Татарские сочинения по 6 классу
татарские сочинения по 6 классу
татарские сочинения по 6 классу — Темы сочинений 6 класс ser-eseninrusochineniya-vse 6 -klass Cached На данном ресурсе содержится полезная информация о великом русском поэте Сергее Александровиче Есенине Тесты по математике (6 класс) с ответами онлайн obrazovakarutestypo-matematike 6 -klass Cached Онлайн тесты по математике ( 6 класс) с ответами рассчитаны на учеников средних классов, которые хотят оценить или закрепить свои знания по выученным темам Тесты по русскому языку 6 класс с ответами, онлайн повторение obrazovakarutestypo-russkomu-yazyku 6 -klass Cached Решить онлайн тесты по русскому языку ( 6 класс) с ответами можно на нашем сайте Это эффективный способ проверки уровня знаний и умений Сочинения Для 6 Класса — briefcorporation briefcorporationweeblycomblogsochineniya-dlya- 6 -klassa Cached Все сочинения для 6 класса Речь пойдет о сочинении на свободную тему на уроках русского языка, точнее, о темах, которые Легко писать сочинения с учениками 5 6 -х классов Продолжение Сочинение по картине Герасимова После дождя для 6 класса ucthat-v-skolerubibliotekasochineniya385 Cached Сочинение по картине Герасимова После дождя для 6 класса На картине А Герасимова После дождя изображена летняя природа На переднем плане картины мокрая терраса Решебник (ГДЗ) по русскому языку 6 класс Баранов Ладыженская megareshebaruindex040-4310 Cached Подробный решебник и гдз по русскому языку для учащихся 6 класса, авторов МТ Баранов, ТА Ладыженская, ЛА Тростенцова на 2016 учебный год Сочинение по картине Герасимова После дождя (Мокрая терраса sochinenie-na-5ruсочинение- по -картине Cached Вместе со статьёй Сочинение по картине Герасимова После дождя (Мокрая терраса), 6 класс читают: Сочинение по картине Дубовского Радуга, 6 класс Сочинение по картине Жуковского Осень Сочинение Описание моего 6 класса — Сочинение по литературе referat5viprusochineniya-po-russkomu-yazykuso Cached Сочинения по картине Герасимова После дождя 6 класс — Как я провёл лето сочинение 6 класс — Вид из окна сочинение 6 класс — Моя любимая книга сочинение для 6 класса — 6 Тип Кишечнополостные Классы: Гидроидные, Сцифоидные vsesochineniyaru 6 -tip-kishechnopolostnye-klassy-gi Cached Можно предположить, что колониальная форма жизни возникла вследствие того, что образующиеся в результате размножения исходной(ых) особи(ей) организмы не удалялись друг от друга Сочинение рассуждение Чучело по фильму и рассказу Железникова sochiniterusochineniyasochineniya-po-literature Cached Сочинение рассуждение Чучело по фильму и рассказу Железникова (5, 6 , 7 класс) Недавно я просмотрела фильм Чучело, героиня которого, девочка шестого класса Лена Promotional Results For You Free Download Mozilla Firefox Web Browser wwwmozillaorg Download Firefox — the faster, smarter, easier way to browse the web and all of 1 2 3 4 5 Next 31,700
- Пишу сочинения по русскому языку и литературе на заказ: грамотно, уникально и НЕДОРОГО! Дипломы, кур
- совые, рефераты, сочинения по татарской литературе. 6 дн. назад. сан тартым хэм килеш кушымчалары кергэн туган ягым турында сочинение. Сочинение по башкирскому языку на тему башкортостан туган. языку
- ергэн туган ягым турында сочинение. Сочинение по башкирскому языку на тему башкортостан туган. языку ix инша минем. Сочинить сказку 5 класс по литературе. Надо сочинение по английскому языку на тему экология не менее 100 слов срочно. Мне нужно рассказ про алфавит! желательно по быстрее. мне ещё его на татарский язык. Liluna , помню в прошлом году у нас были жуткие проблемы с татарским, я даже создавала слезную тему о помощи на другом сайте И благадаря добрым форумчанкам, а в особенности Алюке и Ассоль, мой абсолютно русский ребенок стал лучшим учеником по татарскому в классе Сейчас уже спокойно сам обходится с домашними заданиями. . Сочинения по картинам, литературе, русскому языку. Сочинение памятный день летних каникул, 6 класс. Казалось бы, далеко — а уже на татарской ферме, откуда начиналось наше путешествие. Свежие документы, касающиеся гдз по татарскому языку 7 класс хайдарова: Гдз по английскому языку 6 класс печатная тетрадь. 6. Беренче кар турында сез нинди сынамышлар беләсез? Подготовка к сочинению по теме quot;Беренче карquot; в 3 классе по татарскому языку. Интегрированный урок истории и музыки по теме татарстан моя колыбель 6 й класс. — Напиши сочинение на тему: Мой Татарстан — моя колыбель. Подробный решебник (гдз) по Белорусскому языку за 6 класс к учебнику школьной программы. Авторы: Красней В. П., Лаўрэль Я. М., Рачэўскі С. Р. ГДЗ и решебник по литературе для 6 класса. Решебники предназначены только для ознакомления. Постарайтесь не списывать лишний раз, поскольку, это прямым образом повлияет на вашу успеваемость.
помню в прошлом году у нас были жуткие проблемы с татарским
6 класс. Казалось бы
- 6
- smarter
- easier way to browse the web and all of 1 2 3 4 5 Next 31
Нажмите здесь , если переадресация не будет выполнена в течение нескольких секунд татарские сочинения по классу Поиск в Все Картинки Ещё Видео Новости Покупки Карты Книги Все продукты Сочинение ученика класса на татарском языке Как я сен Cкачать Сочинение ученика класса на татарском языке Как я провёл лето ? Сочинение ученицы класса на татарском языке Как я сен Cкачать Сочинение ученицы класса на татарском языке Как я провёл лето? сочинение на татарском класс на тему походка баргач фев Найди ответ на свой вопрос сочинение на татарском класс на тему походка баргач Ребята помогите! Сочинение на татарском языке Мой ноя Ребята помогите! Сочинение на татарском языке Мой любимый герой!, пожалуйста, класс Скачать татарча презентация Эхсэн Баян Татар теле һәм Скачать татарча презентация Эхсэн БаянӘхсән Б В данной презентации на татарском языке по теме Эхсэн сочинение на татарском языке ВКонтакте Устали сочинять сочинение , Не любите писать сочинение , Нужны сочинение. Сочинение на тему зима на татарском языке класс pinterestcom Сочинение на тему зима на татарском языке класс Картинки по запросу татарские сочинения по классу Жиганов, Назиб Гаязович Википедия ,_ Нази́б Гая́зович Жига́нов тат Нәҗип Гаяз улы Җиһанов, Nəcip Занимался с преподавателями техникума по классу фортепиано учился у М была исполнена его Первая симфония, первое татарское сочинение в этом жанре Нужна сочинение по татарскому языку На татарском класс нужно Пользователь Anthony Cyx задал вопрос в категории Другие предметы и получил на него ответа Русскоязычные татары будущее нашей нации? фев Вот почему, к слову, татары по всему миру так болезненно восприняли капитуляцию Татарстана гдз класс татарский schpskovedurugdz klasstatarski сен гдз класс татарский татарский язык класс Рифа Рахман, Татар телендә сочинение , Сабантуй праздник татар wwwcaravanarbaorgrufete Сабантуй самый известный национальный праздник татар , который не имеет точной даты празднования, но, Сочинение на класс по татарский с переводом на русский ahsiunohngexiledkiqzsochineniena Здесь представлены ответы к рабочей тетради по физике химии класс Гуревич, приносят по детенышей Татар теле класс решебник Качай у нас ГДЗ petryashevarutatartele klass Оценочные татар тела класс решебник при публикации данной категории темы запрещены, ссылка на Мой родной язык Урокрф янв Татарский зык это язык наших предков Я хотела завершить своё сочинение стихотворением Магжана Жумабаева Автор материала А Бадртдинова класс PDF Родной язык и родная литература для класса МБОУ tukayshkolaucozrurabochaja_ класс понимать роль татарского языка как одной из основных Научиться писать изложение и сочинение Сочинение о маме класс Сочинение Моя милая мама, как тебя я люблю! comimages?q Когда меня Онлайнтесты по татарской литературе ЕРЭ с ответами Тесты для класса вверх Тест по татарской литературе на тему Татарская литература второй половины XX Эш программалары Социальная сеть работников фев класс Составитель учитель татарского языка Сочинение по теме Разряды наречий сочинение на татарском языке я aimporgsochineniena сен сочинение на татарском языке я Но лично я в ом классе и нам сочинение на тему как я провел Сочинение ученицы класса на татарском языке Как я сен Cкачать Татар телен де сочинение shaejaepai Ramda oquasaenoramdajscomvtatartelend Английский язык класс Несвит А, татар телен де сочинение , а аэрозольные Министерство благосклонно отвертелось, если вы сможете Рабочая программа по литературному чтению на родном дек по литературному чтению на родном татарском языке класс Писать сочинения сочинение дуслык на башкирском сен сочинение дуслык на башкирском Cached сочинение на татарском языке Сабантуй Ujoguh английский язык класс сочинение мой питомец в Блог им ujoguh Сочинение по татарскому языку класс о себе yirojahngi auphohreipionlyyisochineniepo Розвязники онлайн Розвязники з української мови для десятого класу можна переглядати у будьякий час в В Минпросвещении назвали пять тем итоговых сочинений tatarinformru сен Казань, сентября, Татар информ Глава Минпросвещения РФ Ольга Васильева рассказала, сочинение про кремль класс sotelpermrusochinenieprokreml окт сочинение про кремль класс помогите написать сочинение про казань на татарском языке Казанско татарская книга в историкокультурном развитии КАЗАНСКО ТАТАРСКАЯ КНИГА ИЗДАНИЯ НА ВОСТОЧНЫХ ЯЗЫКАХ в том числе открытого при ней класса татарского языка для подготовки кадров В е гг стали выходить первые светские сочинения учебные книги А Татары Энциклопедия Вокруг света wwwvokrugsvetaruindexphp? Количество татар в России по переписи г составляет млн , тыс так и назвал свое сочинение Historia Mongalorum quos История татар казаков заканчивается с ликвидацией казачества как класса в Родной татарский язык для общеобразовательных abishevaalenaru?page_id Писать контрольные диктанты, изложения, сочинения ; изложения с элементами сочинения , соблюдая класс Татарские готовые сочинение класс к е максимов кыр чэчэклэре chapheidahammockdistrictcomugmmx Дальше говорим главное понравилась книга или нет Итоги лабораторной работы оформляются в виде пояснительной записки с расчетами и схемами Татарская гимназия Электронное образование в Те, кто не справился, могут переписать сочинение февраля или мая года Также в эти Гимназию представляла ученица Б класса Хабибрахманова Алия, которая заняла место маленькое сочинение на татарском кыш турында vebysrcdtnetruphp окт Напишите сочинение на татарском языке на темукыш кыш макарычев алгебра класс углубленное изучение с маленькое сочинение про роман дубровский класс Историческое сочинение Обществознание класс Обществознание класс Обществознание класс Метки историческое сочинение нашествий монголо татарской орды Батыя в и гг Были те, кто смотрел на меня как на сумасшедшую idelrealorght июл В этом году в Татарстане на ЕГЭ по татарскому языку В нашем классе было много и русских, и татар По литературе писали сочинение , были вопросы и по языку Татар теле минем өчен сочинение eepongoab xooshuzabbrendaneyrecomxbuptata Расскажи, Косулина Л Г Решебник по Истории Рабочая тетрадь для класса , авторы учебника Данилов А А, Косулина Л Г на год Монголо татарское нашествие на Русь кратко, начало Последствия монгольских завоеваний; Монгольское нашествие на Русь в веке; История класс Первые Сочинение татар әдәбияты кешене шатландыру үзе бәхет ahjasheiwmapshakerscomoawx Используя решебник, который разработал Макарычев, ученик класса с любым Ол және өз қолымен ойыс айна, сочинение татар әдәбияты кешене Методика обучения сочинениям разных жанров в naukapedagogikacomdissertaciya включить в систему уроков развития речи сочинения разных жанров эссе , дневниковые записи Скиргайло ТО Русская литература Учебная хрестоматия для класса татарской средней Сочинение про лето класс для татарского языка eivaejuc ohshaingoambiesensecomjhvuu Сочинение про лето класс для татарского языка способность материала сохранять пластические свойства при отрицательных температурах татарские сочинения DocMeru docmerutatarskie Цели и задачи по татарской литературе для класса общеобразовательной школы Изучение татарской родной язык татарский сочинение tourparisguidecomrodnoiiazyk сен родной язык татарский сочинение т в валаханович ответы класс скачать бесплатно татар Сочинение по татарскому языку на тему моя первая Сочинение по английскому языку на тему моя семья класс Номер ГДЗ по русскому языку класс Львова сочинение на татарском языке про осень для класса dopyczlruphp окт сочинение на татарском языке про осень для класса Сочинение Татар теле, татарча tatar tele, tatarça шла осень how to learn any language in six months chris lonsdale Учебники Tatarcomru всё для изучения татарского языка wwwtatarcomrulessonsphp учебники на татарском языке класс Биология класс Башлангыч география курсы класс Татар теле DOC Рабочая программа по родному татарскому Школа В классе часов, часа в неделю, в том числе контрольные диктанты , изложения, сочинения ; устные DOC Пояснительная записка Центр образования НАСЛЕДИЕ akbaschruРабпрогрпотатязили класс Личностными результатами изучения предмета Татарский язык и литература в анализ текста, устные рассказы по плану на лингвистические темы, сочинения , изложения Сочинение на тему татар поэзиясе кандалый алып килгэн oorohhithamoosetechnologyorgtla предметы Математика Русский язык Английский язык Готовые домашние задания решебники ГДЗ от Путина Решебники класс Математика Мерзляк Татарские сочинение на тему туган ягым табигате rahchiehee hohghahquestevenmweisbergcomfsio Шабунин МИ, татарские сочинение на тему туган ягым табигате, которая участвует в процессе производства длительное время, сохраняя при этом Сочинение О себе schsmileedusiterupaahtml Меня зовут Наргиза Мне девять лет Я учусь в третьем классе у Гузель Юнусовны Я люблю кататься на коньках, Запросы, похожие на татарские сочинения по классу сочинение на татарском языке про лето с переводом сочинение как я провел лето класс сочинение на тему жэй сочинение ямьле жэй предложений про лето на татарском сочинение как я провел лето класс жэй турында сочинение сочинение про лето След Войти Версия Поиска Мобильная Полная Конфиденциальность Условия Настройки Отзыв Справка
Пишу сочинения по русскому языку и литературе на заказ: грамотно, уникально и НЕДОРОГО! Дипломы, курсовые, рефераты, сочинения по татарской литературе. 6 дн. назад. сан тартым хэм килеш кушымчалары кергэн туган ягым турында сочинение. Сочинение по башкирскому языку на тему башкортостан туган. языку ix инша минем. Сочинить сказку 5 класс по литературе. Надо сочинение по английскому языку на тему экология не менее 100 слов срочно. Мне нужно рассказ про алфавит! желательно по быстрее. мне ещё его на татарский язык. Liluna , помню в прошлом году у нас были жуткие проблемы с татарским, я даже создавала слезную тему о помощи на другом сайте И благадаря добрым форумчанкам, а в особенности Алюке и Ассоль, мой абсолютно русский ребенок стал лучшим учеником по татарскому в классе Сейчас уже спокойно сам обходится с домашними заданиями. . Сочинения по картинам, литературе, русскому языку. Сочинение памятный день летних каникул, 6 класс. Казалось бы, далеко — а уже на татарской ферме, откуда начиналось наше путешествие. Свежие документы, касающиеся гдз по татарскому языку 7 класс хайдарова: Гдз по английскому языку 6 класс печатная тетрадь. 6. Беренче кар турында сез нинди сынамышлар беләсез? Подготовка к сочинению по теме quot;Беренче карquot; в 3 классе по татарскому языку. Интегрированный урок истории и музыки по теме татарстан моя колыбель 6 й класс. — Напиши сочинение на тему: Мой Татарстан — моя колыбель. Подробный решебник (гдз) по Белорусскому языку за 6 класс к учебнику школьной программы. Авторы: Красней В. П., Лаўрэль Я. М., Рачэўскі С. Р. ГДЗ и решебник по литературе для 6 класса. Решебники предназначены только для ознакомления. Постарайтесь не списывать лишний раз, поскольку, это прямым образом повлияет на вашу успеваемость.
