Рисунок к рассказу ?рмекші ??мырс?а ?арлы?аш текст

Ана тілі
Сабақтың тақырыбы: Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш
Мақсаты: 1. Мәтін мазмұнымен таныстырып, негізгі ойды анықтауға бағыттау.
Жіңішке дауысты дыбыстар жайлы білімдерін кеңейтуге мүмкіндік жасау
2. Сөз ішінде жіңішке дауысты дыбыстарды ажырата білуге жаттықтыру, оқушылардың сөздік қорын, сөйлеу тілін дамыта отырып, шығармашылық қабілеттерін арттыру.
3. Табиғатты аялауға, үлкендерді сыйлауға, құрметтеуге, еңбексүйгіштікке тәрбиелеу.
Әдісі: әңгімелеу, сұрақ-жауап, жеке жұмыс, топпен жұмыс
Күтілетін нәтиже:
— мәтінді мәнерлеп оқи алады.
-Топта ақылдасып, бір-біріне көмектеседі,
ұйымшылдыққа үйренеді, қарым-қатынас жасайды.
Сабақтың кезеңдері Мұғалімнің
іс-әрекеті Оқушының
іс-әрекеті
Ресурстар
I.Ұйымдас
тыру кезеңі
Психологиялық дайындық
Сәлемдесу оқушыларды түгендеу.
Оқушылар арасында ынтымақтастық атмосферасын құру
Оқушылардың сәлемдесуі.
Жылы сөздер жазып бір-біріне беру арқылы ынтымақтастық атмосфера құрады
II. Өткенді қайталау
Топпен жұмыс
Әр оқушы суреттер арқылы үш топқа бөлінеді.
-Өткен сабақта не өттік? Үйге қандай тапсырма берілді?
26-жаттығуды жаттауға және жіңішке дауысты дыбыстарды қайталауға берілді.
— Әр оқушы топқа бөлініп отырады.
Қыдыр Мырза Әлидің өлеңін жатқа айтады. суреттер
IV. Мағынаны тану Балалар, қазір мен сендерге суреттер көрсетемін сендер сол суреттерге қарап, сөйлем құрайсыңдар. Оқушылардың жауаптары
Әр оқушы өз ойларын ортаға салады.
V. Топтастыру Ы. Алтынсарин туралы мағлұмат беру .
Ыбырай Алтынсарин (1841-1889)-қазақтың көрнекті ақыны,жазушысы.
Ол Қостанай облысының Затабол ауданында дүниеге келген.Балалық шағында атасы Балғожаның тәрбиесінде болған.Қазақ балаларына арнап мектеп ашқан.Ол-қазақтан шыққан тұңғыш ағартушы ұстаз. «Қазақ хресто-матиясы» деген алғашқы оқулық жазды.
Олай болса балалар, бүгін біз Ыбырай атамыздың «Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш» әңгімесімен танысамыз.
(1841-1889)
Ақын ,жазушы
Ы. Алтынсарин

Ұстаз.
Ол Қостанай облысының Затабол ауданында дүниеге келген. Қима қағаздар
VI.Оқулық
пен жұмыс 1. Оқулықпен жұмыс. Оқулықтағы 28-тапсырма өлеңді мәнерлеп оқу
2.Мәтін мазмұны бойынша сұрақтар?
Әңгіме сендерге ұнады ма?
Өрмекші неге өрмек тоқып жүр?
Құмырсқа не істеп жүр?
Қарлығаш неге шөп жинап жүр?
Атасы балаға не деп айтты?
Дұрыс айтасыңдар балалар,
Еңбек түбі- береке. Еңбекті сүйіп өскен жан әр нәрсенің қадір-қасиетін түсінеді. Жалықпай еңбектенген адамның істеген ісі де, өмірі де берекелі болады.
3. Мәтіндегі жіңішке дауысты дыбысы бар сөздердщі тап.
1.Мәтінді оқушылар рөлге бөліп оқиды.
2.Оқушылар сұраққа жауап береді.
3. Өрмекші, Өрмек, жәндіктер, түйірін, т.б. Оқулық

VII. Дәптермен жұмыс
29- жаттығу Мақал-мәтелдерді оқы, мәтін мазмұнына сай келетіндерін көшіріп жаз.
Еңбек сөзіне дыбыстық талдау жасату
Күш- білімде.
Ер қанаты-ат.
Еңбек ер атандырады.
Досы көпті жау алмайды,
Ақылы көпті дау алмайды.
Е- дауысты жуан дыбыс
Ң- дауыссыз дыбыс
Б- дауыссыз дыбыс
Е-дауысты жуан дыбыс
К-дауыссыз дыбыс
Дәптер, қалам
VIII. Сергіту сәті Иіп беліңді,
Созып қолыңды,
Жүгіріп, шынығып,
Өсір бойыңды Балалар орындарынан тұрып, жаттығуды хормен айтып, қимылмен келтіреді
IX. Бекіту Жіңішке дауысты дыбыстар: ә,е,ө,ү,і,
Әр топқа тапсырма беріледі.
1-топ Сөздерден сөйлем құрап жазу.
2-топ Сәйкестендіру тесті.
Мына берілген сөздерге тиісті жіңішке дауысты дыбыстарды сәйкестендір
3-топ Мына дыбыстардан сөз құрастыру
Ойын: «Кім мына үйде тұрады?» Дауысты дыбыстарды ажыратқызу. Жуан, жіңішке дыбыстар Жіңішке дауысты дыбыстар: ә,е,ө,ү,і,
1-топ Сүреді, көп, пілдер, өмір.
2-топ
Әт…ш ү
К…..н і
…рмек е
Ілг….ш ө

3-топ
1. р,қ,а
2. а,л,б,а,
3. к,й,ү,е,р
4. к,і,с,е
Жуан дауысты
дыбыстар Жіңішке дауысты
дыбыстар
А Ә
О Е
Ұ Ө
Ы Ү
І
әріптер
X. Қорытындылау -Сабақ сендерге ұнады ма?
Ыбырай атамыздың қандай әңгімесімен таныстық?
Ойын ойнадық, жуан және жіңішке дыбыстарды білдік
Сөйлем жазып үйрендік. Келесі
оқылым Ереже жаттау. Әңгімені оқып, мазмұнын айту.30-жаттығу XI. Бағалау Сабаққа жақсы қатысқан топты, оқушыларды мадақтап, бағалау. Ана тілі
Сабақтың тақырыбы: Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш
Мақсаты: 1. Мәтін мазмұнымен таныстырып, негізгі ойды анықтауға бағыттау.
Жіңішке дауысты дыбыстар жайлы білімдерін кеңейтуге мүмкіндік жасау
2. Сөз ішінде жіңішке дауысты дыбыстарды ажырата білуге жаттықтыру, оқушылардың сөздік қорын, сөйлеу тілін дамыта отырып, шығармашылық қабілеттерін арттыру.
3. Табиғатты аялауға, үлкендерді сыйлауға, құрметтеуге, еңбексүйгіштікке тәрбиелеу.
Әдісі: әңгімелеу, сұрақ-жауап, жеке жұмыс, топпен жұмыс
Күтілетін нәтиже:
— мәтінді мәнерлеп оқи алады.
-Топта ақылдасып, бір-біріне көмектеседі,
ұйымшылдыққа үйренеді, қарым-қатынас жасайды.
Сабақтың кезеңдері
I.Ұйымдастыру кезеңі Психологиялық дайындық
Мұғалімнің іс-әрекеті:
Сәлемдесу оқушыларды түгендеу.
Оқушылар арасында ынтымақтастық атмосферасын құру
Оқушының іс-әрекеті:
Оқушылардың сәлемдесуі.
Жылы сөздер жазып бір-біріне беру арқылы ынтымақтастық атмосфера құрады
II. Өткенді қайталау
Топпен жұмыс
Әр оқушы суреттер арқылы үш топқа бөлінеді.
-Өткен сабақта не өттік? Үйге қандай тапсырма берілді?
26-жаттығуды жаттауға және жіңішке дауысты дыбыстарды қайталауға берілді
— Әр оқушы топқа бөлініп отырады.
Қыдыр Мырза Әлидің өлеңін жатқа айтады.
III. Мағынаны тану
Балалар, қазір мен сендерге суреттер көрсетемін сендер сол суреттерге қарап, сөйлем құрайсыңдар
Оқушылардың жауаптары
Әр оқушы өз ойларын ортаға салады.
IV. Топтастыру Ы. Алтынсарин туралы мағлұмат беру . Ыбырай Алтынсарин (1841-1889)-қазақтың көрнекті ақыны,жазушысы.
Ол Қостанай облысының Затабол ауданында дүниеге келген.Балалық шағында атасы Балғожаның тәрбиесінде болған.Қазақ балаларына арнап мектеп ашқан.Ол-қазақтан шыққан тұңғыш ағартушы ұстаз. «Қазақ хресто-матиясы» деген алғашқы оқулық жазды.
Олай болса балалар, бүгін біз Ыбырай атамыздың «Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш» әңгімесімен танысамыз.

