Хатын-кызның яшәешебездәге вазифасы мәсьәләсе һәрдаим актуаль. Бу турыда төрле фикерләр бар. “Хатын-кыз мәсьәләсе бүгенге тормышта милли проблема кебек үк, иң үткеннәрнең берсе булып тора. “Ни өчен үткен?” дигәнгә җавап мондый булыр: кешене физик яктан да, рухи яктан да хатын-кыз тудыра һәм үстерә! Табигать һәм кешелек җәмгыяте тарафыннан хатын-кызга әнә шундый иң бөек миссия йөкләнгән!”[8, 233], ди Ф.Миңнуллин.
Борынгы татар әдәбиятында ук хатын-кыз образын сурәтләү кеше тасвирының аерылгысыз өлеше булып тора. Үзенчәлекле күңел дөньясына ия булган хатын-кызлар образларының хис тирәнлеге, сөю дәрте, кешелек сыйфатларын тулы гәүдәләндерә.
Иҗтимагый чынбарлык, заман әверелешләре язучы иҗатына көчле йогынты ясый. Ул үзгәрешләрнең кешеләр тормышына, аларның психологиясенә йогынтысын язучы геройлар язмышы аша сурәтли, аларга үз мөнәсәбәтен ачыклый. Әдәбиятның мөһим темаларының берсе булган хатын-кыз язмышы мәсьәләсенең татар әдәбиятында үсеш-үзгәрешен күзәтүдә бу ачык күренә.
Әдәбиятыбызда хатын-кызның күңелсез, караңгы язмышына, беренчеләрдән булып, Г.Кандалый игътибар итә. “Сәхипҗамал” исемле поэмасында татар хатынының “маҗик” һәм бай гаиләсендәге хәлен чагыштырып сурәтли. Ярлы ир хатынының тормышы бары тик кара, җан өшеткеч тасвирлар белән генә сурәтләнә. Ул елның унике аен ялсыз эшләрсең, яхшы кием, тәмле ризык, җылы мөнәсәбәт күрмәссең, гомерең караңгыда, хәерчелектә узар”[7,388], дип яза.
Ә бай гаиләсендәге хатын-кыз тормышын ул бөтенләй башкача билгели. Бай кеше, мулла хатыны булсаң, көнең бизәнеп, матур киенеп, тәмле ашап үтәр; гомерең буе аштан-ашка йөрерсең; сине кадерләрләр, хөрмәт итәрләр; кырга чәчүгә дә, уракка да чыкмассың, хәтта кояш та сине пешермәс, назлар гына, дип сурәтли Г.Кандалый.
Әдәби әсәрләрдә хатын-кыз хокукы мәсьәләсен күтәрүне Кандалыйдан соң килгән буын мәгърифәтчеләр дәвам итә. ХIХ йөзнең урталарында Рәсәйдә, шул исәптән татарлар яшәгән төбәкләрдә барган җитди тарихи, иҗтимагый, социаль үзгәрешләр халыкның милли үзаңын формалаштыруга, иҗтимагый фикер үсешенә көчле йогынты ясый, мәгърифәтчелек хәрәкәтенең мәйданга килүен тизләтә. Әдәби һәм фәнни хезмәтләрдә төп мәсьәләләр итеп кеше, аның шәхси иреге, милләтнең бүгенгесе һәм киләчәге һәм башкалар күтәрелә. Шулар белән бергә татар хатын-кызының иҗтимагый тормыштагы, гаиләдәге урыны, социаль тигезлеге проблемасы да мәгърифәтчеләр игътибары үзәгендә тора.
Прозада татар кызының иске гореф-гадәтләрне инкяр итеп, үз бәхете, азатлыгы өчен көрәшкә чыгуын, беренчеләрдән булып киң планда М.Акъегет сурәтли. Әдипнең “Хисаметдин менла” (1886) әсәрендә Хәнифә образы — татар әдәбиятында мөһим сыйфат үзгәреше башлануын дәлилләүче факт. М.Акъегетнең Хәнифәсе зифа буйлы, чибәр төс-кыяфәтле булу өстенә, укымышлы, эшсөяр һәм, иң мөһиме, киләчәге турында тирән уйланучы, үз хакын хаклап көрәшергә әзер көчле рухлы шәхес тә.