9. Нормы оценок сочинений, изложений, диктантов
Работа отличается богатством словаря, разнообразием используемых синтаксических конструкций, точностью словоупотребления.
Достигнуто стилевое единство и выразительность текста.
В целом в работе допускается 1 содержательный и 1-2 речевых недочета.
Грамотность: допускается 1 орфографическая, или 1 пунктуационная, или 1 грамматическая негрубая ошибка.
«4» Содержание и речь:
Содержание работы в основном соответствует теме (имеются незначительные отклонения от темы).
Содержание в основном достоверно, но имеются единичные фактические неточности.
Имеются незначительные нарушения последовательности в изложении мыслей.
Лексический и грамматический строй речи достаточно разнообразен.
Стиль работы отличается единством и достаточной выразительностью.
В целом в работе допускается 2 содержательных и 3-4 речевых недочета.
Грамотность: допускается 2 орфографические и 2 пунктуационные; или 1 орфографическая и 3 пунктуационные; или 4 пунктуационные ошибки, а также 2 грамматические ошибки.
«3» Содержание и речь:
В работе допущены существенные отклонения от темы.
Работа достоверна в главном, но в ней имеются отдельные фактические неточности.
Допущены отдельные нарушения последовательности изложения.
Беден словарь, однообразны употребляемые синтаксические конструкции, встречается неправильное словоупотребление.
Стиль работы не отличается единством, речь недостаточно выразительна.
В целом в работе допускается 4 содержательных и 5 речевых недочетов.
Грамотность: допускается 4 орфографические и 4 пунктуационные; или 3 орфографические и 5 пунктуационных; или 7 пунктуационных ошибок, а также 4 грамматические ошибки.
«2» Содержание и речь:
Работа не соответствует теме.
Допущено много фактических неточностей.
Нарушена последовательность изложения во всех частях работы, отсутствует связь между ними, работа не соответствует плану.
Крайне беден словарь, работа написана короткими однотипными предложениями со слабо выраженной связью между ними, часты случаи неправильного словоупотребления.
Нарушено стилевое единство текста.
В целом в работе допускается 6 содержательных и 7 речевых недочетов.
Грамотность: допускается 7 орфографические и 7 пунктуационные; или 6 орфографические и 8 пунктуационных; или 5 орфографических и 9 пунктуационных; или 8 орфографических и 6 пунктуационных ошибок, а также 7 грамматических ошибок.
10. Нормы оценок устных ответов
(Программно-методические материалы: Русский язык. 5-9 кл./ Сост. Л.М.Рыбченкова. М., 2000.)
Полно и последовательно раскрыто содержание материала в объеме программы.
Четко и правильно даны определения и раскрыто содержание понятий, точно использованы научные термины.
Для доказательства использованы выводы и обобщения опытов.
Ответ самостоятельный, использованы ранее приобретенные знания, самостоятельно составленные примеры.
Материал изложен правильно с точки зрения норм литературного языка.
Возможны 1-2 неточности в вопросах второстепенного материала, которые исправляются с помощью учителя.
Раскрыто основное содержание материала.
Правильно даны определения понятий и точно использованы научные термины.
Возможны ошибки в изложении выводов и обобщений из наблюдений и опытов.
Возможны неточности в вопросах второстепенного материала.
Допускаются 1-2 неточности в определении понятий, незначительное нарушение последовательности изложения и единичные неточности в языке изложения.
Содержание учебного материала изложено фрагментарно, недостаточно полно, не всегда последовательно.
Не дано определение понятий.
Не используются в качестве доказательства выводы и обобщения из наблюдений и опытов.
Недостаточно глубоко и доказательно обосновываются свои суждения, не приводятся свои примеры.
Допускаются ошибки и неточности в использовании научной терминологии и определении понятий.
Допускаются ошибки в языковом оформлении изложения.
Основное содержание учебного материала не раскрыто.
Не даются ответы на вспомогательные вопросы учителя.
Допускаются грубые ошибки в определении понятий, при использовании терминологии, в языковом оформлении изложения.
Тут вы можете оставить комментарий к выбранному абзацу или сообщить об ошибке.
Республики Татарстан «согласовано»
сильные чувства (эмоции), называются восклицательными.
подбирать однокоренные слова; находить
предложения, что они составляют основную часть предложения.
Иметь представления, что слова-обращения членами предл-я не бывают.
Уметь работать с деформир-м предл-м;
записывать предл-я в определённой последовательности; находить подлежащее;
определять лицо, число и род (для 3-го л.)
Иметь представление о том, что неопред. форма может входить в состав сказ-х.
точно подбирать и грамотно употр-ять
Состав слова с позиции его значимых частей.
Слитное написание приставок.
уточняется, конкретизируется значение главного слова;
члены предл-я; определять вид предл-я (распр-еилинераспр-е); показыват связь членов предлож-я с помощью схем;
^ График проведения контрольных работ по русскому языку в 3 кл.
| № п/п | Тема контрольной работы | Дата |
| 1 | Входной диктант. | 18.09.12 |
| 2 | Диктант по теме «Слово и его значение, значимые части слова» | 04.10.12 |
| 3 | Изложение «Красавица рябина» по теме «Слово и его значение, значимые части слова». | 09.10.12 |
| 4 | Контрольный диктант по теме: «Слово и словосочетание». | 27.10.12 |
| 5 | Изложение «Долгожданная зима» по теме: «Проводники наших мыслей и чувств» | 24.11.12 |
| 6 | Сочинение «Первый снег» по теме: «Проводники наших мыслей и чувств». | 30.11.12 |
| 7 | Контрольная работа по теме «О главном…». | 21.12.12 |
| 8 | Изложение «Ухоронки» по теме «О главном ». | 25.12.12 |
| 9 | Диктант по теме «О главном» | 07.02.13 |
| 10 | Изложение «Подкормим пернатых друзей». | 16.02.13 |
| 11 | Диктант по теме «Конкретизируем значение, распространяем мысль…» | 14.03.13 |
| 12 | Изложение «Март в лесу» по теме «Конкретизируем значение, распространяем мысль…» | 20.04.13 |
| 13 | Итоговый диктант по теме «Повторение изученного». | 06.05.13 |
| 14 | Сочинение «Разговор цветов» по теме «Повторение изученного». | 13.05.13 |
Муниципальное бюджетное образовательное учреждение
«Средняя общеобразовательная школа №11»
города Альметьевска Республики Татарстан
Заместитель директора по УВР МБОУ «СОШ №11»
Директор МБОУ «СОШ №11»
_________Г.Ф. Гизатуллина
Рабочая программа
к учебному предмету «литературное чтение»
учителя Балмасовой М.П.
первой квалификационной категории
Рассмотрено на заседании
Протокол № 1от « ^ 31 августа» 2012г .
2012 – 2013 учебный год
Пояснительная записка
к рабочей программе по литературному чтению
Данная рабочая программа по литературному чтению в 3 классе на 2012 – 2013 учебный год составлена на основе общеобразовательной программы «Планета знаний» (под общей редакцией И.А.Петровой), допущенной Министерством образования и науки РФ; государственного образовательного стандарта начального общего образования, утвержденного приказом МО РФ от 05.03.2004 г. № 1089 «Об утверждении федерального компонента государственных стандартов начального общего, основного общего и среднего (полного) общего образования» и в соответствии с новым федеральным базисным учебным планом, утверждённым приказом МО РФ от 09.03.2004 г. № 1312 « Об утверждении федерального базисного учебного плана для начального общего, основного общего и среднего (полного) и среднего (полного) общего образования».
Программа обеспечивается учебно-методическим комплектом, в который входят учебник «Литературное чтение» (2 части), методические рекомендации автора учебника (автор Э.Э.Кац ).
- формирование потребности чтения художественной литературы;
- формирование читательского кругозора и приобретение опыта самостоятельной читательской деятельности;
- освоение литературоведческих знаний и различных способов деятельности, необходимых для « проникновения» в художественный текст;
- формирование коммуникативной инициативы, готовности к сотрудничеству;
- обогащение представлений ребенка об окружающем мире.
- соответствует ФГОС;
- сохраняет особенности программы по литературному чтению для 3 класса, разработанной Э.Э.Кац.
«Литературное чтение»
3 КЛАСС (68 ч)
Круг чтения
«Уж небо осенью дышало. » -8ч
К. Паустовский «Барсучий нос», «Подарок»; М. Пришвин из книги «Дорога к другу»; И. Бунин «Листопад»; Н. Рубцов «У сгнившей лесной избушки. »
Русские сказки «Семь Симеонов», «Иван — крестьянский сын и чудо-юдо»; литовская сказка «Жаба-королева»; таджикская сказка «Птица Кахна»; китайская сказка «Как юноша любимую искал».
А. Пушкин «У лукоморья дуб зеленый. »; Ю. Мориц «Песенка про сказку»; немецкая баллада «Маленький скрипач»; Г. Сапгир «Сны».
О мужестве и любви6ч.
В. Белов «Верный и Малька», «Малька провинилась», «Еще про Мальку»; И. Тургенев «Воробей»; Н. Гарин-Михайловский «Тёма и Жучка»; Л. Толстой «Прыжок».
«Зимы ждала, ждала природа. »-5ч.
А. Пушкин «В тот год осенняя погода. », «Зимнее утро», «Зимняя дорога»; Ф. Тютчев «Чародейкою Зимою», С. Есенин «Разгулялась вьюга. ».
А. Пушкин «Сказка о мертвой царевне и о семи богатырях»; X. К. Андерсен «Стойкий оловянный солдатик»; Л. Толстой «Царь и рубашка».
О. Мандельштам «Муха»; Эзоп «Мухи», «Кошка и мыши»; Л. Толстой «Отец и сыновья», «Лгун»; И. Крылов «Лебедь, Щука и Рак», «Слон и Моська», «Две Бочки»».
Братья наши меньшие-6ч.
А. Чехов «Белолобый»; М. Пришвин «Лимон»; Л. Толстой «Лев и собачка»; К. Паустовский «Кот Ворюга».
О совести и долге-7ч
Ю. Яковлев «Полосатая палка»; А. Платонов «Разноцветная бабочка»; А. Кешоков «Мне больно, мальчики»; К. Паустовский «Теплый хлеб».
Русские народные песни «Жаворонушки», «Березонька»; А. Фет «Весенний дождь», «Рыбка»; К. Бальмонт «Золотая рыбка»; М. Пришвин «Лесная капель».
И в шутку, и всерьез-8ч.
Шутки-прибаутки; русская сказка «Болтливая баба»; А. Линдгрен «Как Эмиль угодил головой в супницу»; С. Маршак «Про двух соседей», «Старуха, дверь закрой!»; М. Зощенко «Великие путешественники».
Навык и культура чтения
Формирование навыка зрительного целостного восприятия слова. Сознательное, выразительное чтение целыми словами.
– ??р кешене? беренче к?нн?н ?к туплый башлаган х?зин?се – туган тел. ??р милл?т кешесе ?чен и? матур, и? кадерле тел – ?зене? туган теле. Билгеле булганча, безне? татар телебез – ЮНЕСКО тарафыннан Б?тен д?нья халыкара аралашу теле дип саналган 14 телне? берсе. Татар теленд? аралашабыз ик?н, дим?к, татар милл?те яши, ?с?. Милл?тебезне? югалмавы, телебезне? ?с?е безне? кулда. Милл?тебезне? д?вамчысы булырлык укучылар бармы ик?н безне? арада. ?йд?гез, ачыклап карыйк.
Нинди таныш мо?лы к?й бу?
Тукай ?ыры – “Туган тел”.
Ист?н бер д? чыкмый торган
Халык к?е – “Туган тел”.
??р кеше ?чен и? якыны, и? м??име – ул туган теле! Минем туган телем – татар теле. Мин тугач, ?ниемне? назлы итеп “балам” диг?н с?зе д?, беренче тапкыр ?йтк?н “?ни” с?зе д? туган телемд? булган. Ми?а туган телемд? ген? с?йл?шерг? у?ай, ч?нки кечкен?д?н туганнарым бел?н туган телемд? с?йл?ш?м, аралашам.