(1841-1889) Ақын ,жазушы
Ы. Алтынсарин

Ұстаз.
Ол Қостанай облысының
Затабол ауданында дүниеге келген.
V.Оқулықпен жұмыс. 1. Оқулықтағы 28-тапсырма өлеңді мәнерлеп оқу
2.Мәтін мазмұны бойынша сұрақтар?
Әңгіме сендерге ұнады ма?
Өрмекші неге өрмек тоқып жүр?
Құмырсқа не істеп жүр?
Қарлығаш неге шөп жинап жүр?
Атасы балаға не деп айтты?
Дұрыс айтасыңдар балалар,
Еңбек түбі- береке. Еңбекті сүйіп өскен жан әр нәрсенің қадір-қасиетін түсінеді. Жалықпай еңбектенген адамның істеген ісі де, өмірі де берекелі болады.
3. Мәтіндегі жіңішке дауысты дыбысы бар сөздердщі тап.
1.Мәтінді оқушылар рөлге бөліп оқиды.
2.Оқушылар сұраққа жауап береді.
3. Өрмекші, Өрмек, жәндіктер, түйірін, т.б.
VI. Дәптермен жұмыс29- жаттығу Мақал-мәтелдерді оқы, мәтін мазмұнына сай келетіндерін көшіріп жаз.
Еңбек сөзіне дыбыстық талдау жасату
Күш- білімде.
Ер қанаты-ат.
Еңбек ер атандырады.
Досы көпті жау алмайды,
Ақылы көпті дау алмайды.
Е- дауысты жуан дыбыс
Ң- дауыссыз дыбыс
Б- дауыссыз дыбыс
Е-дауысты жуан дыбыс
К-дауыссыз дыбыс
Сергіту сәті
Иіп беліңді,
Созып қолыңды,
Жүгіріп, шынығып,
Өсір бойыңды
Балалар орындарынан тұрып, жаттығуды хормен айтып, қимылмен келтіреді
IX. Бекіту
Жіңішке дауысты дыбыстар: ә,е,ө,ү,і,
Әр топқа тапсырма беріледі.
1-топ Сөздерден сөйлем құрап жазу.
2-топ Сәйкестендіру тесті.
Мына берілген сөздерге тиісті жіңішке дауысты дыбыстарды сәйкестендір
3-топ Мына дыбыстардан сөз құрастыру
Ойын: «Кім мына үйде тұрады?» Дауысты дыбыстарды ажыратқызу. Жуан, жіңішке дыбыстар
-Жіңішке дауысты дыбыстар: ә,е,ө,ү,і,
1-топ Сүреді, көп, пілдер, өмір.
2-топ
Әт…ш ү
К…..н і
…рмек е
Ілг….ш ө

3-топ
1. р,қ,а
2. а,л,б,а,
3. к,й,ү,е,р
4. к,і,с,е
Жуан дауысты
дыбыстар Жіңішке дауысты
дыбыстар
А Ә
О Е
Ұ Ө
Ы Ү
X. Қорытындылау Сабақ сендерге ұнады ма?
Ыбырай атамыздың қандай әңгімесімен таныстық?
-Ойын ойнадық, жуан және жіңішке дыбыстарды білдік
-Сөйлем жазып үйрендік
Рефлексия Оқушылар сабақтан алған әсерлерін қолындағы стикерлерін әр түрлі көңіл-күйлерге іледі.
Келесі оқылым. Ереже жаттау. Әңгімені оқып, мазмұнын айту.30-жаттығу
XI. Бағалау Сабаққа жақсы қатысқан топты, оқушыларды мадақтап, бағалау

Кербұлақ ауданы
Сарыбастау орта мектебі
Бастауыш сынып мұғалімі
Байтілеуова Ш.Қ.



Урок литературного чтения. Н.Н.Носов «Живая Шляпа» 2 класс

Урок разработан в соответствии с ФГОС по программе Школа России

Автор: Колодина А.В,

учитель начальных классов

Тип урока

Решение частичных задач

Универсальные учебные действия

Предметные: научатся: воспринимать на слух художественный текст, определять смысл произведения; получат возможность научиться: сравнивать и характеризовать героев произведения на основе их поступков; использовать слова-антонимы для их характеристики, делить и озаглавливать части произведения.

Метапредметные:

познавательные: овладевают навыками смыслового чтения, выбирают вид чтения в зависимости от цели, выделяют существенные признаки; 

регулятивные: формулируют и удерживают учебную задачу, предвосхищают результат;

коммуникативные: адекватно оценивают собственное поведение и поведение окружающих, оказывают взаимопомощь в сотрудничестве.

Личностные: проявляют этические чувства, прежде всего доброжелательность и эмоционально- нравственную отзывчивость

Методы и формы обучения

Методы: 

словесный, наглядный, практический

 Формы: 

индивидуальная, фронтальная.

Оборудование:

Интерактивная доска (экран), компьютер, проектор, шляпа, портрет Н.Н.Носова.

ХОД УРОКА:

1.Мотивация к учебной деятельности

Приветствует учащихся, проверяет готовность класса и оборудования; эмоционально настраивает на учебную деятельность.

Прозвенел звонок весёлый,

Мы начать урок готовы.

Будем слушать и читать

И друг другу помогать

2.Постановка целей урока

Сейчас я прочитаю стихотворение. Внимательно вслушайтесь и докажите правильность своей догадки.

Коринец Ю. Лапки.

Как у старой бабки

Жили — были лапки.

Встанет бабка утром рано,

Выйдет в погреб за сметаной —

Лапки вслед за ней бегут,

Всюду бабку стерегут.

Сядет бабушка вязать —

Лапки рядом с ней опять

Схватят бабушкин клубок

И закатят в уголок…

Надоели бабке

Озорные лапки!

Видит бабка у ворот

Умывают лапки рот.

Стала бабка ждать гостей,

Суп сварила из костей.

Ждёт гостей, а их все нет,

Стынет бабушкин обед.

Глядь, а лапки из кастрюли

Кость большую утянули.

Вот тебе и лапки!

Нет покоя бабке.

Отчего ж тогда стара

Их не гонит со двора?

Оттого, что ночью лапки

Верно служат старой бабке.

Если лапки ночью вскочат,

Когти острые поточат,

По полу пройдутся —

Все мыши разбегутся!

Нет мышей у бабки.

Вот какие лапки!

— Почему вы думаете, что это кошка?

— Но ведь и ёжик ловит мышей. Может быть это про ёжика?

-Может быть это не кот, не ёж, а собака. Собаки любят кости.

(Кошка умывается, а ёжик и собака нет.

Любит сметану, моет лапкой рот, играет с клубком, точит острые когти, ловит мышей, иногда может что-нибудь стянуть со стола — значит это кошка)

Доказать правильность ответа можно только суммой признаков, которые одновременно могут быть свойственны только одному объекту и никому другому.

-У кого дома есть киска?

А сейчас Карина Ч. Расскажет нам интересные факты из жизни кошек.

3. Корректирующая проба.

— Возьмите листочки, зачеркните букву “у”, составьте из оставшихся букв фамилию имя отчество и название произведение, которое мы сегодня будем читать.

НуиукуоулуауйуНиукууоулуауеувуиучуНуосуов

“ Жуиувуауяуушуулуяупуау”

Верно – Это Николай Николаевич Носов

    Посмотрите внимательно на портреты. Как вы думаете, кто на них изображен?

—  Николай Николаевич Носов.

—  Как вы думаете, каким он был?

—  Ответы детей.

 Вам интересно узнать немного интересного из биографии писателя.

Амелия вам сейчас расскажет некоторые факты о Н.Н.Носове.