М.Акъегеттән соң шәхси бәхете өчен актив көрәшүче хатын-кыз образы татар прозасында төп образларның берсенә әйләнә. Шундый әсәрләрдән Р.Фәхретдинов “Сәлимә, яки Гыйффәт” (1898), Г.Исхакый “Өч хатын белән тормыш” (1898), “Кәләпүшче кыз” (1900), “Остазбикә” (1910), Ф.Кәриминең “Мирза кызы Фатыйма” (1907), Г.Ибраһимов “Татар хатыны ниләр күрми” (1909) әсәрләрен атап була. Шулай итеп, әдәбиятта азатлык өчен көрәшүче, ир-ат белән бертигез дәрәҗәдә булырга омтылучы образлар барлыкка килә. Хатын-кызның милләт хадимәсе дәрәҗәсендә үрнәк затка әверелүендә күркәм мисалларның берсе – Г.Исхакыйның “Теләнче кыз” романындагы Сәгадәт образы. Әсәрдә тормыш төбеннән күтәрелеп, милләткә хезмәт итүче дәрәҗәсенә ирешкән кызның рухи һәм фикер йөртү эволюциясе эзлекле бәян ителә. Әдәбиятта мондый типтагы геройларны сурәтләү белән беррәттән, милләтнең рухи язмышын чагылдыру, тормышны тасвирлау мөһим факт булып тора.
Инде алда әйтеп киткәнебезчә, мәгърифәтчелек әдәбиятында татар хатын-кызлары образына зур урын бирелә. Хатын-кызларның рухи-әхлакый бәйсезлеге, азатлыгы мәсьәләләрен беренче мәртәбә мәгърифәтчелек әдәбияты күтәрә. Шул рәвешчә, XX йөз башы татар әдәбиятында хатын-кыз образының тормыштагы гражданлык бурычын, хокукын һәм ролен күрсәтү юнәлешендә кыю адымнар ясала.
Бер язучылар татар хатын-кызларын якты киләчәк өчен көрәшче итеп сурәтләсәләр, икенчеләре аларның авыр тормышларын хикәяли. Хатын-кызның аянычлы язмышы темасы Ф.Әмирхан иҗатында да урын алып тора. 1909 елда язучының “Татар кызы” исемле әсәре дөньяга чыга. Татар кызы – җыелма образ. Әсәр түбәндәгечә башлана: “Туды… Туганда ул кеше иде…” [2,233]. Әйе, татар кызы алты яшенә кадәр ир балалар белән тигез хокуклы кеше була. Әмма, җиденче яшькә чыккач, гореф-гадәтләр аны үзенә буйсындыра башлый. Кыз балаларга малайлар белән уйнау, аралашу чикләнә. Моңа, гадәттә, каршылык күрсәтеп булмый. Чөнки яшәү кануннары шуны таләп итә. Алар инде белем алу мәсьәләсендә дә аерыла башлыйлар. Ир балалар мәдрәсәдә укый, татар кызын мулла хатынына бирәләр, чөнки ир балалар белән бергә укырга ярамый.
Татар кызы, ул вакытлардагы кануннар буенча, дүрт стена эченә бикләнгән килеш кияү көтеп утыра башлый. Бервакыт аны үзе белмәгән берәүгә ярәшәләр. Ник шулай? Чөнки җәмгыятьтәге тәртипләр шундый.
Чынлап та, татар кызы үз гаебе аркасында шушындый хәлгә төшәме? Һич юк. Киресенчә, ул ирләр белән бер хокуклы булып, ирекле һәм бәхетле яшәргә тели. Әмма аның иреген чикли торган кимендә ике нәрсә бар: беренчесе – шәригать законнарын тар аңлаудан туган гаилә тәртипләре, икенчесе – гаиләдәге тәртипләрнең, нигездә, исәп-хисапка корылган булуы.
Ф.Әмирханның татар кызының аянычлы язмышы темасы М.Гафуриның “Кара йөзләр” (1926) повестында тагы да тирәнрәк һәм психологик яктан төгәлрәк ачыла. “Кара йөзләр” традицион стильдә язылган психологик әсәрләрнең берсе. Иске тормышның һәм шәригатьнең мәрхәмәтсезлеге аркасында шат күңелле, инсафлы татар кызы Галимә акылдан шаша. Автор шушы гаять катлаулы хәлне психологик яктан ачуда зур уңышка ирешә. “Кара йөз”ләрдәге психолгизм тормышчан җирлектән килә. Язучы Галимә белән Закир арасында туган саф кешелекле мөнәсәбәт, мәхәббәтне дини кыргыйлык, иске тупас гореф-гадәтләр, наданлык, нахаклык, көнләшү белән агуланган чынбарлыкка каршы куеп сурәтләү алымына нигезләнгән.