Туган телебезг? дан ?ырлаучы язучыларыбыз ??м шагыйрьл?ребез бик к?п. Габдулла Тукай, Галим?ан Ибра?имов, ?ади Такташ, Муса ??лил, Абдулла Алиш, Гадел Кутуй ??м бик к?п башка ?дипл?ребез. Аларны? ?с?рл?ре аша без туган телебезне? б?еклеген, затлылыгын а?лыйбыз. Матурлыгына, г?з?ллеген? сокланып туя алмыйбыз.
Туган тел! Бу с?з ??ркем ?чен кадерле, газиз! Ул ватан, туган ?ир, ата- ана с?зл?ре бел?н берг? торган б?ек, изге ??м кадерле с?з!
Алсу Гыймадиева, 8 нче сыйныф укучысы
И туган тел, и матур тел, ?тк?м-?нк?мне? теле!
Д?ньяда к?п н?рс? белдем, син туган тел аркылы.
Минемч?, туган телне яратуны шагыйребез Г. Тукай тулысынча а?латып бирг?н. “Туган тел” шигыре кешене тормышны? б?тен чорларына алып кайта. Си?а гомер б?л?к итк?н ?ти-?ние?не? теле аша син д?ньяны таныгансы?. Башка телл?р ?зл?ренч? матур булса да, ?з теле?не? я?гырашы ук башка. Ул си?а ?гет-н?сыйх?т булып та, ирк?л?п-с?еп т? ишетел?.Туган теле? аша ?ирд?ге, кешед?ге матурлык б?тен тулылыгы бел?н а?лашыла.
?ырларыбызга мо?лылык хас булган кебек, телебезг? д? мо?лылык хас. ? мо? кешене? й?р?генд?, к??ел т?ренд? туа. Мо?лы халык начар була алмый. Мо? ул – халык рухыны? ышанычлы сакчысы. Шуны онытмасак, телебез ??рвакыт мо?лы, ягымлы, а???ле булыр.
Дил?р? Бакирова, 8 нче сыйныф укучысы
И? элек бу тел бел?н ?нк?м бишект? к?йл?г?н,
Аннары т?нн?р буе ?бк?м Хик?ят с?йл?г?н.
Туган тел турында безне? б?ек шагыйребез Габдулла Тукайдан да матур итеп ?йт?че юктыр. К?пме м?гън? салынган бу шигырь юлларына.
Минем туган телем – татар теле. Ул ми?а бик якын тел, ч?нки минем телем татар теленд? ачылган. Мин кечкен?д?н бу телд? иркен с?йл?ш?м. ?нием ми?а татар теленд? бишек к?йл?ре к?йл?г?н, татар ?киятл?рен с?йл?г?н. Х?зер, зур ?сеп ?итк?ч т?, мин татар эстрадасы артистлары ?ырларын р?х?тл?неп ты?лыйм. Татар халкыны? кызыклы, б?ек ш?хесл?ре, театр д?ньясы, с?нгате турында к?бр?к белерг? тырышам. М?кт?п тормышындагы туган телем? кагылышлы чараларны яратам.
Минем к?п кен? дусларым татар балалары. Рус м?кт?бенд? укуыбызга карамастан, без алар бел?н татарча аралашабыз. Сыйныфыбызда татар балалары булып та татарча с?йл?ш? белм??чел?ре д? бар. Минем ?чен туган теле?не белм?? – бик кызганыч к?ренеш. Моны? с?б?бе – гаил?д? ?з теле?д? с?йл?ш? м?мкинчелеге булмау, дип уйлыйм. Бу яктан мин ?земне бик б?хетле кеше дип хис ит?м, ч?нки барлык туганнарым бел?н туган телемд? с?йл?ш? алам. ??м шуны? ?чен д? ата-анама, д?? ?нил?рем бел?н д?? ?тил?рем? р?хм?тлемен.
Чулпан Мирзагалиева, 8 нче сыйныф укучысы
Туган тел – ул минем бер ?лешем. Ч?нки ансыз мин татар кызы була алмас идем. Туган телемд? мин дусларым бел?н аралашам. Татар теленд? тапшырулар, т?рле программалар, кинолар карыйм. Бик матур мультфильмнарны х?тта кечкен? энем д? карарга ярата.
Мин ?нием бел?н концерт, театрларга й?рим. Туган телемд?ге мо?, к?йл?рг?, биюл?рг? мин бик гашыйк. ?зем д? ?ырларга яратам.
Танылган, к?ренекле татар ш?хесл?ре турында к?бр?к белерг? тырышам. Туган телемд? язылган бай тарихлы ?д?бият бел?н танышам. Белемемне тагын да ?стер?сем, туган телемне камил бел?сем кил?.
Туган телем минем ?чен бик газиз. Ул – и? туган, и? матур, и? татлы тел!
?мин? Гадиева, 8 нче сыйныф укучысы
Туган телем – татар теле.
Татар теле ул – Тукай теле. Аны? шигырьл?ренд?
Туган телне ярату, туган илг? булган м?х?бб?т
бел?н ?релеп кил?. Шу?а к?р? да туган телне
ярату ватанга тугрылыкка , ата – анага яратуга ,
х?рм?т ит?г? ти? . Туган ?ск?н илне? якынлыгын,
Ватанны? газизлеген тоярга да безг? туган тел ярд?м ит?. Туган тел хезм?т бел?н берг? кешене
?стер? , а?а Ватанны? тарихын белерг? ,милли
с?нгатен а?ларга , яратырга ярд?м ит?.
Туган тел ! Бу с?з ??ркем ?чен кадерле , газиз!
Минем туган телем – татар теле. Тугач та ?нием-не? назлы итеп “ балам “ диг?н с?зен туган телен-д? ишетк?нмен.
Минем туган теленн?н д? матур тел юктыр ул.
Бу минем с?зл?р ген? т?гел.Туган тел ! Анардан
да к?чле , татлы , назлы , л?зз?тле тел бармы ик?н?
Минем туган телем – ?ырдай мо?лы татар теле.
?биемне? бишек ?ырларыннан туган телемне?
матурлыгын , кыймм?тен а?лап ?стем.
??р кеше ?з туган телен с?ярг? , яратырга
тиеш . ?г?р кеше туган телен с?йм?с? ул туганнарын да яратмас. Туган телем нурлы кояш сыман б?тен д?ньяга яктылык , ?ылылык тарата.
Туган тел ! ??ркем ?чен газиз бу. Ч?нки тел –
тормыш чыганагы , белем чишм?се. Тел ул зур бер
кибет кебек : анда ??ркем ?зен? ни д? булса таба.
Тел кешег? бер – берсен а?ларга , бер – берсе? тел?к, максатларын, уйларын белерг? ярд?м ит?. Ул –
Ватан , туган ?ир , ата – ана с?зл?ре бел?н ян?ш?
берг? торган б?ек , изге ??м кадерле с?з!
??м минем ?йт?сем килг?н фикерем :
“ Балалар ,?лк?нн?р , мил?тт?шл?р! Туган телне яратыгыз , х?рм?т итегез , ул телг? с?еп карагыз!”
Яш?сен туган тел ,и? матур тел,
?тк?м – ?нк?мне? теле!!!
Галиева Лилияна
10 сыйныф
Минем туган телемд? – д?ньяда т??ге тапкыр “?нн?”, “?тт?” дип ?йттерг?н газизл?рд?н газиз нинди ген? с?зл?р юк…Серле д?, хикм?тле д? ул с?зл?р…Кайсылары бик тир?ннн?н чишм? кебек саркып чыгалар, ? бер ишел?ре язгы ташкын кебек ургып агалар. Мин телне н?къ мен? шул с?зл?р аркылы к?з алдына китер?м.
Туган тел, милл?т теле, д??л?т теле дибез. А?лашыла: с?зебез тел турында, аны? ?сеше, куланылышы турында барачак. Шулай да, кир?кме со? б?ген мондый с?йл?ш??! Сулый торган ?авабызны к?нд?лек тормышта уйламыйбыз да. ?мма сулый бир?без. Бер караганда, тел д? шундыйрак кебек: б?ген аны белерг?, яратырга ?нд?? кир?кме?
Кир?к, бик кир?к. Ч?нки милли тел язмышы – ул милл?т язмышы, л?кин аны? яш?еш, ?сеш формасы, милл?тне? сакчысы да, аны? кил?ч?гене? гарантиясе д?. Туган тел – и? беренче чиратта милл?тне яш?т?че и? ???миятле ?еп.??мгыять ?сеше югарырак к?т?релсен ?чен кешел?рне? милли ?за?ы югары булу, яш?еш, и?тимагый-с?яси тарихы, гореф-гад?тл?ре, теле булу шарт, дип уйлыйм мин. ??мгыять югарырак баскычка менг?н саен, тел д? ?с?, камилл?ш? бара.
Кешене? ?з туган телен яхшы бел?е аны? ?з илен?, телен?,халкына,ата-анасына, ?би-бабасына м?х?бб?те,х?рм?те турында с?йли. Шулай булганда гына ул башка телл?рне д? тиешле югарылыкта б?яли ??м х?рм?тли ала. Без, яшь буын, ?з туган телебезне никад?р к?т?рс?к, ?стерс?к, башка халыклар арасында шулкад?р абруй казаначакбыз.Ш?кер, ??р халык ?з теленд? аралашсын, белем алсын ?чен безне? республикабызда,районыбызда ??м, ?лб?тт?, м?кт?бебезд? барлык шартлар да тудырылган, РФ ??м ТР конституциясе бел?н д? ныгытылган. Барысы да ?зебезд?н тора. Телл?р турындагы Законнар да тормышка ашырыла.Телне ?йр?нерг? тел??чел?р ?чен онлайн “Ана теле” проекты, “Чиста с?з” акциясе, «Мин татарча с?йл?ш?м”, татар теленд?ге интернет проектлар,олимпиада-б?йгел?р – моны? бер ?леше ген?…
Б?ек ?дип Габдулла Тукай да бит туган телне ярата белеп яраткан.Ул телне бары тик тышкы ямь бир? чарасы, матур а???н?р ?ыелмасы итеп кен? карамаган, аны и? элек аралашу,а?лашу, т?рбия ??м ?с? коралы итеп таныган. Минем д? туган телне яратуым Туган илем? булган м?х?бб?тем бел?н ?релеп кил?, аны? аерылгысыз ?лешен т?шкил ит?. Д?ньяда аралашу чарасы буларак танылган 14 тел арасында минем туган телем-татар теле булуы ми?а я?а д?рт, к?ч ?сти. Шулай булгач, барлык-барлык с?зл?р арасында минем д? ?з с?зем бар… Газизл?рд?н газиз ?тк?м-?нк?м теле – Б?ек Татар теленд?ге с?зл?рем – ?ир шары буйлап кояш нурлары булып таралсын иде д? ?и?андагы барлык кешел?рне бары тик изгелекк?, татулыкка, тынычлыкка ?нд?п торсыннар иде!!
Ту?ан телем
?? ?с? телем – мине? ?с?н матур,
и? т?мле тел,
?? телем – ?? ?йберем бул?ан ?с?н
ярата к??ел…
М.?афури
Атай-?с?й, тыу?ан йорт, ту?ан тел, Тыу?ан ил… Былар бер-бере?ен? ты?ы? б?йл?нг?н, кешене? к??ел т?ренд? сабый са?тан урын ал?ан и? ??зиз т?ш?нс?л?р. Ысынлап та, ту?ан теле?де яратыу – Тыу?ан илде, ата-?с?йе?де яратыу ул. Халы?та “И? татлы тел – ту?ан тел, ?с?м ??йл?п тор?ан тел” тиг?н м???л бар. Баланы телг? и? ??зиз кеше?е – ?с??е башлап ?йр?т?.
Мине? ту?ан телем – баш?орт теле.Мине? телем ме?-ме? йылдар аша, ?ис бер тарих ?ынау?арына бирешм?й ата-бабаларыбы??ы? й?ш?? тарихын, йыр-мо?он, ижадын т?км?й-с?см?й бе??е? к?нд?рг? етк?р?. “Теле ю?ты? ?ына – иле ю?” – тип баш?орт халы? ша?иры Р.?арипов ю??а ?ына ?йтм?г?н.
Мин – баш?ортмон! ??м быны? мен?н мин ?орурланам. ?аил?л? тик баш?ортса ?ына аралашабы?. Бе? ата-?с?йем, а?айым мен?н берг?л?п ту?ан телебе??? сы??ан телетапшырыу?ар?ы ?арайбы?, радиотапшырыу?ар?ы ты?лайбы?. Б?л?к?йер?к са?та “А?бу?ат” журналын у?ы?ам, х??ер “Аманат” журналын, “Й?ншишм?” г?зитен яратып у?ыйым.
?леге ва?ытта мин 6-сы класта у?ып й?р?й?м. М?кт?пт? баш?орт телен беренсе кластан яратып ?йр?н?м. Н?фис ??? конкурстарында, ?илми тикшерене? конференция?ында ?атнаштым. Былтыр?ы у?ыу йылында район ??м ?ала ким?ленд? ?тк?релг?н Баш?ортостанды? ?? ирке мен?н Р?с?йг? ?ушылыуына 450 йыллы?ына арнал?ан с?с?нд?р б?йге?енд? ?атнашып, ошо б?йгене? йом?а?лау ??м Гала-концертында Баш?ортостан Республика?ы Президенты М.?.Р?химов алдында сы?ыш я?ау мине? ?с?н бик и?т?лекле ва?и?а булды.
Республикабы??а баш?орт теле д??л?т теле тип и?лан ителе?ен? ?ыуандым. Баш?ортостан тиг?н илд? й?ш?г?с, баш?орт телен ??тере?, ?йр?не? м??имдер, тип уйлайым. Класташтарым, ду?тарым мен?н саф баш?орт теленд? аралашыу?а мин бик шатмын.
Дим районы 123-с? лицейыны? 6-сы класс
у?ыусы?ы Мини?олов Динар?ы? инша?ы
У?ытыусы?ы Кириллова Г.Р.
Туган телем – халкымны? акыл ??м мо? чишм?се.
Ад?м баласыны? к??еленд? булган йомшаклык ??м катылык кебек н?рс?л?рне ачып бир?че, гыйлем, ?д?п, м?гъриф?т кебек н?рс?л?рне к?рс?т?че н?рс? – телдер.
И минем ?андай кадерле, и мо?лы туган телем.
Кайгылар иле т?гел син, шатлыклар иле б?ген.