(Примерный текст рассказа) —  Николай Николаевич Носов родился 23 ноября 1908 года в Киеве. Писал он в то же время, когда писали К. И. Чуковский, А. Л. Барто, С. Я. Маршак и С. В. Михалков.

Первый его рассказ «Затейники», был напечатан в журнале «Мурзилка», когда Носову было 30 лет. Николай Николаевич Носов писал много рассказов и повестей о таких ребятах, как мы.  А, когда Николаю Николаевичу было 46 лет, вышла его книжка-сказка «Приключения Незнайки и его друзей». Потом появился «Незнайка в Солнечном городе» и «Незнайка на Луне». Но Николай Николаевич Носов не сразу стал писателем. Он сменил множество профессий: продавал газеты, был рабочим, землекопом, возчиком бревен. Затем он учился в институте, где его научили снимать мультфильмы. Люди, которые снимают мультфильмы, называются мультипликаторы. Когда он был такой же как мы сейчас, он увлекался музыкой, пением и театром. А когда подрос, он интересовался химией, шахматами, электротехникой и фотографией.  А потом появились рассказы: «Огурцы», «Мишкина каша», «Фантазеры» и многие другие.

Николай Носов написал много детских забавных историй, которые могли приключиться с каждым из вас. Сегодня мы познакомимся с одной из них. Она произошла с такими же ребятами как вы, когда они сидели дома.

Отгадайте, какой рассказ мы будем сегодня читать: апялш яавиЖ

-Правильно, «Живая шляпа»

   4. Первичное восприятие и проверка.

—  Сейчас вы посмотрите диафильм по этому рассказу, слушайте внимательно и постарайтесь ответить на вопрос: могут ли оживать шляпы?

Просмотр диафильма

—  Могут ли оживать шляпы?

Ответы детей.

—  Почему же автор назвал рассказ «Живая шляпа»?

—  Потому что шляпа накрыла кота и ползала по полу, как живая.

—  Понравилась ли вам история?

Ответы детей.

— Что понравилось больше всего?

Ответы детей.

— А теперь мы прочитаем этот текст, но сначала выполним упражнения для дикции и выразительности чтения.

5.  Тренировка техники чтения.

— Подготовим язычок к чтению.

ЧИСТОГОВОРКА

Ра-ра-ра – начинается (игра).
Ре-ре-ре – стоит домик на (горе).
Су-су-су – очень холодно в (лесу).
Жа-жа-жа – есть иголки у (ежа).
Аш-аш-аш – у Ирины (карандаш).
Ор-ор-ор — созрел красный (помидор).
Ир-ир-ир – мой папа (командир).
Арь-арь-арь – на стене висит (фонарь).
Ок-ок-ок – продолжаем наш (урок).

(Дети читают по слогам хором по указке учителя, затем плавно словами).

Плюх – ну – лось

Со – скольз – ну – ла

По – смот – ри

Под – прыг – нет

Рас – кра – ши – ва – ли

При – от – кры – ли

-Перечитайте эпизод рассказа, который вам показался самым интересным.
8. Итог урока.
— С рассказом какого писателя мы работали на уроке?
— Что же смешного в рассказе Н Носова?
— На протяжении нескольких уроков мы учились не только читать, но и думать над прочитанным. Как вам кажется, легко ли быть хорошим читателем? Что для этого нужно?
Ответы детей
9. Рефлексия.
Подумайте и оцените свою работу на уроке.
Скажите, как вы работали, и кто вам помог разобраться с темой урока?
Кого бы вы поблагодарили за работу?
10. Домашнее задание.
Подготовить дома ролевое чтение. Нарисовать рисунок к рассказу.

Ðàçìåùåíî íà http://www.allbest.ru/

Ðàçìåùåíî íà http://www.allbest.ru/

Îãëàâëåíèå

Ââåäåíèå

1. Èñòîðèÿ

1.1 Äðåâíèé Åãèïåò

1.2 Äðåâíèé Êèòàé

1.3 Äðåâíÿÿ Ãðåöèÿ è Äðåâíèé Ðèì

1.4 Äðåâíÿÿ Ðóñü è Ðîññèÿ

1.5 Ñðåäíèå âåêà

2. Òèïû ñîëíå÷íûõ ÷àñîâ

2.1 Ýêâàòîðèàëüíûå

2.2 Ãîðèçîíòàëüíûå

2.3 Âåðòèêàëüíûå

Çàêëþ÷åíèå

Áèáëèîãðàôè÷åñêèé ñïèñîê

Ââåäåíèå

Ñîëíå÷íûå ÷àñû — óñòðîéñòâî äëÿ îïðåäåëåíèÿ âðåìåíè ïî èçìåíåíèþ äëèíû òåíè îò ãíîìîíà è å¸ äâèæåíèþ ïî öèôåðáëàòó (ðèñ. 1, 2, 3). Ïîÿâëåíèå ýòèõ ÷àñîâ ñâÿçàíî ñ ìîìåíòîì, êîãäà ÷åëîâåê îñîçíàë âçàèìîñâÿçü ìåæäó äëèíîé è ïîëîæåíèåì ñîëíå÷íîé òåíè îò òåõ èëè èíûõ ïðåäìåòîâ è ïîëîæåíèåì Ñîëíöà íà íåáå. Ïðîñòåéøèå ñîëíå÷íûå ÷àñû ïîêàçûâàþò ìåñòíîå èñòèííîå, à íå ìåñòíîå ñðåäíåå ñîëíå÷íîå âðåìÿ, è íå ó÷èòûâàþò ðàçíèöó ìåæäó îôèöèàëüíûì âðåìåíåì è ìåñòíûì ñîëíå÷íûì âðåìåíåì. Ïîëüçîâàòüñÿ ñîëíå÷íûìè ÷àñàìè ìîæíî òîëüêî äí¸ì ïðè ÿñíîì íåáå èëè ïðè ë¸ãêîé îáëà÷íîñòè, íå ìåøàþùåé îáðàçîâàíèþ ÷¸òêîé òåíè. Äëÿ ïîâûøåíèÿ òî÷íîñòè ñîëíå÷íûõ ÷àñîâ ñëåäóåò ó÷èòûâàòü ïîïðàâêó ïî ôîðìóëå âðåìåíè.  íàñòîÿùåå âðåìÿ ñîëíå÷íûå ÷àñû ïî ïðÿìîìó íàçíà÷åíèþ ïðàêòè÷åñêè íå èñïîëüçóþòñÿ, è óñòóïèëè ìåñòî ðàçëè÷íûì âèäàì äðóãèõ ÷àñîâ.

Ðèñóíîê 1 — Íàñòåííûå (âåðòèêàëüíûå) ñîëíå÷íûå ÷àñû â Ñîëîâåöêîì ìîíàñòûðå. Âðåìÿ ñú¸ìêè 13:40 ïî ìîñêîâñêîìó âðåìåíè