Әсәрдә ике гашыйкның яшьлеген, матурлыгын, мәхәббәтен, вөҗданын хурлау, таптау, пычрату башлана. Шушы күренеш – әсәрнең кульминацион ноктасы, әлбәттә. Бу күренеш вакытында геройларның рухи дөньялары аеруча тирән сурәтләнгән. Галимә белән Закир – бер гаепсезгә әнә шундый кыргыйлык хөкеменә очраган кызганыч корбаннар. Аларның кичә генә булган өмет һәм мәхәббәтләре тиз арада хур ителә, кешелекләре ерткычларча таптала. Автор раслый: мондый очракта шәхес үзен саклый да, кызгандыра да алмый. Галимә шул чынбарлыкны сизә: ул инде үзенең хурлыгына ышана, шул хурлыктан аралап алу мөмкин түгеллеген, түбәнгә ташланган бер мәхлүк икәнлеген белгән, һичкайчан да инде кичәге тыныч, матур тормышына һәм кайнар мәхәббәтенә кире әйләнеп кайта алмаячагын аңлаган кебек. Төп герой Галимә акылдан шашып үлә, шул чорда хаким иткән гореф-гадәтләрнең корбаны була. Әмма автор өметен өзми, киләчәкне якты итеп күз алдына китерә. Моның берничә дәлиле бар. Беренчедән, хикәяләүче “мин” шәһәргә дөньяви белем алырга китә.Икенчедән, Фәхри карт хатасын аңлый, соң булса да Гамиләне гафу итә.
Әлбәттә бу әсәрдә Галимә дини дорфалыкның чираттагы корбаны. Меңнәрчә татар хатын-кызлары кичергән авыр язмышларның бер мисалы.
Нәтиҗә ясап әйткәндә, татар кызы бәхетле булсын өчен, әлеге кануннарны юк итәргә, ягъни җәмгыять төзелешен һәм шуннан чыга торган көнкүреш тәртипләрен үзгәртергә кирәклеге дәлилләнә. Әдәбиятыбызда хатын-кыз азатлыгы проблемасы җәмгыятьтәге агым, үзгәрешләр белән бәйләнештә карала, татар хатынын гаилә, социаль һәм дини богаулардан азат итү юлы күрсәтелә, аларның яңа тормыш төзүгә катнашы сурәтләнә.
Кулланылган әдәбият.
1. Ахунов, Г.А. Язучы һәм заман // Г.А. Ахунов / Казан утлары, 1988, № 1.– Б. 119-126.
2. Әмирхан, Ф. Сайланма әсәрләр. / Ф.Әмирхан. – Казан: “Хәтер, 2002. – 339б. – Б.233-244.
3. Гайнуллин, М. Х. Татар әдәбияты XIX йөз. / М.Х.Гайнуллин. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1968. – 690 б. – Б. 345-385.
4. Галимуллин Ф.Г. Эстетика һәм социологизм: 20-30 нчы еллар татар әдәбияты эстетика кануннарының һәм социологизм таләпләренең үзара мөнәсәбәте. / Ф.Г. Галимуллин – Казан: Мәгариф, 1998. – 223 б.
5. Галимуллин Ф.Г. Инешләр Иделгә кушыла: Әдәби мәкаләләр. / Ф.Г. Галимуллин – Татар. кит. нәшр., 1985. – 136 б.
6. Гафури М. Сайланма әсәрләр. Дүрт томда. III том. / М. Гафури– Казан: Татар. кит. нәшр., 1980. – 466 б.
7. Кандалый, Г. Шигырьләр һәм поэмалар. Төзүчесе, текст һәм искәрмәләрне хәзерләүче, кереш сүз авторы М.Госманов. / Г.Кандалый. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1988. – 558б. – Б. 388-428.
8. Миңнуллин, Ф. Балта явызлар кулында / Ф.Миңнуллин. / Ф.Миңнуллин – Казан, 1994. — 344б. — Б.223.
9. Нигъмәтуллин Ә. Мәҗит Гафури (иҗаты турында очерк). / Ә.Нигъмәтуллин– Казан: Татар. кит. нәшр., 1969. – 94 б.
10. Халит Г. Тормыш һәм ирек җырчысы. Мәҗит Гафуриның тормышы һәм иҗаты турында очерк. / Г.Халит– Казан: Татар. кит. нәшр., 1980. – 183 б.
В Центральной части России на берегу Волги раскинулось небольшое
татарское село, состоявшее из двухсот хозяйств. Не будем утруждать себя
придумыванием наименований, а назовем его лишь кратко – буквой «Н».
Некоторые дома были покрыты соломой, а другие – тесом. В селе имеются
две мечети. Оно состоит лишь из одной длинной и широкой улицы, которая
делая изгиб в сторону кыйблы, ведет прямо к реке.
Жители села занимаются в основном земледелием. Хотя большинство
из них уезжают на заработки в город, например, в Астрахань, Казань и
Ростов и там стараются заняться торговлей. В селе Н, недалеко от
центральной мечети, находится маленький домик. Хотя он и невелик, но
покрыт тесом. Рядом с домом находятся сараи, амбар, которые говорят о
хозяине как о расторопном, трудолюбивом человеке. В этом доме живет
вдова муллы Зульхия со своим сыном Хисаметдином менлой. Покойный
отец Хисаметдина менлы был указным муллой, но сын не избрал стезю
отца.