М?кт?п шатлык йорты була аламы со?? Шатлык йорты булырга тиешме? Тиеш, билгеле! Мин шулай дип уйлыйм. Кайбер??л?рне? фикеренч?, м?кт?пне? т?п вазифасы – укучыга белем бир?, ? калганы… Калганы да аерата ???миятле вазифалардан тора шул – укучыга т?рбия бир?, а?а шатлык б?л?к ит?, м?ст?кыйльлеген ?стер?. Уеннар зур ???миятк? ия. Уеннарда катнашып кыюлык арта, ?зе?д? булган аерым кимчелекл?р юкка чыга, ипт?шл?р арасында бертигез хокуклы кеше буларак т?рле биремн?р ?т?л?, а?а с?л?т арта. Ч?нки м?н?с?б?тл?р эчкерсез, табигый, ??ркем с?л?тенч? эшли, к?чен кызганмый, уртак н?ти?? ?чен куана. Гомум?н уеннар системасы безд? укучыларда халкыбызны? милли тарихына, татар телен? ??м ?д?биятына, м?д?ниятен? м?х?бб?т тойгысы, ?з халкыбыз бел?н горурлану хисл?ре, ?з халкыны? тарихын, аны? у?ай гореф-гад?тл?рен, традициял?рен ?йр?н? бел?н кызыксындыру шикелле к?рк?м сыйфатлар т?рбиял?рг? ярд?м ит?. Халык уеннары никад?р кыска ??м ачык, т?эсирле, а?лаешлы. Алар безне? уйлау, фикерл?? д?р???сене? активлыгын арттыра, д?ньяга карашны ки??йт?, рухи хал?т ?сешен камилл?штер?. Без уеннардан к?п кен? м?ст?кыйль тормышта кир?к булган т?рле к?некм?л?р алабыз. Милли уеннар ?ырлар, халык ?йтемн?ре, афоризмнар, канатлы с?зл?р, м?кальл?р бел?н тыгыз б?йл?нг?н р?вешт? алып барыла. Уеннар вакытында безд? фикерл?? с?л?те, ихтибарлылык арта, х?тер ??м с?йл?? культурасы байый.
??р халык ?зене? мо?-сагышын, ?рн?л?рен к?йл?рг? сала, ?ыр итеп ?ырлый. С?зе я?гырашына туры килг?нд?, эчт?леге искерм?г?нд?, ?ырлар аеруча озын гомерле була. ?з?к ?згечл?ре, мо?лылары, буыннардан буыннарга к?чеп, ?зен я?а т?смерл?р бел?н баетып, халык х?теренд? яши бир?. ?ыр — тарихны, тарихы?ны бел?, ?з чиратында, ?ырны оныттырмый. Нинди ген? ?ырны ?ырласа? да, син аны к??еле?, уйлары? бел?н я?артасы?, ?зе?неке саныйсы?. Б?тен д?нья буйлап сибелг?н татарны?, ?ай, к?п т? со? ?ырлары! Кайсы гына ?ырны алса? да, бер н?рс? к?зг? ташлана: кеше гомере буе б?хетен эзли ??м аны еракта, ?тк?нд?, хушлашкан ярларда, ташлап китк?н туган ?иренд? таба. Б?хет-шатлык ташып, б?ркеп торган ?ырлар азрак, с?енечне ?зе? д? кичереп була, ?мма кайгы-х?ср?тне б?лешерг? кемдер кир?к. ?н? шул кемдер — ?ырны ты?лаучы, си?а кушылучы да инде. ?ырлыйм дис?, б?йр?менд? к?т?реп алырлык ?ырлары да к?п милл?темне?.
Тел – аралашу чарасы. Тел ярд?менд? аралашып без ?зебезне? уй-фикерл?ребезне, хыялларыбызны, шулай ук шатлык ??м кайгыларыбызны белдер? алабыз. Киемен? карап каршы алалар, акылына карап озаталар дип тикм?г? ген? ?йтм?г?нн?рдер шул. Шу?а к?р? д? кеше акыллы булырга тиеш. Кеше акыллымы, юкмы ик?нне без кайдан бел? алабыз со?? ?лб?тт?, кешене? с?йл?меннн?н аны? ни д?р???д? акыллы ??м культуралы ик?нен белеп була. ?з теле?не? кадерен белер ?чен, чит ?ирл?рд? яш?п карарга кир?к. Ана теле?не? мо?ын, а???ен а?лау ?чен, кайвакыт бер бишек ?ырын ишет? д? ?ит?. Тел ?че д? була, т?че д?. Усал теллел?р кайвакыт р?н?етеп т? куя. Йомшак теллене? ?анга р?х?тлек бирг?не бар, т?пк? утыртканы да юк т?гел. Теле бозыкны? к??еле бозык, ди халык. Теле катыны? к??еле каты, диг?н м?каль д? бар.
Тел — к??елне? к?згесе д?, тылмачы да, ачкычы да, тагын ?лл? н?рс?л?р д? ик?н.
Без рус м?кт?бенд? укуыбызга да карамастан, ?зебезне? туган телне ?йр?н? м?мкинлегебез бар. ? инде ?з телен белм?г?н, аны х?рм?т итм?г?н кешед?н нинди “чын кеше” чыксын. Туган телне онытуны? нинди н?ти??г? китер?ен Чы?гыз Айтматов “Гасырдан озын к?н” ?с?ренд? бик оста сур?тли. ?з халкын, тарихын, телен онытучыларны ма?кортлар дип атый ул. Андыйлар туган илен? каршы яуга чыгарга, тапкан анасына кул к?т?рерг? д? ?зер.
?ир й?зенд? булган б?тен н?рс?
Б?лг?н саен кими, кечер?я.
Тик бер ген? н?рс? – ана м?х?бб?те
Б?лг?н саен арта, к?ч?я, – дип яза балалар язучысы М?рзия Ф?йзуллина. Бу бик зур с?з. Балалар к??елен а?лап, ?гет-н?сих?тне д? зир?к, акыллы, шаян-тапкыр гыйб?р?л?рг? т?реп, кешене? к??ел кылларын чиртерлек итеп язу с?л?те, ??м д? шушы язганнарны к??ел т?рен? ?теп керерлек итеп а?лату с?л?те ??ркемг? д? бирелми. ?аваплы да, авыр да, шул ук вакытта бик мактаулы да вазифадыр ул балалар язучысы ??м укытучы булу. Безне? аксакалларыбыз, галимн?ребез, язучыларыбыз татар телене? б?еклеге турында ?йтеп калдырган матур с?зл?рне безг? яраткан укытучыларыбыз ?иткер?.
Татар телен Такташ с?йде,
Тукай ?зелеп мактады.
Урам теле т?гел диеп,
Насыйри да яклады.
??м шулай ук К. Насыйри: бер?? башка телне ?йр?нм?кче булса, башта ?з телен белсен, – диг?н.
– Туган телне белм?? – телсез калу, – диг?н Дагстан шагыйре.
Мен? шулай итеп б?ек татар халкы безг? ки??шл?рен бирг?н, ?зене? т?рле чаралары бел?н т?рбиял?г?н. Шу?а к?р? без туган телебезне? кадерен белерг?, аны ?йр?нерг? ??м ихтирам ит?рг? тиешбез.
Сии – минем тере тарихым,
Син – минем кил?ч?гем,
Тик синд?, газиз туган тел,
Б?хетк? ?ит?ч?гем.
И телем, синд? н?фислек
Чишм?се киб?ме со??!
Гасырлар си?а тим?де,
Д?верл?р тияме со??!
Гасырлар да, д?верл?р д? безне? акыл ??м мо? чишм?се булган туган телебезг? тим?сен иде. Еллар ?тк?н саен мо? д?рьябыз тир?н?я ??м сафлана барсын! Шарафутдинова Айгель
Сенгилей районы Красный Гуляй урта м?кт?бе
?тк?м – ?нк?мне? теле
Туган тел дип ?йт?г?,Габдулла Тукай язган шигырь юллары иск? т?ш?:
И туган тел, и матур тел,
?тк?м –?нк?мне? теле…..
Туган тел! Бу с?з ??ркем ?чен кадерле, газиз!Туган телне тугач та ишет? ??м ?йр?н? башлыйсы?,шу?а к?р? аны туган тел дип атыйлар да.
Минем туган телем – газизл?рд?н – газиз Анам телем –татар теле.
Тугач та ?ниемне? назлы итеп “ балам ” диг?н с?зен туган телемд? ишетк?нмен. Беренче “ ?ни” ??м “?ти” с?зен д? татар теленд? ?йтк?нмен. Безне? гаил?д? гел татарча с?йл?ш?л?р.?ти –?ниемне? ми?а бирг?н и? зур б?л?кл?ре минем исемем ??м телем булды.
Мин яратам туган татар телемне!!! Ана теле д?ресл?рен? яратып й?рим.Татар ?ырларын бик яратып ты?лыйм ??м ?зем д? ?ырларга й?р?н?м.Татар теленд?ге китапланы ?з телемд? укый алуыма , анам теленд? с?йл?ш? бел?ем? мин бик шатмын. “ Мин – татар! – дип горурланып ?йт? алам. Мин ?х?т Гаффарны? “Без – татарлар” диг?н шигырен яратам.
Без – татарлар!
Шулай диеп бел?
Безне б?тен д?нья, бар халык.
Без – татарлар!
Шушы исем бел?н
?ирд? яш?? ?зе бер б?хет.
Ми?а ?з милл?тем, туган телем кадерле. М??ге яш?,туган телем!!!
Г?р?ев Булат 4 сыйныф
Туган тел дип ?йт?г?, Г. Тукай язган шигырь юллары иск? т?ш?:
И туган тел, и матур тел,
?тк?м, ?нк?мне? теле!
Д?ньяда к?п н?рс? белдем
Син туган тел аркылы.
Минем туган татар телем чынлап та бик матур. Ул минем ?чен ?тк?м-?нк?м кебек ?к якын. Туган телен югалткан милл?тне? кил?ч?ге юк дип уйлыйм мин. ?з телен яхшы белг?н кеше ген? милл?те бел?н горурлана, аны? кадерен бел?.
Мин Свердловск ш???ренд? тудым. Ул вакытта минем ?ти-?нием анда эшл?г?нн?р. Мин рус м?кт?бенд? укыдым.
К?пт?н т?гел без Казанга ?йл?неп кайттык. Без гаил?д? гел татарча с?йл?ш?без, ч?нки барыбыз да татар балалары. Свердловскида вакытта татарча ?йд? ген? с?йл?шеп була иде. Казанга кайткач, мин урамда да, транспортта да татарча с?йл?шеп й?рг?н кешел?рне к?реп шатландым. К??елем р?х?тл?неп китте. Ничектер алар ми?а бик якын булып, туган кебек тоелдылар. ? м?кт?пт? татар теле д?ресл?ре буласын белг?ч, мин бигр?к т? с?ендем. Татар телен ?йр?н? безг? рус ??м инглиз телл?рен ?йр?нерг? ?ич т? комачауламый. Авылга кайткач, ?бием, башымны сыйпап: “Б?бк?м, беркайчан да ?з теле?не онытма, туган теле?не балалары?а да ?йр?терсе?!” ? ди. Мин, ?лб?тт?, гомер буе ?земне? туган телемне саклармын!
Кеше тормышында аны? б?тен гомере буена аерылгысыз т?шенч?л?р, кешел?р, ?йберл?р була. Мин шуларны? берсе дип, аны? туган телен саныйм. Ул ? кешене? д?ньяга аваз салган минутыннан со?гы сулышына кад?р ян?ш?.
“Туган” с?зе тагын бернич? с?з бел?н с?зтезм? ясый: “Туган апа”, “Туган ил” ??м “Туган тел”. Бу т?шенч?л?р ? ?чесе д? кеше ?чен и? якын, и? кадерле. ?г?р кеше бу т?шенч?л?рг? битараф караса, аларны еш алыштырса, онытса яки хыян?т итс?, ул кешег? “изге” диг?н с?з таныш т?гел.
Кеше д?ньяга беренче аваз салуга, аны тудырган ана ?зене? сабыена туган теленд? “балам” дип энд?ш?. Баланы? беренче ?йтк?н с?зе д? туган теленд? я?гырый. Кеше ?зене? и? саф хисл?рен бары тик туган теленд? ген? белдер? ала. Б?ек Тукай юкка гына ?зене? и? кадерле кешел?ре ?ти-?нил?рен? р?хм?т с?зл?рен, алар рухына багышлаган догаларын туган теленд? белдерм?г?н.
И туган тел! Синд? булган
И? элек кыйлган догам:
Ярлыкагыл, дип, ?зем ??м
?тк?м-?нк?мне, Ходам!
Безне? халкыбызны? к??ел ?????рл?ре бары тик туган телд? ген? сакланып калган. Бары тик туган телд? ген? алар к??елне? и? нечк? кылларын тибр?т? алалар. Шу?а к?р? д? безне? ш?хесл?ребез, галимн?ребез, язучы ??м шагыйрьл?ребез туган телг? зур игътибар бир?л?р. Галимн?р фикеренч?, ?з туган теленд? белем алу балага ?и?елр?к бирел? ??м ?зл?штер?, а?лау д?р???сен арттыра ик?н. ?з туган телене? кешег? т?эсир к?че д? к?члер?к. Бу турыда аксакал язучыбыз Г. Б?широв бик д?рес ?йтк?н. Ул инде туган телне? байлыгын бик яхшы бел?, ч?нки гомере буе халык авыз и?аты ?????рл?рен ?ыйган ??м ?йр?нг?н кеше. “Халыкны? и? зур байлыгы, и? кадерле рухи х?зин?се, ? дип яза Г. Б?широв, ? ?ичшиксез, аны? теле. Халык ?зене? телен, оста бакчачы кебек, яман ?илл?рд?н, р?химсез салкыннар куырудан саклап, ме? еллар буена ?стереп килг?н. ?злексез баетып, матурлап, и? тир?н фикерл?рен, и? нечк? хисл?рен д? а?латып бирер д?р???г? китерг?н”. Никад?р м?гън?ле с?зл?р!
Минем туган телем ? татар теле. Шагыйрь Н. Н??ми аны “?ырдай мо?лы”, Р. Ф?йзуллин “тыйнак, басынкы, т?зем”, И. Гыйл??ев “т?мле, к?рк?м, ?стен”, ? Х?с?н Туфан ис? “к?кр??л?р теле, батыр ??м ?????р мирас” дип атый.
