г. скончался видный политолог чеченец Абдурахман Авторханов
- ЧЕЧНЯ. 3 января — трагическая дата для чеченского народа (Видео).
- ЧЕЧНЯ. 92 года назад в Грозном состоялся первый концерт симфонической музыки
- ЧЕЧНЯ. 107 лет назад героически погиб бесстрашный сын чеченского народа абрек Зелимхан Харачоевский
- КАВКАЗ. Откуда появилось это слово
- Чал дера (адам, герз)
- О происхождении русского слова «шебутной» …
- К1ур бойла шун/хьан
- Чеченские
хроники - ЖЗЛ
- Лики
истории
- ЧЕЧНЯ. Столица имамата Дарго и военные крепости Чечни
- ЧЕЧНЯ. Спецпереселенцы.
- ЧЕЧНЯ. Чеченские герои советской войны
- ЧЕЧНЯ. Брестская крепость.Чеченцы
- ЧЕЧНЯ. Чеченский военачальник, начальник Беноевских муртазеков Шамиля Солтамурад Беноевский
- ЧЕЧНЯ. Один из ближайших сподвижников Шейха Мансура Осман-Хаджи Алдынский
- ЧЕЧНЯ. Религиозный и общественный деятель, богослов, сподвижник Узуна-Хаджи Каим-Хаджи Ахаев
- ЧЕЧНЯ. Чеченский полководец, мудир (генерал-губернатор) Восточной Чечни в 1844-1845 гг. Суаиб-мулла Эрсенойский
- ЧЕЧНЯ. Чеченский политический и общественный деятель А-М. Чермоев
- ЧЕЧНЯ. Военный и религиозный деятель Чечни XIX в. Атаби Атаев
- ЧЕЧНЯ. Автор реформ Имама Шамиля Юсуф-хаджи Сафаров
- ЧЕЧНЯ. Арцу (Орцу) Исхакович Чермоев
-
Барт: Потому что очень долго и активно сами себя убеждали, что . . .
-
Саид: Какую «истину» должны принять чеченцы? Что мы аварцам, . . .
-
ВяняхВац: Почему мы так уверенны, что мы с ингушами один народ? . . .
-
Вот вот: Во всей этой истории с «дагестанским образованием» . . .
Чем заняться
в Грозном?
Чеченское предание. Камень–крест
Села Сата — дочь Дялы.
Чеченское предание «Мялхистинцы и У–Нана »
Возвращение благодати (предание)
Бесстрашная Кудаха. (Детские истории маленькой Альбики).
Храбрый муркензи. (Детские истории маленькой Альбики).
«Чобик» (Детские истории маленькой Альбики).
Стихи. А. Сахаров. Итум-Кали, 2020 год
Йиллина урок
Урокан ц1е: «Предложенин цхьаьнатайпанарчу меженах 1амийнарг т1еч1аг1дар,
карладаккхар.»
К
ласс:8«А»
Предложенин цхьаьнатайпанара меженаш
(карладаккхар,т1еч1аг1дар)
1алашо:
Дешаран :Цхьанатайпанара меженаш схьакаро, цхьанатайпанарчу меженаш йолу предложенеш нийсачу интонацица еша.сацаран хьаьркаш цхьанатайпанарчу меженашкахь яхкар дийцар.
Юкъара дешнаш схьакаро,сацаран хьаьркаш яхкаран бакъонаш .
Кхетош-кхиоран::.Винчу махке безам кхиор, , шайн г1алах дозалла дар д1адаханчуьнга ларам кхиор
Урокан г1ирс: Компьютер, мультимедийный проектор, дидактически материал, текст.
Урок д1аяхьар
«Ненан мотт,
Дайн г1иллакх лардеш
Лаха вай
Кху лаьттахь ирс.»