Три года назад до описываемого события Хисаметдин менла вернулся
из земли османов, то есть из Турции, в родное село Н. И сейчас он обучал
детей во второй половине своего дома. Некоторые сельчане отдавали своих
детей менле с удовольствием, ибо за два года он научил детей читать, писать
и считать, а также основам веры. Но у менлы были и завистники. В первую
очередь, старый указный мулла Бикбулат Ахметшин люто возненавидел
своего молодого собрата. Пришедшим в его медресе ворчливо замечал: «
Как вы можете отдавать своих детей этому нерадивому неучу? Он выведет
их из благонравия. Он же неверно учит складыванию слогов. Посмотрите-ка:
А — БА. Здесь вначале должен «АЛИФ», затем – «БА».
Менла очень огорчался, слыша подобные словоизвержения старого
Бикбулата, порой и негодовал. Но что поделать: плетью обуха не
перешибешь.
Большинство сельчан верило проповедям старого муллы о шариате. Те,
кто занимался у Хисаметдина менлы, к пустым речам старика Бикбулата,
относились недоверчиво и выражали сочувствие молодому учителю.
Хисаметдин хорошо знал арабскую грамматику, был сведущ в
мусульманском праве, неплохо разбирался в исламской философии. Имамы
из окрестных сел просто-напросто завидовали молодому учителю, ибо сами
не были сведущи в тонкостях исламских наук.
Как мы уже писали, менла был очень трудолюбивым и расторопным
человеком. Владея десятью десятинами земли, он привлекал сельчан к
весенним и осенним полевым работам. Поэтому многие бедные люди
благодаря ему не оставались в накладе.
Поздняя осень. После пятничной молитвы Хисаметдин принялся за
чтение « Тфсире бйзави”. Если смотрет на него стороны, будешь
невольно восхищаться этим двадцатипятилетним человеком. Его небольшая
бородка и усы придавали лицу еще больше прелести. Сияние голубых глаз
озаряло страницы книги, и весь он погружался в себя.
Положив на стол на стол “Тэфсир”, стал расхаживать по комнате
взад и вперед, погруженный в свои думы. Вдруг из окна он увидел работника
волостного правления. Выскочил из дома, побежал к воротам и радостно
спросил : “Неужели пришла?” “Да”,- ответил работник и передал ему
сверток.
То была, дорогие читатели, газета, защищавшая интересы российских
мусульман, — “Тарджеман”.
Хисаметдин очеь любил свой татарский народ. У него никогда не
было чувства ненависти, и он был готов любить всех людей. Разаернув
газету, менла начал ее читать.
Номер газеты был полугодовалой давности. Но все в нем было так
животрепещуще. На последней странице номера он прочел слова: “Я буду
бедным, вы будете бедными, видя лишь одну нищету и постоянно перенося
горе. Чтобы избежать тяжелого положения, невзгод и болезней, существует
лишь одно средство – это стремление не жить бесцельно. Видя кого-либо на
смертном одре, в глазах появляются слезы. Но получает ли душа от этого
успокоение? Видя, как кто-либо страдает, сокрушаемся! А ведь наша душа
не раз, не пять, а тысячи и тысячи раз подвергается бедам и невзгодам. Два
из больших и беспощадных зол – невежество и беспомощность- незаметно
омертвляют нашу душу, лишив ее внутреннего стержня. Потму, не зная
выхода, мы впадаем в грех”.
Эти слова заставили содрогнуться менлу. Его глаза были полны слез.
Вознося молитву, он промолвил: “ До чего удивительно, что мы не можем
объединить миллионы страждущих татар? Неужели у них нет к этому
желания?”…
И это сильное волнение вылось в горькое рыдание. Заслышав его
вслипывания, в комнату вошла мать.
— Что случилось, сынок?
— Ничего страшного, матушка. Отца я вспомнил, оттого и расстроился.
Дорогие мои читатели, не отца он вспомнил, а десять миллионов
российских мусульман встали пред его взором. Отец? Да что отец!
Он уже умер. А ведь десять миллионов мусульман живы еще. Над нами
смеются Европа, турки, египтяне. Смеются над нашей нерадивостью, над
нашим невежеством. Беда, да и только! Что же нам нужно, чтобы идти
вперед, по пути прогресса?
Разложив « Тарджеман» на столе, размышляя о необходимости
знаний, менла еще раз прошелся по комнате.
метки: Буенча, Хэзинэ, Повестенд, Яруллин, Нгатенд, Биятыннан, Мотивлар, Шигырьл
| 1. | Сочинение комплектлары |
2007/2008 УКУ ЕЛЫНА ТАТАР ТЕЛЕ ҺӘМ ӘДӘБИЯТЫННАН УРТА (ТУЛЫ) МӘКТӘП КУРСЫ ИМТИХАНЫ ӨЧЕН СОЧИНЕНИЕ КОМПЛЕКТЛАРЫ
Татар мәктәпләренең XI сыйныфларында татар теле һәм әдәбиятыннан чыгарылыш имтиханы (инша) 2008 елның 15 маенда үткәрелә. Язма эшне башкару өчен 6 астрономик сәгать бирелә. Имтихан өчен материал 20 комплектка тупланды, һәр комплектка аерым номер куелып, 7 шәр тема тәкъдим ителә. Имтихан материалы татар теле һәм әдәбиятыннан гомуми белем бирү эчтәлегенең мәҗбүри минимумына туры килә. Укучыларның борынгы әдәбият, XIX гасыр һәм хәзерге заман әдәбиятыннан белеме тикшерелә, шул сәбәпле һәр комплектка шушы юнәлештә темалар сайланды.