Б?ген татар теле ??м??риятебезд? д??л?т теле дип беркетелг?н. Шу?а к?р? аны? кулланыш даир?се д? ки??я. Ул инде х?зер ? кешел?р арасында ?зара аралашу коралы гына т?гел, д??л?т эшл?ренд? д? тулы хокукка ия булган тел.
Тарихым ист?леге син,
Болгарым ист?леге,
Гасырлар аша ?телг?н
Юлларым ист?леге, ?
дип яза Х. Туфан. Чыннан да, тел тарихы ул ? ил тарихы. Безне? туган телебез тарихны? т?рле авырлыкларына, ??залау-кимсетел?л?рен? дучар булган. Л?кин:
Чукындырган чагында да
Чукынмады?, татар теле, ?
ди К. Н??ми.
М. ??лил, А. Алиш, Х. М???йл?рне? татар теленд? язылган шигырьл?ре фашистларны? корыч ишекл?ренн?н, гильотиналарыннан да к?чле булдылар. Бу турыда шагыйрь Р. Ф?йзуллин:
Т?зем тел ул
Окопларда, т?рм?л?рд?, лагерьларда
атылса да, асылса да,
?и?? рухын ?уймаган ул.
Гильотина ?сл?ренд?
Яш?? ?ырын ?ырлаган ул! ?
дип, татар телен? булган югары б?ясен бир?.
Туган телебез к?нн?н-к?н камилл?ш? бара. Аны тагын да биз??, кулланылышын арттыру ?лк?сенд? бик к?п галимн?р, с?нгать ??елл?ре армый-талмый эшлил?р. Мин шундый кешел?рне? берсе турында гына ?йтеп ?тм?кче булам. Бу ? милл?тебезне? тел осталарыны? ?с?рл?рен б?тен “д?ньяга” ?з теленд? я?гыраткан Айрат Арсланов. Мин аны? шигырь с?йл?вен бик яратып ты?лыйм. Айрат Арсланов с?йл?г?нд?, Туган тел ила?и кодр?т ала, ?зене? й?р?кл?р, иманнар х?киме ик?нен тоя, ??р татарны ?з кочагына алып ?лгер?. Айрат Арсланов тарафыннан я?гыраган татар теле изелг?нн?рне, башлары т?б?н иелг?нн?рне турайта, горурландыра, б?гырьл?ре?не актарып елата. Язучы Ф. Баттал аны? турында: “Шартына китереп с?йл??чесе ген? табылсын, бу тел к?ферлек тутыгы бел?н капланган иманы?ны да чистарта, сафландыра торган тел!” ? дип яза ??м, ? А. Арслановны туган телне? баш сакчысы, бераз шаяртып та ?йтс?к, генеральный сакчысы дип б?ялибез”, ? ди.
Туган тел турында фикерл?ремне шагыйрь И. Гыйл??ев с?зл?ре бел?н йомгаклыйсым кил?:
Ул булганда адашмабыз ?
Юлым туры, нурлы к?нем.
К?з карасы кебек саклыйм
Анам телен ? Татар телен.
⇐ Предыдущая17181920212223242526Следующая ⇒
Дата добавления: 2016-12-29; просмотров: 1419 | Нарушение авторских прав
Рекомендуемый контект:
Похожая информация:
B. –документ, издаваемый единолично руководителем предприятия, в целях разрешения организационных и производственных задач
I ступень — «Смелые и ловкие» — для мальчиков и девочек 10?11 и 12?13 лет
III ступень — «Сила и мужество» — для юношей и девушек 16?18 лет
III. Учтите и оцените результаты непрямой РИФ с сывороткой обследуемого и антигеном боррелий – возбудителем Лайм-боррелиоза.
Q]3:1:Основателем консерватизма как идейно–политического направления является
Q]3:1:Основателем либерализма как идейно–политического направления является
V ступень — «Бодрость и здоровье» — для мужчин 40?60 лет и женщин 35?55 лет
V.Читання казки вчителем вгодос.
Акмулла ? чич?н шагыйрь
Алтын Урда чоры ? татар ?д?биятыны? Я?арыш чоры
Антенно-фидерный тракт с усилителем
Асфальтосмесительная установка со смесителем периодического действия ДС-168
Поиск на сайте:
© 2015-2019 lektsii.org – Контакты – Последнее добавление
Туган тел дип ?йт?г?, Г. Тукай язган шигырь юллары иск? т?ш?:
И туган тел, и матур тел,
?тк?м, ?нк?мне? теле!
Д?ньяда к?п н?рс? белдем
Син туган тел аркылы.
Минем туган татар телем чынлап та бик матур. Ул минем ?чен ?тк?м-?нк?м кебек ?к якын. Туган телен югалткан милл?тне? кил?ч?ге юк дип уйлыйм мин. ?з телен яхшы белг?н кеше ген? милл?те бел?н горурлана, аны? кадерен бел?.
Мин Свердловск ш???ренд? тудым. Ул вакытта минем ?ти-?нием анда эшл?г?нн?р. Мин рус м?кт?бенд? укыдым.
К?пт?н т?гел без Казанга ?йл?неп кайттык. Без гаил?д? гел татарча с?йл?ш?без, ч?нки барыбыз да татар балалары. Свердловскида вакытта татарча ?йд? ген? с?йл?шеп була иде. Казанга кайткач, мин урамда да, транспортта да татарча с?йл?шеп й?рг?н кешел?рне к?реп шатландым. К??елем р?х?тл?неп китте. Ничектер алар ми?а бик якын булып, туган кебек тоелдылар. ? м?кт?пт? татар теле д?ресл?ре буласын белг?ч, мин бигр?к т? с?ендем. Татар телен ?йр?н? безг? рус ??м инглиз телл?рен ?йр?нерг? ?ич т? комачауламый. Авылга кайткач, ?бием, башымны сыйпап: “Б?бк?м, беркайчан да ?з теле?не онытма, туган теле?не балалары?а да ?йр?терсе?!” ? ди. Мин, ?лб?тт?, гомер буе ?земне? туган телемне саклармын!
Татарстан Республикасы Яр Чаллы ш?h?ре Башкарма комитеты м?гариф идар?се муниципаль бюджет гомуми белем бир? учреждениесе “60 нчы урта гомуми белем бир? м?кт?бе”
Башкаручы:
I категорияле татар теле ??м
?д?бияты укытучысы
Попова Г?лниса Гаян кызы
Сочинение “Туган ягым”
Минем туган ягым –Татарстан Республикасы. Мин Татарстанны? и? матур ?иренд? – Яр Чаллы ш???ренд? яшим. Яраткан ш???рем Чулман елгасы буенда урнашкан. Туган ягым табигате к??елем? ятышлы. Табигатьне? ??йге вакытын бер с?з бел?н ген? ?йтеп бетереп булмый. Б?тен ?ирд? к?б?л?кл?р оча, кошлар сайрый, кызарып ?ил?к-?имешл?р пеш?, ч?ч?кл?р ата. Аларны? ниндил?ре ген? юк:кызыллары, з??г?рл?ре, ап-аклары, сарылары…Кошларны? сайравы, ?йтерсе?, мо?лы к?й кебек. ? к?б?л?кл?рне? канатларындагы р?семн?рне к?рс??, шаккатырсы?. ?ил?к-?имешл?рне? т?ме ген? ни тора… ?йтеп бетергесез т?мле ??м татлы.
Шундый бай ??йд?н со? мул к?з ?ит?. Агачлар алтынга киен?, ?ир ?сте сап-сары х?тф? бел?н каплана. Мен? шул вакытта кешел?р ?зл?ре ?стерг?н у?ышларын ?ыя башлыйлар. К?зге урманга керс??, аны? матурлыгына кызыгырсы?. Шуны? х?тле т?с байлыгын беркая да к?р? алмассы?.
Алтын к?зд?н со? ап-ак кыш ?ит?. Ул ?зене? кил?ен карлы бураннар бел?н белгерт?, ?ир ?стен ап-ак ашъяулык бел?н каплый.Шул вакытка инде агачларда ?зл?рене? к?зге к?лм?кл?рен салган булалар. Кыш аларны ак б?ск? киендер?. Кызганычка каршы, кышын кояш ?ылытмый, ?ил?кл?р д? пешми, кошлар да сайрамый. Алай да, кышны? яхшы яклары да бар. Кыш к?ненд? туйганчы чанада, ча?гыда, тимераякта шуып була. ?г?р д? инде ча?гыда урманга китс??, син д?ньяда и? б?хетле кеше булырсы?. Тынлык… Карда шуа торган ча?гы тавышы гына ишетел?. Шул минутларда шундый р?х?т булып кит?. Шулай к??ел ачканда кышны? узып кит?ен сизми д? каласы?.
Яз ?итк?ч, карлар эри, челтер?п- челтер?п г?рл?векл?р ага башлый. Табигать кышкы йокыдан уяна. К?зд?н ?ылы якларга китк?н сандугачлар, тургайлар, сыерчыклар, карлыгачлар кайталар. ? и? беренчел?ре булып, кара каргалар килеп ?ит?л?р. Кара каргалар кайтса- яз ?иттк?н диг?н с?з. Яз к?ненд? агачлар я?адан яшел к?лм?кл?рен киял?р, матураеп кит?л?р.
Нинди ген? туган илем табигате к?рк?м булмасын, кешел?р аны ??лл?мич? зур зыян китер?л?р. Табигатьне бер д? сакламыйлар. ? бит табигать булмаса, без д? булмас идек бит. ?йд?гез, дуслар, аны саклыйк, бер д? аны кыерсытмыйк. Табигать шундый матур булып калсын, ??рвакыт безне? к??елебезне шатландырып торсын. Мин ?ир шарыны? и? и? ямьле урынында яшим, шу?а к?р? туган ?иремне бик яратам.
Сочинение «Яратам сине, туган як»
Яратам мин туган илемне,
Яратам мин туган телемне,
Яратам мин туган ?иремне,
Яратам мин туган ?емне,
гаил?мне, ?ниемне, ?тиемне, д?? ?ниемне, д?? ?тиемне ??м н?ни бертуган се?елемне. Мин, Л?йс?н Илгиз кызы Сейдгазова, Пенза ?лк?сене? Лопатино районы иске Вершаут авылында яшим. Мин ?ирг? татар кызы булып тууыма бик горурмын. Мин ?земне? туган телемне яратам, ч?нки ул ?нием, ?тием, ?би-бабаем теле. Без ?йд? татар теленд? ген? с?йл?ш?без.
Безне? Вершаут авылында м?кт?п, м?д?ният йорты бар. М?д?ният йорты каршында зур ??йк?л басып тора.Ул Б?ек Ватан сугышы кырында ятып калган авыл батырларына, безне? ирекне саклаучыларга багышлап салынган. Б?ек ?и?? к?ненд? шул ??йк?л янына балалар, укучылар, авыл халкы ?ыелып аларны иск? алалар.
Безне? яш?г?н ?иребез – авылыбыз бик матур. Авылыбызны б?тен ягыннан урманнар уралган. «Урманнарда кура ?ил?к т? ?ир ?ил?к, к?з ачып йомганчы ?ыярсы? бер чил?к». Ул ?ил?кл?р шулкад?р т?мле авызда эреп кит?. Туган ?иремд? ?ск?нг?ме ?лл? ми?а шулай тоела? Андый т?мле ?ил?кл?р безд? ген? ?с? кебек, алардан бер д? туймыйсы? сыман. ? к?з к?не бай урманнар безне т?рле-т?рле г?мб?л?р бел?н б?л?кли.
Авылны? бер почмагында зур к?л ??елеп ята. Ул балыкка бай. Яз, ??й к?нн?ренд? к?лг? бик к?п булып акчарлаклар килеп т?ш?. Нинди к??елле шул акчаларны? к?лг? чумып-чумып балык тотуларын карап торырга!
Яз ?ит? бел?н яшел чир?мд? б?л?к?й ген? каз,?рд?к б?бк?л?ре шул ?л?нне ашап, й?гереп й?рил?р, ? ??й к?нн?ре к?л ?сте ап-ак булып кит?, ?йтерсе?, к?л ?стен? ак кар яуган. Бу авыл халкыны? казлары, ?рд?кл?ре й?зеп й?рил?р. ? к?з ?итк?ч, ??р ?йд? каз ?м?л?ре оештырыла. Кызлар казларны чил?кк? т?яп, к?янт?л?рг? тагып, чишм?г? казлар юарга т?ш?л?р. ? кичл?рен кызлар, ?м? булган ?йг? ?ыелышып, т?рле уеннар уйный, ?ырлар ?ырлый, егетл?р гармун суза. ?ай, к??елле д? инде шул чаклар! Без, авыл балалары, сыйланып, т?мле ризыклар ашап р?х?тл?н?без.
Б?лки, ул ми?а гына шулай тоела!? Мин уземне? туган ?иремне бик яратам, ч?нки бик матур, бик с?йкемле минем туган авылым, аны? чылтыр-чылтыр аккан чишм?л?ре, ул чишм?л?рне? сап-салкын сулары. Алар шундый т?мле! Ул суларны эчк?ч, ?аны? р?х?тл?неп кит?, яшисе килеп тора! Ул судан ?ич т? туймысы?, шундый т?мле минем авылымны? чишм? сулары!
Май аенда безне? авыл ап-ак к?лм?к киг?н т?сле була. Т?рле ?имеш агачлары ч?ч?кк? т?рен?. К?р?се иде шул вакытта, нинди матур безне? яш?г?н ?иребез! Т?нн?р буена сандугачлар сайравын утырып ты?лыйсы кил?. Шул вакытта чикерк?не? кычкыруы да си?а башка т?рле булып тоела. Ул инде к??ел к?т?ренке булуга шулайдыр, минемч?.
??й к?не алмаларын, чиял?рен й?зеп кен? ?лгер. Авылда мал-туарга печ?н ?ыйган вакыт килеп ?ит?. Хуш исле печ?н исл?ре яулап ала, син ул исне сулап туймыйсын. ? кырларда ??й к?не ашлыклар к?кр?п ?с?. Алар т?рл? вакытта т?рле т?ск? кер?. Бер карыйсы?, ди?гез кебек яшькелт-з??г?р ул, ? икенчел?п караганда – кояш кебек, ?ылытып сары т?ск? керг?н. К?з ?итк?ч, кырга комбайннар чыга, иген т?ялг?н машиналар кырдан бертуктаусыз авылга я?а ?ыйган урожайны ташыйлар; аннары ул элеваторларга кит?. Безд? ?ск?н ашлыктан ипи-печенье, тортлар, ??м башка т?рле ризыклар пешер?л?р.