Ðèñóíîê 2 — Îðèãèíàëüíûå ñîëíå÷íûå ÷àñû â Ðàèôñêîì Áîãîðîäèöêîì ìîíàñòûðå

Ðèñóíîê 3 — Ñîëíå÷íûå ÷àñû. 640—650 ãîäû, Çâàðòíîö, Àðìåíèÿ. Ìóçåéíûé ýêñïîíàò

1. Èñòîðèÿ

1.1 Äðåâíèé Åãèïåò

Ïåðâîå èçâåñòíîå îïèñàíèå ñîëíå÷íûõ ÷àñîâ â Äðåâíåì Åãèïòå — íàäïèñü â ãðîáíèöå Ñåòè I, äàòèðóåìàÿ 1306—1290 ãã. äî í. ý. (ðèñ. 4). Òàì ãîâîðèòñÿ î ñîëíå÷íûõ ÷àñàõ, èçìåðÿâøèõ âðåìÿ ïî äëèíå òåíè è ïðåäñòàâëÿâøèõ ñîáîé ïðÿìîóãîëüíóþ ïëàñòèíó ñ äåëåíèÿìè. Íà îäíîì êîíöå å¸ ïðèêðåïë¸í íåâûñîêèé áðóñîê ñ äëèííîé ãîðèçîíòàëüíîé ïëàíêîé, êîòîðàÿ è îòáðàñûâàëà òåíü. Êîíåö ïëàñòèíû ñ ïëàíêîé íàïðàâëÿëñÿ íà âîñòîê, è ïî ìåòêàì íà ïðÿìîóãîëüíîé ïëàñòèíå óñòàíàâëèâàëñÿ ÷àñ äíÿ, êîòîðûé â Äðåâíåì Åãèïòå îïðåäåëÿëñÿ êàê 1/12 ïðîìåæóòêà âðåìåíè îò âîñõîäà äî çàêàòà. Ïîñëå ïîëóäíÿ êîíåö ïëàñòèíû íàïðàâëÿëñÿ íà çàïàä. Ñäåëàííûå ïî òàêîìó ïðèíöèïó èíñòðóìåíòû òàêæå áûëè íàéäåíû. Îäèí èç íèõ âîñõîäèò êî âðåìåíè ïðàâëåíèÿ Òóòìîñà IIIè äàòèðóåòñÿ 1479—1425 ãã. äî í. ý., âòîðîé — èç Ñàèñà (ïî äðóãèì äàííûì — èç Ôàéþìà), îí äàòèðóåòñÿ 1000—600 ãã. äî í.ý. (ðèñ.5). Îáà èíñòðóìåíòà õðàíÿòñÿ â Áåðëèíñêîì åãèïåòñêîì ìóçåå, ïåðâûé — ïîä èíâåíòàðíûì íîìåðîì 19744, âòîðîé — ïîä íîìåðîì 19743. Íà êîíöå ó íèõ åñòü òîëüêî áðóñîê, áåç ãîðèçîíòàëüíîé ïëàíêè, à òàêæå èìååòñÿ æåëîáîê äëÿ îòâåñà äëÿ ïðèäàíèÿ óñòðîéñòâó ãîðèçîíòàëüíîãî ïîëîæåíèÿ.

Äðóãèìè äâóìÿ òèïàìè äðåâíååãèïåòñêèõ ÷àñîâ, èçìåðÿâøèõ âðåìÿ ïî äëèíå òåíè, áûëè ÷àñû, â êîòîðûõ òåíü ïàäàëà íà íàêëîííóþ ïëîñêîñòü èëè íà ñòóïåíè. Îíè áûëè ëèøåíû íåäîñòàòêà ÷àñîâ ñ ðîâíîé ïîâåðõíîñòüþ: â óòðåííèå è âå÷åðíèå ÷àñû òåíü âûõîäèëà çà ïðåäåëû ïëàñòèíû. Ýòè òèïû ÷àñîâ áûëè îáúåäèíåíû â ìîäåëè èç èçâåñòíÿêà, õðàíÿùåéñÿ â Êàèðñêîì åãèïåòñêîì ìóçåå è äàòèðóåìîé íåñêîëüêî áîëåå ïîçäíèì âðåìåíåì, íåæåëè ÷àñû èç Ñàèñà (ðèñ. 6). Ñ îäíîé ñòîðîíû ìîäåëè — äâå íàêëîííûå ïëîñêîñòè ñî ñòóïåíÿìè, îäíà èç íèõ áûëà îðèåíòèðîâàíà íà âîñòîê, äðóãàÿ ïðè ýòîì óêàçûâàëà íà çàïàä. Äî ïîëóäíÿ òåíü ïàäàëà íà ïåðâóþ ïëîñêîñòü, ïîñòåïåííî îïóñêàÿñü ïî ñòóïåíÿì ñâåðõó âíèç, à ïîñëå ïîëóäíÿ — íà âòîðóþ ïëîñêîñòü, ïîñòåïåííî ïîäíèìàÿñü ñíèçó ââåðõ, â ïîëäåíü òåíè íå áûëî. Ñ äðóãîé ñòîðîíû ìîäåëè — äâå íàêëîííûå ïëîñêîñòè áåç ñòóïåíåé, ýòîò òèï ÷àñîâ äåéñòâîâàë àíàëîãè÷íî ÷àñàì ñî ñòóïåíÿìè. Êîíêðåòíîé ðåàëèçàöèåé òèïà ñîëíå÷íûõ ÷àñîâ ñ íàêëîííîé ïëîñêîñòüþ áûëè ïåðåíîñíûå ÷àñû èç Êàíòàðû, ñîçäàííûå îêîëî 320 äî í. ý. ñ îäíîé íàêëîííîé ïëîñêîñòüþ, íà êîòîðîé áûëè íàíåñåíû äåëåíèÿ, è îòâåñîì (ðèñ. 7). Ïëîñêîñòü îðèåíòèðîâàëàñü íà Ñîëíöå.

 2013 ãîäó ó÷¸íûå Áàçåëüñêîãî óíèâåðñèòåòà ñîîáùèëè î íàõîäêå ñîëíå÷íûõ ÷àñîâ, ïðåäïîëîæèòåëüíî âåðòèêàëüíûõ, âîçðàñòîì â 3,3 òûñÿ÷è ëåò, íàðèñîâàííûõ íà îñòðàêîíåèçâåñòíÿêà. Îíè áûëè îáíàðóæåíû â Äîëèíå öàðåé âîçëå æèëèùà ðàáî÷èõ ìåæäó ãðîáíèöàìè KV29 è KV61.

Ðèñóíîê 4 — Ðåêîíñòðóêöèÿ ñîëíå÷íûõ ÷àñîâ ïî îïèñàíèþ èç ãðîáíèöû Ñåòè I

Ðèñóíîê 5 — Ñîëíå÷íûå ÷àñû èç Ñàèñà (èëè Ôàéþìà), 1000—600 ãã. äî í.ý.

Ðèñóíîê 6 — Ìîäåëü ñîëíå÷íûõ ÷àñîâ èç Êàèðñêîãî åãèïåòñêîãî ìóçåÿ

Ðèñóíîê 7 — Ðèñóíîê ÷àñîâ ñ íàêëîííîé ïëîñêîñòüþ, ïðèìåðíî òàê âûãëÿäåëè ÷àñû èç Êàíòàðû

1.2 Äðåâíèé Êèòàé

Ïåðâîå óïîìèíàíèå î ñîëíå÷íûõ ÷àñàõ â Êèòàå, âåðîÿòíî, çàäà÷à î ãíîìîíå, ïðèâîäèìàÿ â äðåâíåì êèòàéñêîì çàäà÷íèêå «×æîó áè ñóàíü öçèí», ñîñòàâëåííîì îêîëî 1100 ãîäà äî í. ý.  ýïîõó ×æîó â Êèòàå ïðèìåíÿëèñü ýêâàòîðèàëüíûå ñîëíå÷íûå ÷àñû â âèäå êàìåííîãî äèñêà, óñòàíàâëèâàåìîãî ïàðàëëåëüíî íåáåñíîìó ýêâàòîðó è ïðîíèçûâàþùåãî åãî â öåíòðå ñòåðæíÿ, óñòàíàâëèâàåìîãî ïàðàëëåëüíî çåìíîé îñè (ðèñ. 8).  ýïîõó Öèí â Êèòàå èçãîòàâëèâàëè ïîðòàòèâíûå ñîëíå÷íûå ÷àñû ñ êîìïàñîì: ëèáî ýêâàòîðèàëüíûå — îïÿòü-òàêè ñî ñòåðæíåì â öåíòðå äèñêà, óñòàíàâëèâàåìîãî ïàðàëëåëüíî íåáåñíîìó ýêâàòîðó, ëèáî ãîðèçîíòàëüíûå — ñ íèòüþ â ðîëè ãíîìîíà íàä ãîðèçîíòàëüíûì öèôåðáëàòîì.