Имтихан көнне телевидение буенча лототрон ярдәмендә комплект номеры билгеләнә, темалар телеэкранда күрсәтелә һәм радио аша игълан ителә.
Сочинение яздыру методикасы татар мәктәпләренең X — XI сыйныфлары өчен татар теле дәреслегендә һәм татар мәктәпләренең V — XI сыйныфлары өчен татар теле программаларында бирелгән.
Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгы.
№1
-
«Туган якта һәр тал җырлый». (С. Хәким иҗаты буенча инша.)
-
К. Насыйриның «Әбүгалисина» кыйссасында акыл культы.
-
Алтын Урда чоры шигъриятендә Кеше идеалы.
-
С. Рәмиев иҗатындагы лирик геройның күңел дөньясы.
-
Ф. Латыйфиның «Хыянәт» әсәрендә Колшәриф образы.
-
Г. Кутуйның «Тапшырылмаган хатлар» повестенда гаилә мәсьәләләре.
-
Аяз Гыйләҗев иҗаты буенча инша.
№2
-
Һади Такташ — фәлсәфәче шагыйрь.
-
М. Акъегетнең «Хисаметдин менла» романы — мәгърифәтчелек реализмы әдәбиятының беренче үрнәге.
-
«Әдәби вә шигъри әсәрләргә һичбер төрле тәэсир бирмәгән адәм юк». (Г. Ибраһимов)
-
XX йөз башы татар шигъриятендә милләт язмышы проблемасы.
-
Танылмыйдыр кеше гәрчә тышыннан,
Танып була аны кылган эшеннән.
(Дәрдемәнд)
-
Бөек Ватан сугышы чоры шигъриятендә батырлык темасы.
-
Гариф Ахуновның «Хәзинә» романында идея-эстетик үзенчәлекләр.
№3
-
Тик шунысы хак: фәкать туган телдә
Иман иңә кеше җанына.
(Р. Фөйзуллин)
-
Мәүла Колый «Хикмәтләр»енең фәлсәфәсе.
-
Гыйлем күңел күзен ачар, наданлык-караңгылыкны бетерер. (Р. Фәхреддин)
-
Муса Акъегет иҗаты буенча инша. (Теманы укытучы үзе сайлый.)
-
Сигез гасыр элек җырларыңны
Яраткан да халык ятлаган,
Күңелендә көйләп саклаган.
(Кол Гали иҗаты буенча.)
-
С. Хәким — халык рухын бөеклеккә күтәрүче шагыйрь.
-
«Мин бөтен әсәрләремдә дә кеше җаны турында яздым». (Н.Гыйматдинова иҗаты буенча инша.)
№4
-
Г. Ибраһимов әсәрләрендә табигать сурәтләнеше.
-
Г. Тукай иҗатында дини мотивлар.
-
XX йөз башы татар прозасында бәхет темасы.
-
Үкенмим: бар утым, бар көчем —
Һәммәсе халыкка бирелде.
(Фәнис Яруллин)
-
Татар әдәбиятында һәм сәнгатендә Тукай образы.
-
Г. Исхакый иҗатында татар зыялылары язмышы.
-
И. Юзеев иҗатында яз, яшьлек, мәхәббәт темасы.
№5
-
Гаяз Исхакый әсәрләрендә мәхәббәт һәм гаилә кору проблемасы.
-
Татар әдәбиятында һәм сәнгатендә Муса Җәлил образы.
-
Р. Фәхреддин әсәрләрендә әхлак-тәрбия мәсьәләләренең чагылышы.
-
Һ. Такташ иҗатында яшьлек һәм мәхәббәт темасы.
-
Г. Тукайның мәхәббәт лирикасы.
-
«Йолдызлар җитә һәркемгә…». (Ә.Баян шигърияте буенча инша.)
-
Онытсак үткәнне, оныклар
Санламас бүгенге кадерен.
(Ә. Маликов)
№6
-
Китап укып елый алганнарның
Күңелендә булмый каралык.
(М. Әгъләмов)
-
Фәнис Яруллин хикәяләрендә кешелеклелек сыйфатларының чагылышы.
-
Бүгенге проза әсәрләрендә заман герое.
-
Мөхәммәдъяр иҗатында дини мотивлар.