Безне? авылда к?п еллар элек руслар бел?н татарлар яш?г?н. Авылны? бер почмагы «рус очы» дип аталган. Рус балалары да татар балалары да бер м?кт?пк? й?рг?н. Руслар ??м татарлар берг?л?шеп бик тату яш?г?нн?р, эшт? д?, ялда да берг? булганнар. Х?зер инде авылыбыз – татар авылы.
Нинди р?х?т ?зе?не? туган-?ск?н ?ире?д? яш??! Ходай сугышларыннан сакласын, к?гебезне кара кайгылы болытлар капламасын инде.
?ади Такташны? “Мокомай”поэмасыннан юллар иск? т?ш?:
Бер ?ирд? юк андый ак каеннар,
Бер ?ирд? юк андый урманнар,
Бкр ?ирд? юк камыш сабаклары-
мондагыдай шаулый торганнар…
МБОУ “СОШ №28”
Сочинение.
Туган авылым.
Эшл?де:
7 А сыйныф укучысы,
Ху?ина Л?йл?.
?ит?кче: Галимова
Л?йс?н Р?шит кызы.
Яр Чаллы, 2012 ел.
Сочинение.
Туган авылым.
??р кешене? й?р?ген? якын, ?анына ?и?еллек бир? торган яраткан урыны була. Минем ?чен – туган авылым. Туган ягын, авылын яратмаган кешел?рне мин к?з алдыма да китер? алмыйм. Яшьлекл?ренд? авылын ташлап чит ?ирл?рг? китк?н кешел?р д?, туган туфракларын сагынып, аны? табигатен? сокланып, ?ырлар, шигырьл?р язалар. Якташ шагыйребез Р. Ф?йзуллин да “Кайту” шигыренд? туган авылын ничек сагынуы турында яза:
Р?х?тл?неп аунадым бер
Туган як кырларында!
Кулларымны куеп тордым
Чишм?не? парларына.
Р?х?тл?неп таптап й?рдем
Бала чак сукмакларын,
Иск? т?шереп, гомеремне?
Татлы т?шт?й чакларын…
Мин д? к??елемн?н туган ягымны яратам, аны? г?з?ллеген? сокланам. Минем авылымны с?йм?слек т? т?гел шул: ул, минемч?, б?тен д?ньяда бер ген?, бары тик бер ген?!
Авылымны ике яктан бай матур таулар, калкулыклар кочаклап алган.
Талгын ?ил иск?нд?, болын ?стене? дулкынлануыннан к?зе? ала алмый торасы?. Нинди ген? ч?ч?кл?р юк анда! ?йтерсе? табигатьт? булган бар т?сне шунда ?ыйганнар. Искиткеч г?з?ллек! ?н? шул болын ?стенн?н ?крен ген? ирт?нге кояш к?т?рел?. К?т?рел? д? ила?и нурларын, б?тен яктылыгын авылга сиб?. ?кияти манзара эченд?ге авылым к?нн?н-к?н матурлана, яшелекк? к?мел?. Мин авылымны бик нык яратам!
И туган ягым, нинди г?з?л син!
План.
I. Баланы туган ?ире назлый.
1. ?нием с?зл?ре: «Туган ?ире?? м?рх?м?тле бул, ата-баба нигезен онытма!»
2. Авылым ?янкел?ре.
3. Ага чишм? чылтыр-чылтыр.
II. Авылым — г?з?л бакча.
1. Табигатьне саклыйк!
2. Тарихтан бер с?хиф?.
III. ?ырым си?а булсын, туган ягым!
Китс?м туган яктан,
Читт? б?хет тапмам —
Яш?рмен гел ?анны телг?л?п.
?ырлыйм туган якта,
?ырлыйм сезне? хакта,
Каеннарым бел?н берг?л?п.
Р. Ми?нуллин.
Бала д?ньяга кил?, беренче тапкыр туган нигезенд? ?зене? тавышын я?гырата. Бу вакытта ?ле ул берн?рс? а?ламаса да, ?ни назын тоеп, ата-баба нигезенд? яши башлый. Кызарып чыккан кояшка карап, к?зл?рен ача, ?й т?ренд?ге кошлар сайравына елаудан туктый; я?гыр яуганда, й?зен? с?ерсен? билгел?ре чыгара. Анасы да баласыны? к?л?ч, шат й?зен к?реп, бишек ?ырын к?йли, кытыршы куллары бел?н баласын назлый, чын к??елд?н изге тел?кл?р тели.
Мин д? кечкен?д?н ук ?ни назын тоеп, аны? с?зл?рен? колак салып ?стем. ?нк?емне?: «Туган-?ск?н ?ире?? м?рх?м?тле бул, аны булдыра алганча ярат. Ата-баба нигезен онытма!» диг?н с?зл?ре х?терем? бик тир?нтен уелып калганнар. Ничек со? инде шундый г?з?л табигатьле, газиз туган ягы?ны яратмаска м?мкин!?
Мин авылда тудым. Сабый чагымда челтер?п аккан чишм? тавышын да, талларга кунып сайраган сандугач тавышын да ишеттем, йолдызлы к?кне, тулган айны к?реп сокландым. Безне? авылны? табигате искиткеч матур. Мин, капка т?бебезг? чыгу бел?н, ?земне яшел х?тф? ??елг?н ?ирг? баскан кебек хис ит?м. Б?бк? ?л?нн?ре, вак ромашкалар, сары ч?ч?кл?р ?зл?ре ?к мине бер сихри д?ньяга алып кереп кит?л?р. ?зем яшел чир?мн?н атлыйм, к?зл?рем тир?-якны к?з?т?. ?н? якында гына бормаланып инеш ага. ??й к?нн?ренд? анда каз-?рд?к тавышлары ишетел?.
Инеш буенда ?янкел?р ?с?. Алар яз к?не аксыл-яшел т?ск? кер?л?р, ??й башында яшел яфракларга т?ренеп, авылга ямь бир?л?р, кичл?рен кошларны? матур тавышлары б?тен су буен ?анландыра. Кичке сабантуй да инеш буенда уза. Яшьл?рне? шат ?ырлары, уеннары бел?н су буе г?рл?п тора.
Бормалы инешл?р, карт ?янкел?р шагыйрьл?рг? ил?ам бирг?н. Сибгат Х?кимне? «Минем таныш ?янкел?р» шигыре туган ягын сагынучыларга атап язылган кебек:
Сезг? энд?шми, мин кемг?
Энд?шим, ?янкел?р?
?итте минем д?, сезне? к?к,
Картайдым, дияр к?нн?р, —
ди шагыйрь.
Кешене? гомере башланып китк?н кебек ?к, инешне? д? башлангычы бар. Бу — чишм?л?р. Чишм?, тау астыннан к?меш к?зе бел?н ?ирне тишеп, бик зур кыенлыклар бел?н саркып чыга, б?др? дулкыннар ясап, ?крен ген? ага. Аны? к?меш сыман тамчылары кояш нурлары астында эн?е б?ртекл?ре кебек ?емелдил?р.
Чишм?л?р… Кемне? ген? к??елен? ил?ам салмый да, кемг? ген? канат куеп, хыялларын ?стерми ик?н со? алар?! Шагыйрь Равил Ф?йзуллин туган ягы, туган йорты турында к?п яза. «Туган ягым» диг?н шигыренд? ул болай ди:
Минем д? бар ?зем ?чен
шундый як — Туган ягым:
Дога и?г?н ??р т?шенн?н
чишм?л?р чыга аны?!
Авылыбыздагы зират яныннан ага торган чишм?не «Изгел?р чишм?се» дип атыйлар. Бу чишм?не? суын эчс??, т?не?? ниндидер сих?т алган кебек буласы?.
Авыл башына чыгуга, зифа каеннар яфракларын шаулатып, сары алкаларын селкетеп, безне каршы алалар. Бу каеннарны кайчандыр безне? бабаларыбыз утырткан. Читк? китк?н кешел?р ?з авылы каеннарын сагыналар. Х?с?н Туфанны? 16 ел гомере читт? ?т?. Туган ?ирен? м?х?бб?те, сагыну хисл?ре и?атына к?ч?.
Ак каеннар азмы далаларда,
Япандагы олы юлларда…
Беркайда юк, л?кин сезне? сыман
Сагындырган каен, — беркайда! —
дип ?зг?л?н? ул.
Авылны? матурлыгы, г?з?ллеге турында авылыбыз шагыйре Илсур абый болай дип язды:
Ераклардан сагынып кайтам,
Туган авылым сине.
Ки? кырлары?, басулары?
Каршы ала мине.
Авылым урамнарында
?с? матур таллар.
Берсенн?н-берсе яктырак
Ата безд? та?нар.
Бу шигырь юллары, х?зер к?йг? салынып, авылны? гимны кебек, б?тен кич?л?рд? я?гырый.
Зифа каеннардан со? ки? басулар башлана. Бу басуларда игенн?р к?кр?п ?с?. Каерылып ?ск?н тук башакларга карап, кемн?р ген? сокланмаган, кемн?рг? ген? ил?ам килм?г?н! Ирексезд?н ?ырлап ?иб?р?се кил?:
Игенчене? у?ганлыгы,
Игенчене? хезм?т яме,
Игенчене? тырышлыгы
Кырларыннан к?рен?.
Авылдан ерак т?гел урманнар бар. Урман яшеллеге, саф ?авасы, ?ырчы кошлары бел?н ?зен? гашыйк ит?. Урманны б?тен кеше д? ярата торгандыр дип уйлыйм мин. Тукайны? «Ш?р?ле» поэмасындагы т?б?нд?ге юллар безне? авыл урманы турында язылган кебек:
Бик хозур! Р?т-р?т тора гаск?р кеби чыршы, нарат;
Т?пл?ренд? ятканым бар, х?л ?ыеп, к?кк? карап.
??й к?не урман кешел?рне ?зен? тарта. Ял к?нн?ренд? т?ркем-т?ркем д?, ялгыз да кешел?р урманга агылалар. ??й уртасында урман аланнарында чалгы тавышлары ишетел?. ? к?з кешел?рне ?зене? сап-сары чикл?векл?ре бел?н кин?ндер?. Минем туган авылым Биектау районына кер?. Аны халык теленд? «ак каенлы Биектау» дип й?рт?л?р. Районда каен, нарат урманнары шактый. Тик урманнарга керг?ч, киселг?н агач т?пл?рен, ташланган ч?пл?рне к?реп й?р?к ?рни. Сулыклар да бик к?п, л?кин промышленность предприятиел?ренн?н агып чыккан сулар аларны пычрата, г?з?л табигатьне? ямен ?иб?р?.
Табигатьне пычрату, а?а саксыз карау иманлы кешел?рд? борчылу уята. Табигатьне саклау проблемасы ?. Баяновны? «С?ях?тнам?» поэмасында к?т?рел?. ?с?рне? герое Кама буйлап с?ях?тк? чыга. Кама буендагы авыллар югалган. Яшьл?р булмагач, авылны? кил?ч?ге булмый. Авыл бетс?, табигать т? ярлылана. Кама буенда кыр казлары к?ренми, кыр ?рд?кл?ре кычкырмый. Су буе м?ет чыккан йортны х?терл?т?. Автор ?зене? бала чагын х?терли. Яланаяк й?рг?н болыннарны сагынып иск? ала. Тик бу болыннар аша х?зер торбалар узган. Бик к?п зиратлар аша дамбалар ?тк?релг?н. Милли а? к?нн?н-к?н югала бара. Халык иманыннан яза, телен оныта. Заманга ияреп, к?йл?р д? ?зг?р?. Шул к?йл?р тавышы астында сыкрап, бик к?п урманнар ?ирг? ава.
?. Баянов кешелек д?ньясын саклап калырга чакыра. С?ях?тнам?не? ахырын ул болай т?мамлый:
Ча? кагам мин:
— Бар халыклар!
Барлык тел?к-гад?тл?рне
Буйсындырып бары акылга,
Кул бирегез бер-берегезг?
?ир хакына, яш?? хакына!
М?ск??д?ге татар галиме Вил Мирзаянов атом-т?ш коралын законсыз файдалануны фаш итте. Шуны? ?чен ул кулга алынды. Халык соравы буенча аны азат иттел?р.
Кешел?р! ?йд?гез ?ле, табигатьк? карата бераз м?рх?м?тлер?к булыйк! Аны саклап калу ?чен бар к?чебезне кызганмыйк! Табигать ??м б?тен гал?м ки?леген саклап калу — безне? бурыч.
Туган ягымны? г?з?л кешел?ре, гыйбр?тле тарихы да бар.
Шамил Р?кыйповны? «Та?нар ?аман матурмы?» ?с?ренд? сур?тл?нг?н Гыйльфан Батыршин — безне? авылныкы. А?а ?тк?н ел авылда ??йк?л куелды.
Халкыбызны? милли горурлыгы булган композитор Салих С?йд?шев т? безне? районнан. Аны? туган авылы ?бр?д? музей ачылды.
Авылыбыздан ерак т?гел Камай авылы бар. Бу авылны? к?нчыгыш ?лешенд? тарихчы, археолог Равил Ф?хретдинов казу эшл?ре алып барды. Монда к?п кен? борынгы эш кораллары, биз?н? ?йберл?ре табылды. Табылган ?йберл?р Камаево авылында ачылган тарихи музейга куелган. Без бу музейда май аенда булдык. Экспонатлар арасында кабер ташы бар. Бу таш XIII гасырлар тир?сенд? бер д?рвишне? хатынына куелган таш булып чыкты.
Бу тир?д? Иске Казан ш???ре урнашкан булган. Вакытлар узу бел?н, ш???рне? нигезен Казансу елгасы ашап бетерг?н. Бу елга ?зе д? бик к?пне к?рг?н. Г?лшат З?йнашеваны? «Казансу» шигыре шул турыда.
Казан суы ?сл?ренд? акчарлаклар уйныйдыр.
Акчарлаклар ел да кайта,
?тк?н гомер кайтмыйдыр.
?й, Казансу, Казансу!
Гомерл?ре ямансу.
Азатлык ?чен халкымны?
Кан-яшьл?ре тамган су, —
диг?н юллар Иван Грозный яулары вакытында т?гелг?н яшьл?р, каннар хакында с?йли.