Ðèñóíîê 8 — Ýêâàòîðèàëüíûå ñîëíå÷íûå ÷àñû â Çàïðåòíîì ãîðîäå

1.3 Äðåâíÿÿ Ãðåöèÿ è Äðåâíèé Ðèì

Ïî ðàññêàçó Âèòðóâèÿ, âàâèëîíñêèé àñòðîíîì Áåðîñ, ïîñåëèâøèéñÿ â VI â. äî í. ý. íà îñòðîâå Êîñå, ïîçíàêîìèë ãðåêîâ ñ âàâèëîíñêèìè ñîëíå÷íûìè ÷àñàìè, èìåâøèìè ôîðìó ñôåðè÷åñêîé ÷àøè — òàê íàçûâàåìûì ñêàôèñîì.(ðèñ. 9). Ýòè ñîëíå÷íûå ÷àñû áûëè óñîâåðøåíñòâîâàíû Àíàêñèìàíäðîì è Àíàêñèìåíîì.  ñåðåäèíå XVIII ñòîëåòèÿ ïðè ðàñêîïêàõ â Èòàëèè íàøëè èìåííî òàêîé èíñòðóìåíò, êàêîé îïèñàí ó Âèòðóâèÿ. Äðåâíèå ãðåêè è ðèìëÿíå, êàê è åãèïòÿíå, äåëèëè ïðîìåæóòîê âðåìåíè îò âîñõîäà äî çàêàòà Ñîëíöà íà 12 ÷àñîâ, è ïîýòîìó èõ ÷àñ (êàê ìåðà âðåìåíè) áûë ðàçëè÷íîé äëèíû â çàâèñèìîñòè îò âðåìåíè ãîäà. Ïîâåðõíîñòü âûåìêè â ñîëíå÷íûõ ÷àñàõ è «÷àñîâûå» ëèíèè íà íèõ ïîäáèðàëèñü òàê, ÷òîáû êîíåö òåíè ïðóòà óêàçûâàë ÷àñ. Óãîë, ïîä êîòîðûì ñðåçàíà âåðõíÿÿ ÷àñòü êàìíÿ, çàâèñèò îò øèðîòû ìåñòà, äëÿ êîòîðîãî èçãîòîâëåíû ÷àñû. Ïîñëåäóþùèå ãåîìåòðû è àñòðîíîìû (Åâäîêñ, Àïîëëîíèé, Àðèñòàðõ) ïðèäóìûâàëè ðàçíîîáðàçíûå ôîðìû ñîëíå÷íûõ ÷àñîâ. Ñîõðàíèëèñü îïèñàíèÿ òàêèõ èíñòðóìåíòîâ, íîñèâøèõ ñàìûå ñòðàííûå íàçâàíèÿ ñîîáðàçíî èõ âèäó. Èíîãäà ãíîìîí, îòáðàñûâàþùèé òåíü, ðàñïîëàãàëñÿ ïàðàëëåëüíî îñè çåìëè.

Èç Ãðåöèè ñîëíå÷íûå ÷àñû äîñòèãëè Ðèìà.  293 ã. äî í. ý. Ïàïèðèé Êóðñîð âåëåë ñîîðóäèòü ñîëíå÷íûå ÷àñû â õðàìå Êâèðèíàë, à â 263 ã. äî í. ý. äðóãîé êîíñóë, Âàëåðèé Ìåññàëà, ïðèâ¸ç ñîëíå÷íûå ÷àñû èç Ñèöèëèè. Óñòðîåííûå äëÿ áîëåå þæíîé øèðîòû, îíè ïîêàçûâàëè ÷àñ íåâåðíî. Äëÿ øèðîòû Ðèìà ïåðâûå ÷àñû óñòðîåíû îêîëî 170 ã. äî í. ý. Ìàðöèåì Ôèëèïïîì.

Ñîëíå÷íûå ÷àñû ïðèìåíÿëèñü â äðåâíåãðå÷åñêèõ êîëîíèÿõ Ñåâåðíîãî Ïðè÷åðíîìîðüÿ. ×åòûðå ýêçåìïëÿðà ÷àñîâ, íàéäåííûõ íà ãîðîäèùàõ Ïàíòèêàïåé è Êèòåé, õðàíèòñÿ â Êåð÷åíñêîì ìóçåå.

Ðèñóíîê 9 — Ñêàôèñ — ñîëíå÷íûå ÷àñû äðåâíèõ. Íà ñôåðîèäàëüíîé âûåìêå íàíåñåíû ëèíèè ÷àñîâ. Òåíü áðîñàë ãîðèçîíòàëüíûé èëè âåðòèêàëüíûé ïðóò, èëè øàðèê â öåíòðå èíñòðóìåíòà

1.4 Äðåâíÿÿ Ðóñü è Ðîññèÿ

 äðåâíåðóññêèõ ëåòîïèñÿõ ÷àñòî óêàçûâàëñÿ ÷àñ êàêîãî-òî ñîáûòèÿ, ýòî íàâîäèëî íà ìûñëü, ÷òî â òî âðåìÿ íà Ðóñè óæå èñïîëüçîâàëèñü îïðåäåë¸ííûå èíñòðóìåíòû èëè îáúåêòû äëÿ èçìåðåíèÿ âðåìåíè ïî êðàéíåé ìåðå äí¸ì. ×åðíèãîâñêèé õóäîæíèê Ãåîðãèé Ïåòðàø îáðàòèë âíèìàíèå íà çàêîíîìåðíîñòè â îñâåùåíèè Ñîëíöåì íèø ñåâåðî-çàïàäíîé áàøíè Ñïàñî-Ïðåîáðàæåíñêîãî ñîáîðà â ×åðíèãîâå è íà ñòðàííûé óçîð («ìåàíäðû») íàä íèìè. Íà îñíîâàíèè áîëåå ïîäðîáíîãî èõ èçó÷åíèÿ îí âûñêàçàë ïðåäïîëîæåíèå, ÷òî áàøíÿ ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ñîëíå÷íûå ÷àñû, â êîòîðûõ ÷àñ äíÿ îïðåäåëÿåòñÿ îñâåùåíèåì ñîîòâåòñòâóþùåé íèøè, à ìåàíäðû ñëóæàò äëÿ îïðåäåëåíèÿ ïÿòèìèíóòíîãî èíòåðâàëà. Ïîäîáíûå îñîáåííîñòè áûëè îòìå÷åíû è ó äðóãèõ õðàìîâ ×åðíèãîâà, è áûë ñäåëàí âûâîä, ÷òî ñîëíå÷íûå ÷àñû â Äðåâíåé Ðóñè ïðèìåíÿëè åù¸ â XI âåêå.

 XVI âåêå â Ðîññèè ïîÿâèëèñü çàïàäíîåâðîïåéñêèå ïîðòàòèâíûå ñîëíå÷íûå ÷àñû. Íà 1980 ãîä â ñîâåòñêèõ ìóçåÿõ áûëî ñåìü òàêèõ ÷àñîâ. Ñàìûå ðàííèå èç íèõ îòíîñÿòñÿ ê 1556 ãîäó è õðàíÿòñÿ â Ýðìèòàæå, îíè áûëè ïðåäíàçíà÷åíû äëÿ íîøåíèÿ íà øåå è ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé ãîðèçîíòàëüíûå ñîëíå÷íûå ÷àñû ñ ñåêòîðíûì ãíîìîíîì äëÿ óêàçàíèÿ âðåìåíè, êîìïàñîì äëÿ îðèåíòàöèè ÷àñîâ â íàïðàâëåíèè ñåâåð—þã è îòâåñîì íà ãíîìîíå äëÿ ïðèäàíèÿ ÷àñàì ãîðèçîíòàëüíîãî ïîëîæåíèÿ. Âñå ýòè ýëåìåíòû óñòàíîâëåíû íà ïëàòå, êîòîðàÿ ìîæåò îòêëîíÿòüñÿ îò ãîðèçîíòàëüíîãî ïîëîæåíèÿ, îáåñïå÷èâàÿ âîçìîæíîñòü èñïîëüçîâàíèÿ ÷àñîâ íå íà îäíîé, à â èíòåðâàëå øèðîò: 47—57 ãðàäóñîâ. ñîëíå÷íûé ÷àñû âðåìÿ êèòàé

Âî âðåìÿ öàðñòâîâàíèÿ Àííû Èîàííîâíû, 23 àâãóñòà 1739 ãîäà âûøåë ñåíàòñêèé óêàç, â ñîîòâåòñòâèè ñ êîòîðûì íà äîðîãå èç Ñàíêò-Ïåòåðáóðãà â Ïåòåðãîô óñòàíàâëèâàëèñü äåðåâÿííûå âåðñòîâûå ñòîëáû-îáåëèñêè, â 1744 ãîäó áûë èçäàí óêàç î ñòîëáëåíèè äîðîãè èç Ñàíêò-Ïåòåðáóðãà â Öàðñêîå Ñåëî. Âìåñòî âåðñòîâûõ ñòîëáîâ-îáåëèñêîâ âïîñëåäñòâèè ïîñòàâèëè «ìðàìîðíûå ïèðàìèäû» ñ îôîðìëåíèåì ïî ðàáîòàì Àíòîíèî Ðèíàëüäè. Íåêîòîðûå èç íèõ èìåëè ñîëíå÷íûå ÷àñû, è ïóòíèê ìîã óçíàòü ïî íèì ðàññòîÿíèå è âðåìÿ. «Ìðàìîðíûå ïèðàìèäû» ñ ñîëíå÷íûìè ÷àñàìè ñîõðàíèëèñü â ñëåäóþùèõ ìåñòàõ: â Ñàíêò-Ïåòåðáóðãå íà óãëó íàáåðåæíîé ðåêè Ôîíòàíêè è Ìîñêîâñêîãî ïðîñïåêòà (îòìå÷àþùèé îäíó âåðñòó îò çäàíèÿ Ïî÷òàìòà) è â Ïóøêèíå ó Îðëîâñêèõ âîðîò, ðàñïîëîæåííûõ íà þæíîé ãðàíèöå Åêàòåðèíèíñêîãî ïàðêà (ðèñ. 10). Íà «ìðàìîðíîé ïèðàìèäå» ó Îðëîâñêèõ âîðîò óêàçàíà äàòà óñòàíîâêè — 1775 ãîä.