Слайд №1
1.Урокан ц1е ,1алашо д1ахьедар
Де дика хуьлда,бераш. Бераш ,тахана вайн урок цхьа ша тайпа хир ю., урок-дезде «беза хьайн мохк» ц1е йолуш.
Слайд №2
Суна хетарехь, урокан ц1е «Цхьанатайпанарчу меженах лаьцна 1амийнарг карладаккхар,т1еч1аг1дар» вайн дезчу денна юкъайог1уш хир ю.
Слайд №3,4
Вайна хаа деза:
Цхьанатайпанарчу меженийн билгалонаш.
Юкъара дешнаш х1ун ю ,церан маь1на.
Хаа деза:
Цхьанатайпанара меженаш схьакаро, Цхьанатайпанарчу меженаш йолу предложенеш нийсачу интонацица еша.сацаран хьаьркаш цхьанатайпанарчу меженашкахь яхкар дийцар.
Юкъара дешнаш схьакаро,сацаран хьаьркаш яхкаран бакъонаш .
.
— Д1аязъе терахь,классера болх,урокан ц1е.
Слайд №5—
-
Вайн латта, бераш, хьа1 ду шайн хазаллех лаьцна лаккхара дешнаш дало.И хьа1 ду ,вайна хаа,доладан д1адахнарг,хилларг, Вайн дай.орамаш хаа. Оцу хаарша вай 1амор ду вайн мохк ларбан , цу т1ехь дай хила. Цундела вайн урокан ц1е тахана йоьзна ю вайн махкаца..
Слайд №6 (мукъамца).
Даймохк!… Оцу дашца д1ах1уьтту г1аланаш,аренаш,безачеран а,цабевзачеран а яххьаш Ткъа муха боху поэташа?Ладог1а стихотворенин кийсаке Рашидов Ш..
…Х1ара бу сан Даймохк, б1аьрхишца лехнарг,
Ерриге сан деган йовхо ю хьоь.
Х1умма дац дуьнен чохь сийлахь, хьан меха,
Со х1инца хьоьца ву, сан Нохчичоь!
Дай-наной ,Даймохк–Цхьана ораман дешнаш.Х1окху дезчу дешнаша г1одо вайна беза а,бовза а н охчийн мотт,хьоме мукъам, къоман г1иллакхаш ,ламасташ къоман.
Даймехкан иллига шеен безам боцург
Ша винчу махкаца з1е йоцуш ву.
Геналлехь Даймехкан цхьа илли хезча,
Б1аьргех хи хьодура, лууш и ган.
Лекхачу лам т1ера Малхбузе хьежча,
И гур бу моьттура дог 1абош цкъа…
Ц1ахь аша Даймахках, лаьцна кицанаш лаха дезаш дара ..Толлур бу вай Ц1/Б.
-Ткъа х1инца ладог1а 1.Юсуповс муха гойту шайн 1аламе а,махке а болу безам.
Готуьйсуш лелачу хиэ а, хиэ кхуллучу махо а , махо техкочу г1а-бецо а, г1а-бецо кхобучу дийнато а хьекъале дуьйцур ду хьуна ,лаамийн х1азарх бихкинчу адаман матточул а.
— Синтаксический къастам бе оцу предложенина.
.
— Х1инца бакъонаш т1е девр ду вай.
2. Слайд №7
Карладаккхар.. Блиц –Хаттар:
-
Цхьанатайпанара меженаш олу…………………………
цхьана хаттарна жоп а луш ,цхьана дашах йозуш йолчарех.
-
Цхьанатайпанара меженаш йозуш хуьлу ………………….
цхьана дашах
-
Уьш хила там бу предложенехь…………………………………
муьлхха а меже.
-
Предложенин цхьанатайпанарчу меженашца лела хуттургаш ю…
кхаа тайпана:дозаран-а,къасторан –я,дуьхьалара-ткъа,амма
-
Цхьанатайпанара меженаш хуьлу……………………………
яьржина а ,яржаза а.