-
Нәкый Исәнбәт иҗаты буенча инша. ( Теманы укытучы үзе сайлый.)
-
«Уеңны уйдырып сал».
(Дәрдемәнд шигърияте буенча инша.)
-
Белем — кеше идеалының зарури сыйфаты, бәхет ачкычы.
(Г. Утыз Имәни иҗаты буенча инша.)
№7
-
«Ни ул әрни безнең җанда,
Ни ул туа безнең аңда».
(М.Әгъләмов иҗаты буенча инша.)
-
Н. Думави шигырьләрендә тормыш гаме.
-
Татар әдәбиятына Коръәннең йогынтысы.
-
Хәсән Туфанның мәхәббәт лирикасы.
-
Кәрим Тинчурин — комедия остасы.
-
Аяз Гыйләҗев әсәрләрендә конфликт бирелеше.
-
Беркайда да оҗмах түгел,
Туган илеңнән китмә син,
Изге җиреңнән китмә.
(Г. Афзал)
№8
-
З. Бигиевнең «Меңнәр яки гүзәл кыз Хәдичә» романында мәхәббәт һәм акча проблемасы.
-
Татар әдәбиятында һәм сәнгатендә Муса Җәлил образы.
-
Икмәк кадерен белсәң, җирең таныр;
- Ил кадерен белсәң, илең таныр.
(Ф. Гыйззәтуллина)
-
Мөхәммәдьяр поэмаларында гуманистик идеяләрнең чагылышы.
-
Мин былбылдан сезне чактырырмын,
Тыңлатырмын елан сайравын.
(Зөлфәт шигърияте буенча инша.)
-
Билгеләми гомер озынлыгын
Еллар саны, картлык җитүе.
(Муса Җәлил)
-
Шәриф Камал әсәрләрендә бәхет эзләү темасы.
№9
-
Кол Галинең «Кыйссаи Йосыф» поэмасында Зөләйха образы.
-
Рәшит Әхмәтҗанов иҗатында милләт язмышы.
-
С. Сарайның «Сөһәйл һәм Гөлдерсен» дастанында гуманлылык һәм дөньяви мотивлар.
-
Гүзәлләрдән гүзәл, изгеләрдән изге,
Газизләрдән газиз әнкәйләр.
(Г. Игебаев)
-
Т. Миңнуллинның «Әлдермештән Әлмәндәр» әсәрендә яшәү һәм үлем фәлсәфәсе.
-
Ф. Хөснинең «Йөзек кашы» повестенда матурлык һәм мәхәббәт темасы.
-
Ф. Әмирханның «Хәят» повестенда романтизм алымнары.
№10
-
«Дөньяны коткарырга иде ул уттан».
(Р. Мөхәммәдиевның «Ак кыялар турында хыял» әсәре буенча).
-
Дәрдемәнд шигырьләрендә сагыш һәм сызлануларны тудырган сәбәпләр.
-
Г. Тукайның балалар шигъриятендә әхлак-тәрбия мәсьәләләре.
-
Мәдинә Маликова иҗатында хатын-кыз язмышы.
-
Мөхәммәдьяр иҗатында гуманлылык.
-
Ф. Кәрим шигъриятендә сугыш фаҗигасе.
-
Г. Камал — комедия остасы.
№11
-
Язмышларны күңел күзе аша үткәрергә
Шигърияткә килә хатыннар.
(С. Сөләйманова)
(Хатын-кыз шагыйрәләр иҗатына күзәтү.)
-
Колшәриф шигырьләрендә дини-суфичыл мотивлар.
-
Р. Фәйзуллинның лирик герое.
-
Ул җырны кайда ишетсәң,
Туган ил шунда булыр.
(Р. Әхмәтҗанов)
-
Дәрдемәнд иҗатында символизм.
-
Ф. Кәрими иҗатында мәгърифәтчелек идеяләренең чагылышы.
-
Татар әдәбиятында Сөембикә образы.
№12
№13
-
М. Әгъләмов шигырьләрендә туган ил һәм милләт язмышы.
-
Татар әдәбиятында һәм сәнгатендә Тукай образы.
-
К. Тинчуринның «Зәңгәр шәл» драмасында Мәйсәрә образы.
-
Мөхәммәдьяр — хаклык җырчысы.
-
Туган тел,
Синдә — шатлык җиңеллеге,
Кайгылар авырлыгы,
Ата-бабам батырлыгы,
Аналар сабырлыгы.
(3. Насыйбуллин)
-
Татар театр сәнгатен үстерүдә М. Фәйзинең роле.
-
Ф. Әмирхан әсәрләрендә тәрбия-әхлак һәм дини мәсьәләләрнең куелышы.
№14
-
Кол Галинең «Кыйссаи Йосыф» поэмасы — әдәбиятыбызның кыйммәтле хәзинәсе.
-
Р. Фәйзуллин иҗатындагы лирик геройның күңел дөньясы.