Ðèñóíîê 10 — Âåðòèêàëüíûå ñîëíå÷íûå ÷àñû íà «ìðàìîðíîé ïèðàìèäå» íà óãëó íàáåðåæíîé Ôîíòàíêè è Ìîñêîâñêîãî ïðîñïåêòà, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã

1.5 Ñðåäíèå âåêà

Àðàáñêèå àñòðîíîìû (Ñàáèò èáí Êîððà, Èáí àø-Øàòèð, Àáó-ë-Õàñàí èáí Þíèñ) îñòàâèëè îáøèðíûå òðàêòàòû ïî ãíîìîíèêå, èëè èñêóññòâó ñòðîèòü ñîëíå÷íûå ÷àñû. Îñíîâàíèåì ñëóæèëè ïðàâèëà òðèãîíîìåòðèè. Êðîìå «÷àñîâûõ» ëèíèé, íà ïîâåðõíîñòè àðàáñêèõ ÷àñîâ íàíîñèëîñü åù¸ íàïðàâëåíèå ê Ìåêêå, òàê íàçûâàåìàÿ êèáëà. Îñîáåííî âàæíûì ñ÷èòàëñÿ ìîìåíò äíÿ, êîãäà êîíåö òåíè âåðòèêàëüíî ïîñòàâëåííîãî ãíîìîíà ïðèõîäèëñÿ íà ëèíèþ êèáëû.

Ñ ââåäåíèåì ðàâíûõ ÷àñîâ äíÿ è íî÷è (íå çàâèñÿùèõ îò âðåìåíè ãîäà) çàäà÷à ãíîìîíèêè çíà÷èòåëüíî óïðîñòèëàñü: âìåñòî òîãî, ÷òîáû çàìå÷àòü ìåñòî êîíöà òåíè íà ñëîæíûõ êðèâûõ, ñòàëî äîñòàòî÷íî çàìå÷àòü íàïðàâëåíèå òåíè. Åñëè øòèôò ðàñïîëîæåí ïî íàïðàâëåíèþ çåìíîé îñè, òî òåíü åãî ëåæèò â ïëîñêîñòè ÷àñîâîãî êðóãà ñîëíöà, à óãîë ìåæäó ýòîé ïëîñêîñòüþ è ïëîñêîñòüþ ìåðèäèàíà åñòü ÷àñîâîé óãîë Ñîëíöà èëè èñòèííîå âðåìÿ. Îñòà¸òñÿ òîëüêî íàõîäèòü ïåðåñå÷åíèå ïîñëåäîâàòåëüíûõ ïëîñêîñòåé ñ ïîâåðõíîñòüþ «öèôåðáëàòà» ÷àñîâ. ×àùå âñåãî ýòî áûëà ïëîñêîñòü, ïåðïåíäèêóëÿðíàÿ øòèôòó, òî åñòü ïàðàëëåëüíàÿ íåáåñíîìó ýêâàòîðó (ýêâàòîðèàëüíûå, èëè ðàâíîäåíñòâåííûå ÷àñû); íà íåé íàïðàâëåíèå òåíè èçìåíÿåòñÿ íà 15° çà êàæäûé ÷àñ. Ïðè âñåõ äðóãèõ ïîëîæåíèÿõ ïëîñêîñòè öèôåðáëàòà óãëû, îáðàçóåìûå íà íåé íàïðàâëåíèåì òåíè ñ ëèíèåé ïîëóäíÿ, íå ðàñòóò ðàâíîìåðíî.

Ãíîìîíèêà çàíèìàëàñü ñîñòàâëåíèåì ïðàâèë íàõîæäåíèÿ ðàçëè÷íûõ ïîëîæåíèé òåíè íà ýòèõ ïîâåðõíîñòÿõ. Ñîëíå÷íûå ÷àñû, êàê óæå ñêàçàíî, äàþò íå ñðåäíåå, íî èñòèííîå ñîëíå÷íîå âðåìÿ. Îäíîé èç ñïåöèàëüíûõ çàäà÷ ãíîìîíèêè áûëî ñòðîèòü êðèâóþ íà öèôåðáëàòå ñîëíå÷íûõ ÷àñîâ, êîòîðàÿ óêàçûâàëà áû «ñðåäíèé» ïîëäåíü â ðàçëè÷íîå âðåìÿ ãîäà.  ñðåäíåâåêîâîé Åâðîïå ãíîìîíèêîé çàíèìàëèñü: Àïèàí, Àëüáðåõò Äþðåð, Êèðõåð. Æèâøèé â íà÷àëå XVI â. Ìþíñòåð áûë ïðèçíàí «îòöîì ãíîìîíèêè»

2. Òèïû ñîëíå÷íûõ ÷àñîâ

2.1 Ýêâàòîðèàëüíûå

Ýêâàòîðèàëüíûå ñîëíå÷íûå ÷àñû ñîñòîÿò èç êàäðàíà (ïëîñêîñòü ñ ÷àñîâûìè äåëåíèÿìè) è ãíîìîíà. ×àñîâûå äåëåíèÿ íà êàäðàí íàíîñÿòñÿ ÷åðåç ðàâíûå óãëîâûå ïðîìåæóòêè, êàê íà öèôåðáëàòå îáûêíîâåííûõ ÷àñîâ, à ãíîìîí îáû÷íî ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ìåòàëëè÷åñêèé ñòåðæåíü, óñòàíàâëèâàåìûé íà êàäðàíå ïåðïåíäèêóëÿðíî åãî ïîâåðõíîñòè. Çàòåì êàäðàí îðèåíòèðóåòñÿ â ãîðèçîíòàëüíîé ïëîñêîñòè òàê, ÷òîáû ïðÿìàÿ, ñîåäèíÿþùàÿ îñíîâàíèå ãíîìîíà è ÷àñîâîå äåëåíèå, ñîîòâåòñòâóþùåå ïîëóäíþ, áûëà íàïðàâëåíà ïàðàëëåëüíî ïîëóäåííîé ëèíèè â ñòîðîíó þãà — äëÿ Ñåâåðíîãî ïîëóøàðèÿ, èëè â ñòîðîíó ñåâåðà — äëÿ Þæíîãî ïîëóøàðèÿ, è íàêëîíÿåòñÿ îòíîñèòåëüíî ïëîñêîñòè ãîðèçîíòà, ñîîòâåòñòâåííî, â ñòîðîíó ñåâåðà èëè ñòîðîíó þãà íà óãîë á=90°-ö, ãäå ö — ãåîãðàôè÷åñêàÿ øèðîòà ìåñòà óñòàíîâêè ñîëíå÷íûõ ÷àñîâ. Êàäðàí áóäåò ïàðàëëåëåí íåáåñíîìó ýêâàòîðó (îòñþäà — íàçâàíèå ýòîãî òèïà ñîëíå÷íûõ ÷àñîâ), à ïîñêîëüêó íåáåñíàÿ ñôåðà â òå÷åíèå äíÿ âðàùàåòñÿ ðàâíîìåðíî, òî è òåíü îò ãíîìîíà çà ëþáîé ÷àñ äíÿ áóäåò îïèñûâàòü ðàâíûå óãëû (ïîýòîìó ÷àñîâûå äåëåíèÿ è ïðîâîäÿòñÿ òàê æå, êàê íà öèôåðáëàòå îáû÷íûõ ÷àñîâ).