-
Цхьанатайпанарчу меженашна юккъехь юьллу………………….
запятой
— Цхьаьнатайпанара меженийн билгалонаш схьайийца:
Слайд №8
цхьана хаттарна жоп ло;
цхьана дашах дозуш хуьлу;
вовшахъхутту цхьаьнакхетаран хуттаргаша;
интонацица олу.
— Схьаязье предложенеш варианташкахь (ПО РЯДАМ).
Слайд №9
3.Т1едиллар: Д1аязъе . Билгалъяха цхьанататайпанара меженаш, оьшуш доллу сиз хьакха.. Х1иттаде сацаран хьаьркаш. Предложенин схемаш х1иттае.
1.Суна лаьара винчу махка верза сайн берриге ницкъ къинхьегам д1алуш халкъана Даймахкана пайдехьа хила.
2. Оьздангалла г1иллакх дикалла комаьршалла и дерриге а шеца долуш вара иза. (ц,ц,ц,ц-ю]
3. 3. Массо а стеган декхар ду шен латта довза а деза а лардан а..
[ ц а,,ц а,ц а.].
( уьн т1е вог1у цхьацца дешархо шайн тетрадашца ,х1иттайо схеманаш.дуьйцу сацаран хьаьркаш х1иттор.)
Дешнаш т1ехь болх:
Сийсаздан—сий дайъа,ц1е йожо,бехдан.
Оьзда –лаккхара г1иллакх долу
— Дийца юкъарчу дешнашкахь сацаран хьаьркаш х1итторех
Слайд №10 гайтар
Слайд № 11,12,13,14.
Т1едиллар: сацаран хьаьркаш х1итторех дийца( барта)
а). Ша вина юрт хьоме Терк Кавказ вайн Даймохк безар уьш дерриге шеца долуш ю Мамакаев 1аьрбин поэзи
б). Г1иллакх долчохь ларам хуьлу ларам болчохь нийсо хуьлу.
Слайд №15.
5. Шаьш бан болх.
Т1едиллар: Д1аязъе . Х1иттаде сацаран хьаьркаш. Предложенин схемаш х1иттае.
в. Адамийн а дийнатийн а бецийн а хьаннийн а дахар 1аламах хаьдда хила йиш йолуш дац.
(1 дешархочо уьн т1ехь схема юьллу ,кхетадо.)
Нохчийн меттан тестови т1едахкарш.. Слайд № 15,16,17,18.
Нийсаниг харжар
Цхьаьнатайпанарчу меженашца предложенеш
Дешархошна хаам (Т1едилларехь хила йиш ю 1.2 нийса жоп.)
№1 Билгалдаккха нийса доцург.
-
А.цхьанатайпанара меженаштайп-тайпанчу къамелан дакъойх лаьтташ хила тарло.
-
Б.Уьш муьлхха а меже хила там бу.
-
В. Запятой ца юьллу хуттаргаш йолчу цхьанатайпанарчу меженашкахь
-
Г. Юкъара дешнаш цхьанатайпанарчу меженашна хьалха я т1ехьа хуьлу.
№2.Билгалъяха цхьанатайпанара меженаш къасторан хуттургаца вовшахкхетта предложенеш
А.Дикачу,оьздачу г1уллакхаша кхачаво стаг адамийн лараме .
Б. Куралла а,сонталла а шала йина ю.
В.Цунна ша стиглахь ю я лаьттахь ю ца хаьара.
Г.Хьуьн чохь дукха бу стоьмаш, ц1азамаш , ораматаш.
Д. Я шайн к1ант схьаваийта ,я хьо вола .
Е.Стихотворенеш, дийцарш, повесташ ,пьесаш –тайп-тайпана произведенеш язйина Бадуев С.
№3. Билгалъяха къасторан хуттургана хьалха запятой ца юьллу предложенеш.
А.Шовдана йисте хи мала беанера г1ала я стен сай.