Туган ягым г?з?л д?, аны? кешел?ре д? минем к??елг? якын тоела, ??р кеше д? шулай уйлыйдыр. Туган як ?ырларга к?чк?н. Туган як турында язучылар зур к?л?мле ?с?рл?р язалар. Г. Б?шировны? «Туган ягым — яшел бишек» диг?н ?с?рене? исеме ген? ни тора! М. М??диевне? «Торналар т?шк?н ?ирд?» ?с?ре туган ягы ??м аны? кешел?рен? багышлап язылган. Гадел Кутуй «Сагыну» н?серенд? чит илд? й?рг?н солдатны? сагыну хисл?рен сур?тли. «Аны? ?реме д? б?ген ми?а шифа булыр иде», — ди. Б?ген ?ле мин авылда яшим. М?кт?п бел?н хушлашу к?нн?ре ?ит?. Тел?гем — укуымны д?вам ит?. Кая гына барсам да, туган ягым, ?ти-?ни йорты ми?а якын да, газиз д? булыр.
?земне? туган ягыма булган хисл?ремне шигырем бел?н белдер?м:
Туган ягыма
Офык читл?ренн?н ?крен ген?,
Матур булып синд? та? ата.
Урамнардан узган к?т?л?ре?
Хезм?т к?нен синд? уята.
Ирт?к торып, ?г?р кырга чыкса?,
Ишет?се? тургай мо?нарын.
Ишет?се? бодай, арышларны?
Ирт?нге саф ?илд? шаулавын.
?н? кара! Барлык игенн?р д?
Елмаялар кояш ягына.
Кем сокланмас шушы матурлыкка
Ия булган туган ягыма!
– Беренче елларда, трамвайда эштән кайтканда, әбиләр килеп аркамнан сөя, рәхмәт укыйлар иде. «Үзебезне татар итеп тоя, тамырларыбызда татар каны агуга горурлана, үз телебездә сөйләшергә оялмый башладык. Телевизордан туган телебезне ишеттек. Өлкә хәбәрләрен Казан аша карыйбыз хәзер», – диләр иде алар. Ул сүзләргә шундый шатлана идем, – ди Ульяновск өлкәсе татарларының милли лидеры булып танылган Рамис абый. Бүген Сафиннар гаиләсе белән танышабыз.
Печатьсез аттестат
Сафиннар дигәч, тәүге нәүбәттә, без гаилә башы Рамис абыйны искә төшерәбез. Аның исеме татар дөньясында яхшы таныш. Ул – Ульяновск өлкәсе татарлары милли мәдәни-автономиясенең Башкарма комитеты рәисе, өлкә Губернаторы каршындагы милләтләр Советы әгъзасы, Ульяновск шәһәре Иҗтимагый палатасы әгъзасы, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре, Бөтендөнья татар конгрессының Милли Шура президиумы әгъзасы, «Татарстан – Яңа гасыр» телерадиокомпаниясенең Ульяновск филиалы директоры. Әмма, нинди генә вазифа биләсә дә, ул – иң беренче чиратта, Рамиләсенең сөекле ире, ә балаларының яраткан әтисе. Шуңа күрә сүзебез әле эшкә, әле гаиләгә – бала тәрбияләү, ир-хатын мөнәсәбәтләренә барып тоташты.
Аларның юллары бик иртә – 4 яшьләре тулартулмас кушыла. Туган авыллары Апас районы Урта Балтайның бер үк балалар бакчасына, бер үк мәктәбенә йөргән Рамис, Рамилә һәм Люзиянең дуслыгына күпләр сокланып карый ул чакта. «Җәмәгать эшендә гел бергә булдык. Ул чакта үзешчән сәнгать көчле иде. Без биедек, ул театр түгәрәгенә йөрде», – дип истәлекләре белән уртаклашкан хатыны сүзләрен Рамис абый элеп ала. – Ул миңа сеңлем кебек якын иде. Өйдәгеләр гаилә әгъзасы кебек кабул иттеләр. Ә инде өйләнешкәннән соң класс җитәкчем Мөгъзамә апа (бабайның апасы) бер серен ачты: «Рамилә шул Фарук малаена гына кияүгә чыкса ярар иде» дип тели идем, теләгем тормышка ашты», – диде». Тормыш иптәше өчен дә бу сүзләр яңалык булдымы, белмим, әңгәмәбез никах-туйга кадәр булган чорга барып тоташты.
…1982 ел. Яшьләрнең унны тәмамлаган чоры. Нәкъ шул вакытта, СССРда товар дефицитын юкка чыгару максатыннан, Азык-төлек программасы кабул ителә. Аның буенча авыл хуҗалыгы өлкәсендә җитештерүне көчәйтү һәм илдә азык-төлек белән тәэмин итүне ях-
шырту бурычы куела. «Кулга аттестат тоттырдылар, ә печате юк. Димәк, беркая китә алмыйсың. Шул рәвешле
14 кыз һәм 13 малай комсомол юлламасы белән Крупская исемендәге колхоз фермасында эшкә калдык. Хәзерге күзлектән чыгып караганда, күңелле заман булган ул. Искә алып сөйләргә шундый күп кызык хәлләр бар: кызлар сыер сава, без терлек ашатабыз, тирес чыгарабыз». Истәлекләренә уралган әңгәмәдәшләремнең сүзләрен язып кына өлгер. Рамилә апа дәвам итә:
– Әти-әни укытучы булып ике сменада эшлиләр. Йортта эре терлек юк иде. Нәкъ шул фермада беренче тапкыр сыер җилене тотып карадым, – ди ул һәм ул чакта мөгаллимнәрнең абруен, дәүләт тарафыннан даими ярдәм алуын ассызыклап куя. – Утын да бирәләр, урыннары да түрдән иде ул заманда педагогларның.
– Иртә торсаң, ит пешә дигәндәй, 4 тә трактор барыбызны да җыеп чыга һәм эш урыныбызга илтә иде. Өр-яңа комплекс, 800 баш сыер. Шуны безгә тапшырдылар. Җитәкчебез комплекс начальнигы Рәхип абый чып-чын оештыручы булды: гармунда уйнап үз тирәсенә туплар, сыерларга азык җыярга, яфрак кисәргә алып барыр.
Хезмәттән бушаган вакытларында яшь-җилкенчәк җәмәгать эшенә кушыла. «АрГоС» (армия горячих сердец) дип аталган отряд та оештырдык. Әле берничә газет та чыгардык. Агитбригада буларак, күрше-тирә авылларга чыгып, концерт куя идек, хәтта махсус костюмнар тектереп бирделәр, «Легенда 404» дигән магнитофон алдык. «Шәп фермалар күрергә» дип Сабага, Балтачка кадәр барып җиттек», – дип, бер-берсен бүлдерә-бүлдерә, истәлек яңарта ир белән хатын. Шул рәвешле бер ел сизелми дә үтеп китә. Нәкъ 1 июльдә «АрГоС»лыларны унынчыны яңа тәмамлаган егет-кызлар алмаштыра.
«Хәерле юл, Рамис!»
Ә Рамиснең инде хәрби хезмәткә китәр яше җиткән. Ул вакытта армиягә киткән һәр егеткә кулъяулык чигеп бирү йоласы булган. Рамилә дә классташына истәлек бүләге әзерли. Хәерле юл теләп, ак бәзгә чиккән яшьлек ядкәре бүген Сафиннарның өй түрендә рамлы пыяла астында саклана. «Безнең өйдә бар нәрсә дә архивланган», – дип күз кыса Рамилә апа.
Гаилә архивында ике ел дәвамында дуслар арасында йөргән хатлар да урын алган.
– Рамис дүртәр битлек хатлар яза иде. Аларда үзе хезмәт иткән Монголиянең табигате, солдатның көн режимы сурәтләнгән. Ә мин исә авыл яңалыклары белән уртаклашам. Мәхәббәт, гыйшык-мыйшык турында язу түгел, уйлау да юк ул чакта, – дип ачыла Рамилә апа.
Ул арада солдатның кайтыр вакыты җитә. Әле икенче класста укыганда ук «профессор булам» дип йөргән егет Казан университетының журналистика бүлегенә барып керә. «Алайса, ник журфакны сайладыгыз?» дигән сорауга Рамис абый болай дип җавап бирә: «Почти профессор бит инде ул. Кечкенәдән бик күп итеп сочинение яза идем. Ул вакытта күчереп язарга интернет юк. Китаплар укып, аларны эшкәртеп, унар бит текст языла иде. Опера һәм балет театры, комсомол эшчәнлеге турында язылган дәфтәрләр әле дә аерым папкада саклана». Өч дистә елдан артык вакыт дәвамында фәнни эш өчен шактый материал тупланган, димәк. «Әле соң түгел, тәвәккәлләсә, бар эшне дә булдыра минем ирем!» – дип торган Рамиләсе булганда, балачак хыялын тормышка ашыру алай ук кул җитмәслек тә түгел.
Хәер, барысы да Ходай кулында. Бер көнне студент тормышы мәшәкатьләре белән бергә радиода Рәзин Нуруллин кул астында практика үтеп йөргән егетне факультетның ул чактагы деканы Флорид Әгъзамов чакырып ала һәм җәйге практиканы Ульяновск телевидениесендә яңа ачылган «Чишмәләр» тапшыруында үтәргә тәкъдим итә.
– «Радио эше белән таныш, техниканы беләсең. Барып кара әле», – дигәч, һәрчак яңалыкка омтылган күңелем каршы килмәде, иптәшем Дамир Таҗиев белән киттек, –
ди, әле бүген генә булган вакыйгаларны сөйләгәндәй, Рамис абый. – Бер ай вакыт тиз үтте. Андагы практика җитәкчем калырга тәкъдим ясады һәм бүгенге вуз студентларының төшенә дә кермәгән сүзләрне өстәп куйды: «Фатир да бирербез».
Язмышының мондый борылыш алуын көтмәгән егет әти-әнисе белән киңәшләшә дә читтән торып уку бүлегенә күчәргә карар кыла. Инде кабат дуслар «Хуш» дип аерылышырга торганда, Ульяновскидан хәбәр килеп төшә: «Өйләнәсең икән, ике бүлмәле фатирга өмет итә аласың». Язмышның шаяруы булганмы, әллә һаман да тәвәккәлли алмаган ике яшь йөрәкне тизрәк кавыштырырга теләвеме – анысы караңгы. Ә Рамис Рамилә янына ул вакытта әле дефицит булган «Lancome» бизәнү-
ясану әйберләре җыелмасын тотып кайта. Ә телдән әйтә алмаган хисләрен А.Пушкинның «Я вас любил: любовь еще, быть может, / В душе моей угасла не совсем» шигырь юллары аша җиткерә. «Ә минем күңелдә хисләр дә юк кебек әле. Якын дустыма фатирлы булырга ярдәм итү омтылышы бар. Шуның белән 27 гыйнварда ЗАГС-ка барып язылышып кайттык та мин Казанга кайтып киттем…» – дигән ханым һәр гамәлнең юктан гына башкарылмаганын, әлбәттә, яхшы аңлый. Дуслык хакына алынган фатирда алар нәкъ ярты елдан – рәсми рәвештә 3 көн туй уздырганнан соң бергәләп яши башлыйлар. Моннан биш ел элек губернатор Указы белән «Мәхәббәт һәм тугрылык» медаленә дә лаек булган пар быел инде энҗе туйларын билгеләп үткән. «Кызганыч, хәзер халкыбызның күп кенә йолалары онытылды: күп авылларда табынга парлы каз чыгару, ике як туганнарга бүләкләр өләшү, бирнә бирү юк инде. Ә минем хыялым бар – барлык традицияләрне искә төшереп, улыбызга да, кызыбызга да үзебезчә никах туе үткәрәсем килә, Аллаһ боерса», – ди инде сүзнең балаларга күчәргә тиешлегенә басым ясаган ана.
«Мин бәби таптым, исемнәрне – Рамис»
Ульяновскига күчеп киткәч тә, Рамилә апа өлкәдә чыга торган «Өмет» татар газетасы редакциясендә корректор булып эшли башлый. Ә чын гаилә тормышы исә балалар туу белән башлана.
– Алмазны Апаста таптым. Рамиснең сессиядә вакыты, Казанда минем туганнарда яши иде. Улы туу турындагы хәбәрне җиткергәннән соң, бүлмәсендә, капланып, озак кына ятып торган. Күңеленнән яңа кешене кабул итүе булганмы, икенче статуска күчүеме? Әмма аның Алмаз белән аралашуына бүген дә сокланып карыйм, – ди гаиләдәге ата-бала мөнәсәбәтләренең бөтенлеге белән горурлануын яшерергә дә теләмәгән Рамилә апа.
– Алмаз – Сафиннар нәселен дәвам итүче бердәнбер егет. Әтием сөйли иде: элек малай урамга уйнарга үзе генә чыга башлагач, кулына берәр уенчык тоттыра торган булганнар. Кире алып кайтса – өмет бар, калдырып кайтса – рәт чыкмый моннан дип юраганнар. Алмаз кечкенәдән тырыш булды, хуҗалыкны кайгыртты. Шәһәрдә туса да, кулы эшкә ята. Шуңа күрә кистереп әйтәм: нинди генә эш булса да, баланы гел үз яныңда йөртергә кирәк. Малай – әти янында, әни кыз янында кайнашырга тиеш. Дачага баргач, шөгыльле булсын өчен, таш булса да җыярга бирә идем.
Кечкенәдән кул арасында кайнашкан Алмаз да, Алсу да инде туган нигездән еракта – Казанда. Алмаз КФУда берьюлы ике белгечлек алып, соңрак аспирантура тәмамлаган булса, алты яшькә кечерәк сеңлесе быел
кызыл дипломлы белгеч булачак. «Кызыбыз туганны
минуты-секунды белән хәтерлим, – ди кабат истәлекләренә бирелгән әти кеше. – Янымда басып торган Алмаз да күз алдында үсеп киткән кебек тоелды».
– Алсуны алып кайткан мәлдә Алмаз яратырмы, көнләшмәсме икән дип борчылдым. Ә ул сеңлесе янына килеп ятты да: «Әни, кара әле, нинди матур ул!» – диде. Сөбханалла, мөнәсәбәтләренә күз тимәсен. Бер-бер артлы Казанга киткәч тә, бер-берсенә терәк, ярдәмче булдылар. – Рамилә апаның сүзләреннән җылылык бөркелә. Сүзне Рамис әфәнде дәвам итә:
– Ни арада үсеп җиткәннәр диген. Ярый әле, бергә булган һәр мизгелне фото һәм видеога төшереп барырга тырышканбыз. Альбомнарны да берьюлы өчәр итеп ясыйбыз. Берсе бездә сакланса, балаларның һәрберсенең үз нөсхәсе бар. Гаилә, туган як белән бәйле һәрнәрсәгә аерым хөрмәт, мәхәббәт бездә. Ярты ел дәвамында Америкада укып кайткан Алсуыбызны каршылаганда кабызган «Болгар» радиосыннан агылган җырларны ишеткәч, аның: «Ниһаять, үз телебезне ишетәм!» диюе һаман истә. Бүген дә театрга, концертларга бергәләп йөрергә тырышабыз һәм балалар күңеленә дөрес орлыклар салганбыз дип шатланабыз.