Ðàâíûå óãëîâûå ïðîìåæóòêè (t=15°) ìåæäó ñîñåäíèìè ÷àñîâûìè äåëåíèÿìè, êàê íà öèôåðáëàòå îáû÷íûõ ÷àñîâ, è ïåðïåíäèêóëÿðíîñòü ãíîìîíà êàäðàíó ÿâëÿþòñÿ îñíîâíûìè ïðåèìóùåñòâàìè ýêâàòîðèàëüíûõ ñîëíå÷íûõ ÷àñîâ íàä ãîðèçîíòàëüíûìè è âåðòèêàëüíûìè. Ãëàâíûé íåäîñòàòîê ýêâàòîðèàëüíûõ ñîëíå÷íûõ ÷àñîâ — òî, ÷òî îíè, â îòëè÷èå îò ãîðèçîíòàëüíûõ, áóäóò ðàáîòàòü òîëüêî îò äíÿ âåñåííåãî ðàâíîäåíñòâèÿ äî äíÿ îñåííåãî ðàâíîäåíñòâèÿ (â Ñåâåðíîì ïîëóøàðèè âåñåííåå ðàâíîäåíñòâèå — â ìàðòå, îñåííåå — â ñåíòÿáðå, â Þæíîì ïîëóøàðèè âåñåííåå ðàâíîäåíñòâèå — â ñåíòÿáðå, îñåííåå — â ìàðòå).  îñòàëüíóþ ÷àñòü ãîäà îíè ðàáîòàòü íå áóäóò, ïîñêîëüêó Ñîëíöå áóäåò íàõîäèòüñÿ ïî äðóãóþ ñòîðîíó îò ïëîñêîñòè íåáåñíîãî ýêâàòîðà, è âñÿ âåðõíÿÿ ïîâåðõíîñòü êàäðàíà áóäåò â òåíè. Êîíå÷íî, ýòîò íåäîñòàòîê ìîæíî óñòðàíèòü, åñëè ñäåëàòü êàäðàí â âèäå ïëàñòèíû, íàíåñòè ÷àñîâûå äåëåíèÿ è íà âåðõíþþ, è íà íèæíþþ ïîâåðõíîñòü, à ãíîìîí ïðîäîëæèòü ïîä ïëàñòèíó, íî è òîãäà â äíè, áëèçêèå ê äíþ âåñåííåãî èëè îñåííåãî ðàâíîäåíñòâèÿ ñîëíå÷íûå ÷àñû íå áóäóò ðàáîòàòü — Ñîëíöå áóäåò ñâåòèòü íà ïëàñòèíó íå ñâåðõó è íå ñíèçó, à ñáîêó.

2.2 Ãîðèçîíòàëüíûå

Ãîðèçîíòàëüíûå ñîëíå÷íûå ÷àñû, òàê æå, êàê è ýêâàòîðèàëüíûå, ñîñòîÿò èç êàäðàíà è ãíîìîíà. Îäíàêî â äàííîì ñëó÷àå êàäðàí óñòàíàâëèâàåòñÿ ïàðàëëåëüíî ïëîñêîñòè ãîðèçîíòà. ×àùå âñåãî ãíîìîí ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé òðåóãîëüíèê, ïåðïåíäèêóëÿðíûé ïëîñêîñòè êàäðàíà, à îäíà èç åãî ñòîðîí íàêëîíåíà ê íåé íà óãîë, ðàâíûé ãåîãðàôè÷åñêîé øèðîòå ìåñòà óñòàíîâêè ÷àñîâ. Ëèíèÿ ïåðåñå÷åíèÿ ãíîìîíà è êàäðàíà íàïðàâëÿåòñÿ ïàðàëëåëüíî ïîëóäåííîé ëèíèè — ëèíèè, âäîëü êîòîðîé â äàííîì ìåñòå íàïðàâëåíà òåíü âåðòèêàëüíîãî ñòåðæíÿ â èñòèííûé ïîëäåíü.

Åñëè îáîçíà÷èòü ãåîãðàôè÷åñêóþ øèðîòó ìåñòà óñòàíîâêè ÷àñîâ ÷åðåç ö, êîëè÷åñòâî ÷àñîâ äî ïîëóäíÿ (ïîñëå ïîëóäíÿ) ÷åðåç m, òî óãîë ìåæäó ïîëóäåííîé ëèíèåé è ñîîòâåòñòâóþùèì ÷àñîâûì äåëåíèåì íà ÷àñàõ á ìîæíî îïðåäåëèòü ïî ôîðìóëå:

tgá=sinö×tg(15°×m)

Äëÿ îïðåäåë¸ííîñòè áóäåì ñ÷èòàòü, ÷òî ÷àñû óñòàíàâëèâàþòñÿ â ñðåäíèõ øèðîòàõ ñåâåðíîãî ïîëóøàðèÿ. Íà ðèñóíêå (ðèñ. 11) ïîêàçàíà íåáåñíàÿ ñôåðà ñ öåíòðîì â òî÷êå O. Ïëîñêîñòü ãîðèçîíòà îáîçíà÷åíà NESW, NS — ïîëóäåííàÿ ëèíèÿ, Z — çåíèò, Z’ — íàäèð, PL — îñü ìèðà, ZNZ’S — ïëîñêîñòü íåáåñíîãî ìåðèäèàíà. Êàê èçâåñòíî, óãîë íàêëîíà îñè ìèðà ê ïëîñêîñòè ãîðèçîíòà ðàâåí ãåîãðàôè÷åñêîé øèðîòå ìåñòà íàáëþäåíèÿ (îáîçíà÷åíà áóêâîé ö íà ðèñóíêå), ïîýòîìó ñòîðîíà OP ãíîìîíà ñîëíå÷íûõ ÷àñîâ, îáîçíà÷åííîãî íà ðèñóíêå TPO, ïîêàçàíà ñîâïàäàþùåé ñ îñüþ ìèðà. Óãîë ìåæäó ïîëóäåííîé ëèíèåé è êðàåì òåíè îò ãíîìîíà, êîòîðûé íàì íóæíî íàéòè, îáîçíà÷åí á. ×åðåç t îáîçíà÷åí óãîë ìåæäó êðóãîì ñêëîíåíèÿ Ñîëíöà PBL è ïëîñêîñòüþ íåáåñíîãî ìåðèäèàíà. Ïîëîæåíèå Ñîëíöà îïÿòü-òàêè äëÿ îïðåäåë¸ííîñòè ïîêàçàíî äî ïîëóäíÿ (ðèñ. 12).

Òàêèì îáðàçîì, íà ðèñóíêå èìååì ñôåðè÷åñêèé òðåóãîëüíèê PNB. Çàìåòèì, ÷òî ïëîñêîñòü íåáåñíîãî ìåðèäèàíà ïåðïåíäèêóëÿðíà ê ïëîñêîñòè ãîðèçîíòà, òî åñòü óãîë PNB — ïðÿìîé, ïîýòîìó íàø ñôåðè÷åñêèé òðåóãîëüíèê — ïðÿìîóãîëüíûé. Äëÿ îïðåäåëåíèÿ ëþáîãî ýëåìåíòà ïðÿìîóãîëüíîãî ñôåðè÷åñêîãî òðåóãîëüíèêà äîñòàòî÷íî çíàòü ëþáûå äâà äðóãèõ åãî ýëåìåíòà.  ñôåðè÷åñêîì òðåóãîëüíèêå PNB èçâåñòíû ñòîðîíà ö è óãîë t, íàäî íàéòè ñòîðîíó á. Ïî ìíåìîíè÷åñêîìó ïðàâèëó Íåïåðà èìååì:

cos(90°-ö)=ctgt×ctg(90°-á)

Îòñþäà:

tgá=sinö×tgt

Îñòà¸òñÿ çàìåòèòü, ÷òî

t=(360°/24)×m=15°×m

Ðèñóíîê 11 — Ðèñóíîê ê âûâîäó ôîðìóëû óãëà íàêëîíà ÷àñîâûõ äåëåíèé ñîëíå÷íûõ ÷àñîâ ê ïîëóäåííîé ëèíèè

Ðèñóíîê 12 — Ãîðèçîíòàëüíûå ñîëíå÷íûå ÷àñû â ãîðîäå Ïåðò, Àâñòðàëèÿ, ñ õàðàêòåðíûìè äëÿ Þæíîãî ïîëóøàðèÿ îñîáåííîñòÿìè: òåíü â ïîëäåíü — íà þãå, à Ñîëíöå — íà ñåâåðå; âèäèìûé ïóòü Ñîëíöà ïî íåáîñâîäó ïðîõîäèò ñïðàâà íàëåâî, ïîýòîìó íóìåðàöèÿ ÷àñîâ èä¸ò ïðîòèâ ÷àñîâîé ñòðåëêè.