-
Г. Афзал иҗатында юмор һәм сатира.
-
И. Юзеев иҗатында кеше һәм табигать мөнәсәбәтләренең чагылышы.
-
М. Җәлил — минем яраткан шагыйрем.
-
Яулар узды.
Илгә исәннәр дә,
Үлгәннәр дә җырлап кайттылар.
(Р. Әхмәтҗанов)
-
Аяз Гыйләҗев иҗаты турында инша. ( Теманы укытучы үзе сайлый.)
№15
-
М. Мәһдиев — образлар тудыру остасы.
-
Һ. Такташ иҗатында хатын-кыз матурлыгы.
-
Ф. Садриев иҗаты турында инша. (Теманы укытучы үзе сайлый.)
-
Р. Харис иҗатында кеше һәм табигать берлеге.
-
«Идегәй» дастаны — әдәби ядкаребез.
-
Х. Туфан лирикасында фаҗига һәм өмет.
-
Р. Миңнуллин — балаларга җан җылысы өләшүче шагыйрь.
№16
-
Г. Кандалый әсәрләрендә ата һәм бала мөнәсәбәте.
-
Р. Фәхреддин иҗатында гомумкешелек кыйммәтләренең чагылышы.
-
Р. Батулла иҗаты буенча инша (Теманы укытучы үзе сайлый.)
-
Иле белән кеше мәртәбәле,
Иле белән кеше канатлы.
(М. Әгъләмов)
-
Мөхәммәдьяр иҗатында тарихыбыз авазы.
-
«Идегәй» дастанында көрәшче образы.
-
Г. Ибраһимов әсәрләрендә пейзаж.
№17
-
К. Насыйри иҗатында фольклор.
-
XX йөз башы шигъриятендә Кеше образы.
-
«Уйлары уелып калды». (Х. Сарьян иҗаты буенча инша.)
-
Кеше яшәешендә — син ачык бел —
Бер тылсым бу, гаҗәп нәрсәдер ул тел.
(Мөхәммәдьяр)
-
Г. Утыз Имәни әсәрләрендә гыйлем темасы.
-
М. Мәһдиев әсәрләрендә җыр символы.
-
М. Акмулла — чичән шагыйрь.
№18
-
Кешелексезлек чиреннән
Безне кем соң дәвалар?
(Ф. Яруллин)
-
М. Акъегет әсәрләрендә яңа геройлар.
-
Г. Бәшировның «Туган ягым — яшел бишек» повестенда Гомәр образы.
-
Н. Фәттах — тарихи романнар остасы.
-
Р. Мөхәммәдиев иҗаты буенча инша. (Теманы укытучы үзе сайлый.)
-
«Күңел карурманнарының тургае». (И. Юзеев, Ә. Еники хикәяләрендә күңел дөньясының бирелеше.)
-
Егет булсаң, егетлек күрсәт илгә,
Тугры дуслык путасын бәйлә билгә.
(Г.Утыз Имәни)
№19
-
Ф. Кәрими иҗатында пейзаж.
-
Ф. Әмирхан — хикәя жанрына нигез салучы.
-
Үрләр менми, җырлар тумас иде
Җирнең матурлыгы турында.
(С. Селәйманова)
-
Дәрдемәнд шигырьләрендә фәлсәфи уйланулар.
-
Ф. Яруллин — минем яраткан язучым.
-
К. Насыйри иҗатында халыкчанлык.
-
Ш. Хөсәеновның «Әни килде» драмасында фәлсәфи-әхлакый проблемалар.
№20
-
Көйнең, телнең, гореф-гадәтләрнең
Бар үз моңы, бар үз хисләре.
(И.Юзеев)
-
Г. Исхакый әсәрләрендә мәгърифәтчелек идеяләренең чагылышы.
-
Үзебез сайлаган язмыш. (Т. Миңнуллин иҗаты буенча.)
-
Әхлак —хыялдагы шәүлә булса, тормыш — чынбарлык ул. (Т. Галиуллинның «Тәүбә» һәм «Элмәк» әсәрләре буенча.)
-
Зинданнарны ватып чыккан җыр.
(Муса Җәлилнең «Моабит дәфтәрләре».)
-
Г. Кандалый иҗатында ирония.
-
Бүгенге драматургиядә минем яраткан героем.
В Центральной доли Рф на берегу Волги раскинулось маленькое
монгольское село, состоявшее из двухсот хозяйств. Не будем утруждать себя
придумыванием названий, а назовем его лишь кратко буковкой Н.
Некоторые дома были покрыты соломой, а иные тесом. В селе имеются
две мечети. Оно состоит лишь из одной длинноватой и широкой улицы, которая
делая извив в сторону кыйблы, ведет прямо к реке.