Б.Б1аьрг кхарсторх хаалуш я хи а я колл а я дечиг а яцара.
В.Урамехула дог1уш гуш я луьйш хезаш адам дацара.
Г.Хазалла я комаьршалла яцара цуьнца.
№4. Билгалъяха юкъара дешнаш долу предложенеш.
(сацаран хьаьркаш х1иттийна яц).
А. Барт боцу юрт а барт боцу доьзал а х1аллакьхилла
Б.Тайп-тайпана стом карабора хьаннашкахь а хотешкахь а 1аж хьач кхор хьаьмц.
В.Аьхкенан йоца амма сирла тийна буьйсанаш.
Г.Кхузахь доцуш даарш дан а дацара жижиг далнаш хьокхамаш г1аймакхаш.
Д.Беха а чолхе а некъ бина вайнехан халкъо шен исторически кхиарехь
Жам1. Слайд №19
Жам1: Вайн къамелехь нисло предложенеш масийтта меже йолуш.,цхьана хаттарна жоп а луш,цхьана къамелан декъах йозуш а йолуш.
Предложенин оцу тайпанарчу меженех цхьанатайпанара меженаш олу..
Слайд №10 (с музыкой)
Нана санна Даймохк беза
Аьлла дита х1оттац со-м.
Дегабаам барна кхоьру
Цунна ша ца хетча сов.
Даймохк,Нана ,стенца лара ас сайн шуьга безам сайн
Цхьа а терза дац и оза ,хоьур бац и даг чу бен
Массо а стеган шен дахаран т1аьххьара денош т1екхаччалц ша винчу метте,шен дахаро юьхь йолинчу –ден ц1а,хомечу махке-безам буьсу.
Махкан а ,г1алан а д1адахнарг вай кхуллу. Вайн хьалха дуккха декхарш ду.. Оцу декхарша сатуьйсу хьекъалечу, къахьоьгучу, керланиг дохьучу дега.
Росси а, Нохчийн Республика и декхарш кхочушдаран новкъа т1ехь ю. Вай кхайкхориг- машаре политика, х1унда аьлча машаре мохк –ирсе дахаран закъалт
Цундела вай баркаалла ала деза вайн президентанна,1едална вай ишттачу маьршачу заманахь дахарна. Вайн аьтту бу деша ,болх бан. Машар хиларна вай ирсе ду.
Вайн ц1а–иза вай чохь 1ен цхьа квартира хила ца 1а ,амма урама,г1ала а, республика а .Вайн ц1а – иза вайн боккха мохк. Ц1а оганашца ч1ог1а хилла ца 1а. И ч1ог1а ду адамийн доттаг1аллица ,гергалонца.
Байт ешар «Кхайкхахьа соьга , Даймохк!» Сайдуллаев Хь.
Хьар бошмийн зазашлахь маьлхийн нур хьоьстуш.
Хьан лаьмнийн белшаш т1е хьаьрчина дохк.
Хьол хаза ,хьол хьоме х1умма ца хеташ,
Деттало ,шовкъ хьайна кийрара дог.
Кхайкхахьа соьга хьо ,сан орца эшча ,
Кхайкхахьа 1уьйранна малх г1аттале.
Сан деган иллин мерз хьайн сина безча
Сан Даймохк ,со хьайна ахь велхаве.
Рефлекси:
-Х1окху урокехь х1ун хазахийтира шуна?
— Керланиг х1ун дара шуна урокехь? Самукъанениг?
— Кху т1ехь вайн урок чекхйолу
Слайд№21
Баркалла массарна.
Слайд №22
_ Бераш д1аязбе ц1ахь бан болх дневникаш т1е.
-
Газеташ, журналаш т1ера цхьаьнатайпанара меженаш йолу 8 предложений схьаязъян /
-
Жима сочинени «Вина мохк –мазал мерза!»
— ОЦЕНКАШ УРОКАНА.