2.3 Âåðòèêàëüíûå

Âåðòèêàëüíûå ñîëíå÷íûå ÷àñû îáû÷íî ðàçìåùàþò íà ñòåíàõ çäàíèé è ðàçëè÷íûõ ñòðîåíèé. Ïîýòîìó èõ êàäðàí âåðòèêàëåí — ïåðïåíäèêóëÿðåí ïëîñêîñòè ãîðèçîíòà, íî ìîæåò áûòü ïîâ¸ðíóò â ðàçëè÷íûå ñòîðîíû. Îò ñòîðîíû, â êîòîðóþ ïîâ¸ðíóò êàäðàí, çàâèñèò ðàñïîëîæåíèå ÷àñîâûõ äåëåíèé íà êàäðàíå. Ñèììåòðè÷íûìè îòíîñèòåëüíî ïîëóäåííîãî äåëåíèÿ îíè áóäóò ëèøü ïðè êàäðàíå, îáðàù¸ííîì ñòðîãî íà þã (ãåîãðàôè÷åñêèé, íå ìàãíèòíûé) — â ñåâåðíîì ïîëóøàðèè, èëè íà ñåâåð — â þæíîì ïîëóøàðèè, èíûìè ñëîâàìè — ïðè êàäðàíå, ïåðïåíäèêóëÿðíîì ïîëóäåííîé ëèíèè. Äëÿ òàê íàïðàâëåííîãî êàäðàíà ãíîìîí äîëæåí ëåæàòü â ïëîñêîñòè íåáåñíîãî ìåðèäèàíà, èíûìè ñëîâàìè — áûòü ïåðïåíäèêóëÿðíûì êàê ïëîñêîñòè êàäðàíà, òàê è ïëîñêîñòè ãîðèçîíòà, à îäíà èç åãî ñòîðîí äîëæíà áûòü ïàðàëëåëüíîé çåìíîé îñè, îòêóäà ñëåäóåò, ÷òî îíà äîëæíà ñîñòàâëÿòü ñ ïëîñêîñòüþ êàäðàíà óãîë, ðàâíûé 90°-ö, ãäå ö — øèðîòà ìåñòà óñòàíîâêè. Ôîðìóëà äëÿ óãëà íàêëîíà ÷àñîâûõ ëèíèé ê ïîëóäåííîìó äåëåíèþ âûâîäèòñÿ àíàëîãè÷íî ãîðèçîíòàëüíûì ÷àñàì — èç ðàññìîòðåíèÿ ïðÿìîóãîëüíîãî ñôåðè÷åñêîãî òðåóãîëüíèêà, îáðàçîâàííîãî êðóãîì ñêëîíåíèÿ Ñîëíöà, ïëîñêîñòüþ êàäðàíà è ïëîñêîñòüþ íåáåñíîãî ìåðèäèàíà. Îíà èìååò âèä:

tgá=cosö×tgt=cosö×tg(15°×m),

ãäå ö — øèðîòà ìåñòà óñòàíîâêè ÷àñîâ, m êîëè÷åñòâî ÷àñîâ äî ïîëóäíÿ (ïîñëå ïîëóäíÿ) ÷åðåç, á — óãîë ìåæäó ïîëóäåííûì äåëåíèåì è ñîîòâåòñòâóþùèì ÷àñîâûì äåëåíèåì, t — óãîë ìåæäó êðóãîì ñêëîíåíèÿ Ñîëíöà è ïëîñêîñòüþ íåáåñíîãî ìåðèäèàíà.

 Ìîñêîâñêîì ïëàíåòàðèè óñòàíîâëåíû âåðòèêàëüíûå ñîëíå÷íûå ÷àñû, ïîêàçûâàþùèå âðåìÿ è äàòó.

Çàêëþ÷åíèå

Ñîëíå÷íûå ÷àñû — çíà÷èìîå èçîáðåòåíèå â ÷åëîâå÷åñêîé íàóêå è êóëüòóðå. ßâëÿÿñü îäíèì èç ýòàïîâ ðàçâèòèÿ ïðèáîðîâ, èçìåðÿþùèõ âðåìÿ, ñîëíå÷íûå ÷àñû ïðèíåñëè î÷åâèäíóþ ïîëüçó æèòåëÿì òîé ýïîõè.  íàñòîÿùåì ñîëíå÷íûå ÷àñû ÿâëÿþòñÿ èçîáðåòåíèåì ñ âñåîáùèì èñòîðè÷åñêèì äîñòîÿíåì.

Ñîëíå÷íûì ÷àñàì â Ñàíòî-Äîìèíãî, óñòàíîâëåííûì â 1753 ãîäó áûëà ïîñâÿùåíà ñåðèÿ ïî÷òîâûõ ìàðîê Äîìèíèêàíñêîé ðåñïóáëèêè 1931—1933 ãã.. Ðàçëè÷íûì ñòàðèííûì íàñòîëüíûì ñîëíå÷íûì ÷àñàì ïîñâÿùåíû ÷åòûðå èç øåñòè ìàðîê ñåðèè, ïîñâÿù¸ííîé ýêñïîíàòàì Ãîñóäàðñòâåííîãî ôèçèêî-ìàòåìàòè÷åñêîãî ñàëîíà â Äðåçäåíå, âûïóùåííîé â 1983 ãîäó â ÃÄÐ (ðèñ. 13).

Ðèñóíîê 13 — Ãîðèçîíòàëüíûå ñîëíå÷íûå ÷àñû 1611 ãîäà íà ìàðêå ÃÄÐ

Áèáëèîãðàôè÷åñêèé ñïèñîê

1. Ïèïóíûðîâ Â. Í. Èñòîðèÿ ÷àñîâ ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí äî íàøèõ äíåé / Àêàäåìèÿ íàóê ÑÑÑÐ, Èíñòèòóò èñòîðèè åñòåñòâîçíàíèÿ è òåõíèêè, îòâ. ðåä. Ë. Å. Ìàéñòðîâ. — Ì.: Íàóêà, 1982. — 25 000 ýêç.

2. Ñåðàôèìîâ Â. Â., Ëåðìàíòîâ Â. Â. ×àñû // Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü Áðîêãàóçà è Åôðîíà : â 86 ò. (82 ò. è 4 äîï.). — ÑÏá., 1890—1907.

3. Äìèòðèåâ Â. È.; Ïðîãóëêà ïî ñîëíå÷íûì ÷àñàì Ñàíêò-Ïåòåðáóðãà // Èñòîðèÿ Ïåòåðáóðãà. 2011. ¹ 5. Ñ. 67—73.

4. Øåñòàêîâ Ñ. À. Ñîëíå÷íûå ÷àñû èç Êåð÷åíñêîãî ìóçåÿ // Áîñïîðñêèå èññëåäîâàíèÿ. Âûï. IX. Ñèìôåðîïîëü — Êåð÷ü. 2005. Ñ.360 — 373.

5. Âîäîëàæñêàÿ Ë.Í., Ëàðåíîê Ï.À., Íåâñêèé Ì.Þ. Äðåâíèé àñòðîíîìè÷åñêèé èíñòðóìåíò èç ñðóáíîãî ïîãðåáåíèÿ ìîãèëüíèêà Òàâðèÿ-1 (Ñåâåðíîå Ïðè÷åðíîìîðüå) // Archaeoastronomy and Ancient Technologies. — 2014. — Ò. 2, âûï. 2. — Ñ. 31-53.

6. Âîäîëàæñêàÿ Ë.Í. Ðåêîíñòðóêöèÿ äðåâíååãèïåòñêèõ ñîëíå÷íûõ ÷àñîâ // Archaeoastronomy and Ancient Technologies. — 2014. — Ò. 2, âûï. 2. — Ñ. 1-18.

Ðàçìåùåíî íà Allbest.ru