Обитатели села занимаются в основном земледелием. Хотя большинство
из их уезжают на заработки в город, например, в Астрахань, Казань и
Ростов на дону и там стараются заняться торговлей. В селе Н, близко от
центральной мечети, находится маленький домик. Желая он и невелик, но
покрыт тесом. Рядом с домом находятся сараи, амбар, которые разговаривают о
обладателе как о бойком, трудолюбивом человеке. В этом доме живет
вдова муллы Зульхия со своим отпрыском Хисаметдином менлой. Покойный
отец Хисаметдина менлы был указным муллой, но отпрыск не выбрал стезю
отца.
Три года вспять до обрисовываемого события Хисаметдин менла возвратился
из земли османов, то есть из Турции, в родное село Н. И на данный момент он обучал
детей во второй половине собственного дома. Некие сельчане отдавали своих
деток менле с удовольствием, ибо за два года он обучил детей читать, писать
и считать, а также основам веры. Но у менлы были и завистники. В первую
очередь, ветхий указный мулла Бикбулат Ахметшин свирепо возненавидел
собственного молодого собрата. Пришедшим в его медресе ворчливо примечал:
Как вы можете отдавать собственных детей этому недобросовестному неучу? Он выведет
их из благонравия. Он же ошибочно учит складыванию слогов. Поглядите-ка:
А — БА. Здесь сначала должен АЛИФ, потом БА.
Менла очень огорчался, слыша сходственные словоизвержения старого
Бикбулата, иногда и негодовал. Но что поделать: нагайкою обуха не
перешибешь.
Большая часть сельчан веровало проповедям ветхого муллы о шариате. Те,
кто занимался у Хисаметдина менлы, к порожним речам старика Бикбулата,
относились недоверчиво и выражали сострадание юному учителю.
Хисаметдин хорошо знал арабскую грамматику, был сведущ в
мусульманском праве, хорошо разбирался в исламской философии. Имамы
из близлежащих сел просто-напросто завидовали юному учителю, ибо сами
не были сведущи в тонкостях исламских наук.
Как мы теснее писали, менла был очень трудолюбивым и бойким
человеком. Обладая десятью десятинами земли, он привлекал сельчан к
вешним и осенним полевым работам. Поэтому многие бедные люди
благодаря ему не оставались в накладе.
Поздняя осень. После пятничной молитвы Хисаметдин принялся за
чтение Тфсире бйзави. Если смотрет на него стороны, будешь
невольно восторгаться этим двадцатипятилетним человеком. Его маленькая
бородка и усы присваивали лицу еще больше красоты. Сияние голубых глаз
осеняло странички книжки, и весь он погружался в себя.
Положив на стол на стол Тэфсир, стал расхаживать по комнате
взад и вперед, погруженный в свои думы. Вдруг из окна он увидел труженика
волостного правления. Выскочил из дома, побежал к воротам и отрадно
спросил : Неуж-то пришла? Да,- ответил труженик и передал ему
сверток.
То была, дорогие читатели, газета, защищавшая интересы российских
мусульман, — Тарджеман.
Хисаметдин очеь обожал свой монгольский люд. У него никогда не
было чувства нелюбви, и он был готов обожать всех людей. Разаернув
газету, менла начал ее читать.
Номер газеты был полугодовалой давности. Но все в нем было так
животрепещуще. На последней страничке номера он прочитал слова: Я буду
бедным, вы будете бедными, видя только одну нужду и непрерывно перенося
горе. Чтоб избежать томного положения, невзгод и болезней, существует
только одно средство это рвение не жить бесцельно. Видя кого-или на
смертном одре, в глазах возникают слезы. Но получает ли душа от этого
успокоение? Видя, как кто-или мучается, жалуемся! А ведь наша душа
не раз, не 5, а тысячи и тыщи раз подвергается неудачам и невзгодам. Два
из великих и бесчеловечных зол невежество и слабость- незначительно
омертвляют нашу душу, лишив ее внутреннего стержня. Потму, не зная
выхода, мы впадаем в грех.
Эти слова принудили содрогнуться менлу. Его глаза были полны слез.
Вознося мольбу, он промолвил: До чего изумительно, что мы не можем
соединить миллионы страждущих татар? Неуж-то у их нет к этому
желания?…
И это сильное волнение вылось в горькое рыдание. Заслышав его
вслипывания, в комнату вошла мама.
— Что случилось, сынок?
— Ничего ужасного, матушка. Отца я вспомнил, оттого и расстроился.
Дорогие мои читатели, не отца он вспомнил, а 10 миллионов
российских мусульман встали пред его взором. Отец? Да что отец!
Он теснее погиб. А ведь десять миллионов мусульман живы еще. Над нами
смеются Европа, турки, египтяне. Смеются над нашей нерадивостью, над
нашим невежеством. Беда, да и только! Что же нам необходимо, чтобы идти
вперед, по пути прогресса?
Разложив Тарджеман на столе, раздумывая о необходимости
познаний, менла еще раз прошелся по комнате.