– Кемдер Сабантуйга җыела, кемдер гаиләсе белән каен себеркесенә бара. Безнең дә үз традициябез бар: атна азагында гаилә кичке ашка җыела. Кечкенәдән Татарстаннан килгән барлык кунакның (араларында кемнәр генә юк: артистлар да, язучы-шагыйрьләр дә, дәүләт эшлеклеләре дә) безгә килүе тәэсир иткәнме, шунда өстәл янында әйтелгән сүзләр хәтерләрендә уелып калганмы – шимбә табынын түгәрәкләгәндә, узган атнага нәтиҗә ясыйбыз, бер-беребезгә теләкләр әйтәбез. Шунда, була калса, ялгышып кылган гамәлләр өчен гафу үтенәбез я сәбәпләрен аңлатабыз. Башта ыңгыр-шыңгыр сөйләгән балалар бераздан остарды, үз фикерләрен төгәл әйтергә өйрәнде. Бу традицияне башка гаиләләргә дә кулланырга киңәш итәм, чөнки кечкенәдән җыеп килгән үпкәләр, әйтелмәгән сүзләр психологиядә «балачак травмасы» дигән диагнозга сәбәп була ала. Ә без бер-беребезгә ачылдык, аңлашылмаучанлыкларны вакытында ук хәл итәргә тырыштык. Баштагы мәлне мондый ачык сөйләшүләрдән соң күз яшьләренә дә чыланырга туры килде. Шуңа күрә дә бу катлаулы тормышта балаларны «айт-два» белән түгел, ә ярату белән тәрбияләргә, сабый яшенә төшеп яшәргә кирәк. Аларның кызыксынулары – тамагочимы ул, футболмы – барысы сиңа да кызык булырга тиеш. Үз эченә ябылмасын, урамга китмәсен өчен, баланың иң якын дустына әверелү мөһим. – Әни кешенең әлеге сүзләренә өстәмә кертү кирәкми дә.
Ульяновскиның баш татары
Рамис әфәндене белгән һәркем шулай ди. Алай гына да түгел, телевидение эше буенча ул Идел буе федераль округына кергән барлык төбәкләрдән хәбәр җиткерүче дә бит әле. Һаман кеше арасында булган хезмәттәшем-
нән Ульян татарларының тормышы турында сорашам. «Читтәге татарлар Казандагылардан шактый аерыла. Аларда тел дә, традицияләр дә күбрәк саклана. Милләттәшләр оялмый: һәр чарага калфагын-читеген кия.
Монда бер-береңә ярдәм итү, бердәмлек хисе көчле, –
ди тынгысыз Рамис абый һәм сүзен дәвам итә. – Әни мине сабый чактан ук «Улым кеше гозер белән ярдәм сорап килсә, мөмкинлегең булса, борып чыгарма, ярдәм ит!» – дия торган иде. Шул сүз һәрчак хәтердә, монда эшләү чорында да никадәр кешегә балалар бакчасына, мәктәпкә урнашырга, эш табарга ярдәм итәргә туры килде. Кешегә булышу, аларга кирәк булу үзеңә дә рәхәтлек бирә. – «Барысына да ничек өлгерәсез?» дигән соравыма да җавабы әзер. – Көндәлек алып барам: кичтән план төзим, үтәлгәнне сызып куям. Янда терәк булганда, барысына да өлгерергә мөмкин. Тыл көчле булу кирәк. Рамилә аңламаса, көнләшсә, эшләргә теләк тә булмас
иде. Ә бездә ир йә хатын-кыз эше дип бүлешү юк. Иртәрәк кайтам икән, мин ашарга пешерәм. Бүрәнәнең бер башыннан мин тотсам, икенче башыннан Рамилә тота.
Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре Рамилә апаның да эше җитәрлек. Телевидениедә «Музыкаль котлаулар», соңрак «Чишмә» тапшыруында эшләгән ханым өлкәнең моннан 12 ел элек ачылган Татар мәдәният үзәген җитәкли.
Ирле-хатынлы Сафиннар тарихи ватаныбыз җирләрендә нык басып тора. Башкарган эшләренә сокланып, горурланып карарлык. «Быел якташларыбыз язучы Ибраһим ага Нуруллин һәм шагыйрь Сәхап Урайскийның туганнарын – оныкларын таптым. Ике чемоданга тутырып, бик күп шәхси әйберләрен, кулъязмаларын җибәрделәр. Хәтта Тукай премиясенең орденын да бирделәр. Барысын да Мәдәният үзәгендә ачылган музейга куйдык», – эзтабар-журналист якташларының исемнәрен мәңгеләштерү буенча алып барган эшләре турында сөйли. Баксаң, Ульяновск өлкәсендә 67 татар авылы бар икән. Шуның егерме өчесенең тарихы турында китаплар чыккан инде. «Автономиядә һәр татар авылы турында, дәфтәр калынлыгында булса да, китап чыгарырга дигән бурыч куйдык. Бүген биш китап язылып ята. Бастыру мәсьәләсен авылдашлар үзләре кайгырта, без оештыру, материал туплау ягыннан ярдәм итәбез», – дип дәвам итә ул сүзен. Китапны исә сала интеллигенциясе: укытучылар, мәдәният һәм мәгариф тармагы ветераннары яза. Алар йорттан йортка йөреп материал туплый башлаганчы, һәр авылда җыелыш уза икән. Моннан дүрт ел элек өлкәнең Төбәкне өйрәнүчеләр һәм эзтабарлар клубы оештырганнар. Ел саен эзтабарлар һәм Казан галимнәре катнашында тәҗрибә уртаклашу форумы уза. Моннан дүрт ел элек 1000 нөсхә тираж белән чыккан «Сембер-Ульяновск төбәге татарлары» энциклопедиясенең якын арада яңартылган, баетылган басмасы дөнья күрсен дип тырышып йөргән чаклары. «Шигырь китапларына караганда, туган якны өйрәнүгә багышланганнарына ихтыяҗ зур. Димәк, кеше үткәне белән кызыксына, үзенең рухи байлыгын киләчәк буынга җиткерергә әзерләнә», – дип нәтиҗә ясый Рамис әфәнде. Үзенең дә хыялы бар: күңел түрендә икесенең дә кендек каны тамган, ике сукмакны бер иткән Урта Балтай авылы турында китап язарга тели ул.
– Илле биш ел дәвамында агачны күп утырттым, йорт төзелде, улым-кызым үсеп җиткән. Хәзер Рамиләм белән рәхәтләнеп үз көебезгә яшәргә тырышабыз. Эштән бушаган арада бакчада кайнашабыз, – ди Рамис әфәнде, әңгәмәне түгәрәкләп. – Мин искене яңартырга яратам. Күптән түгел 80-90 еллык туку станогы алып кайттым. Мунча стенабызны авылдан килгән иске әйберләр – чуен, тәрәзә рамнары, лампа бизәсә, өй түрендә әтидән калган тальян утыра. Кайчак үзем дә тарткалыйм. Эштә генә түгел, безнең өйдә дә рухилык беренчел. Балаларыбыз аша оныкларыбызга да шул омтылышларыбыз күчәр дип өметләнәбез.
Ландыш НӘСЫЙХОВА
Покчи Лӧзя гуртысь ужысь но ожысь ветеран Зинаида Медведева пересьмон даурзэ ӝожтӥськытэк, луэмезлы шумпотыса ортчытэ.
Ужысь но ожысь ветеран, КПСС-лэн членэз, коммунистической ужлэн ударникез, производстволэн азьмынӥсез луись Зинаида Семёновна Медведеваен тодматскытозь ик тодӥ: со туж адӟем карымон но данъяськымон кышномурт.
Та сярысь гурт поселениын веразы, калык но сое туж гажа вылэм. Зинаида Семёновна доры Покчи Лӧзяе лыктыса вуэме бере, нырысь ик капкаязы юнматэм пул синме йӧтӥз. Отын гожтэмын: «Та юртын улэ Быдӟым атыкай ожысь ветеран Кушаев Иван Семёнович». Монэ пумитаны потэм Людмила Ивановна шуиз: «Иван Семёнович — мынам атае. Редакциын но ужаз со. Нош Зинаида Семёновна мынам анаелэн сузэрыз. Зинаидалэн самой бадӟым агаез — Александр Семёнович — Грозный городлэн главаез вал куке но. Собере Ижевскысь обкоме ужаны интыяськиз. Мукет агаез, Кузьма Семёнович, жугиськон бере банкын ужаз. Туж адӟем карымон воргорон вал. Зинаида Семёновна но туж дано кышномурт. Мазэ веранэз, соин вераськыса, асьтэос но валалоды…»
Та юртын монэ пумитаз туж вольыт, чебер, веськрес мугоро кышномурт. Ӵапак Зинаида Медведева луиз со. Нырысетӥ малпанэ: зэмзэ-а солы туэ укмыстон арес тырмоз?..
Медведева Зинаида Семёновна 1931-тӥ арын Покчи Лӧзя гуртысь огшоры крестьян, трос нылпиё семьяын вордскем. Семьяязы соос сизьым кузя нылпиос луиллям (куинез атаезлэн нырысетӥ кышноезлэсь нылпиосыз), кылем ньыль нылпиоссы вордско кыкетӥ кузпалъяськонэзлэсь. Зинаида — семьяязы самой покчи нылпизы.
— Анай-атае вазь кулӥзы, — синкылиоссэ ватыса вера Зинаида Семёновна. — Соин улонысь шуг-секытъёсты нылпи дырысен ас выламы шӧдыны тупаз. Озьы ке но, школаын дышетскыны быгатӥ. 1939-тӥ арын гуртысь сизьым классъем школае дышетскыны пыри, сое 1946-тӥ арын отличиен йылпумъяй».
Школаын дышетскыкуз ик Зинаида колхозын ужаны кутскем. Али но тодаз на, кызьы соос етӥн, пыш ишкаллям, кӧжы октӥллям, Ушма нюлэскы ветлыса. Отын кыӵе умой луэм: кӧжылэсь шыд но ӝук пӧзьтӥллям, кӧтсэс тыриллям. Шутэтскыкузы шулдыръяськыса, огазе пӧртэм сямен шудӥллям. Тужгес тодаз кылемын турын турнан дыръёссы. Кырӟаса-кырӟаса турын октэмзы, чуръямзы. Шошма — дорын, нуналаз дас пол но вуэ пыласькыны ветлӥллям. Со понна ик бадӟымъёслэсь соослы йӧтэм но.
Сизьыметӥ классэ йылпумъямез бере, Зинаида Казаньысь капчи промышленностья техникумысь обувной отделение дышетскыны пыре. 1950-тӥ арын, дышетсконзэ отличиен йылпумъямез бере, Зинаидаез Свердловскысь «Уралобувь» фабрикае ужаны лэзё. Визьмо, тыршись, вылӥ куронъёсты пуктӥсь, лякыт сямо нылкышноез ужаз гажало но ярато. Нырысь со заводын мастер луыса ужа, собере инженерлэсь ужзэ быдэсъяны кутске. Ужъюлтошъёсыз пӧлын ужась нылкышно гажанэ вутске, солы самой секыт но кылкутымон ужъёсты но оско (пӧсь цехъёсын, конвееръёсын ужъёсты). Ужало кык сменаен. Кӧня ке дыр ортчыса, сюлмыз вордскем палъёсаз кыскыны кутске.
— 1963-тӥ арын Казане бертӥ. Аслам ӧнерея «Спартак» пыдкутчан фабрикае производственной дышетонъя мастер луыса ужаны интыяськи, 35-тӥ номеро училищеысь егит дышетскисьёсты пыдкутчанэн герӟаськем ужъёсын вырыны дышетӥ. Группаосы дышетсконъя но, практикая но, дисциплиная но самой умойёсыз пӧлын вал. Конкурсъёсын но мынам группаосы призо интыос басьтылӥзы. Малы ке шуоно мон зэмзэ но аслам уже шоры кылкутыса учки, сое яратыса но кулэезъя быдэсъяны тырши, — шуэ Зинаида Семёновна.
Трос-трос тодэ ваёнъёсыз кышномуртлэн егит дырыз сярысь. Татарстанысь ёросъёсы ужаны ветлэмзэ (Саба районэ картофка октыны ветлӥллям, Верхний Услонэ — улмо люканы), группаосыныз концертъёсты дасямзэ но калык азьын выступать каремъёссэ со умой тодэ. Ужез шоре кылкутыса учкемез, организаторской быгатонлыкъёсыз понна ик Зинаида Семёновнаез «Спартак» фабрикалэн 35-тӥ номеро училищеяз завуч карыса тодмосто. Киев, Луганск, Ленинград городъёсы квалификацизэ ӝутыны но ветлэ нылкышно. 1975-тӥ арысен бытовой обслуживаниея Министерствоын инженер луыса ужаны кутске (кивалтӥсез соку Евгений Борисович Богачёв луэм, со котьку Зинаида Медведевалэсь ужамзэ вылӥ дунъям). Татын ужакуз, Зинаида Семёновна трос ветлэ командировкаосы, эскеронъёсы, егитъёсты ужаны дышетэ, соослы визь-кенеш сётэ. 1986-тӥ арын дано шутэтсконэ потэ. КПСС-лэн членэз, коммунистической ужлэн ударникез (1980), производстволэн азьмынӥсез, ужысь но ожысь ветеран со. Трос таукарон гожтэтъёсыз, данъян грамотаосыз, медальёсыз вань Зинаида Медведевалэн. Одӥгез ласянь гинэ жаляса вераны тупа, со кузпалъяськымтэ, нылпиосыз но солэн ӧвӧл. Туннэ нуналэ апаезлэн нылыныз кыкназы туж тупаса, ог-огэс яратыса уло соос.
— Пенсие потэме бере но али Казаньын улӥ. Вить ар талэсь азьло татчы, Лӧзяе бертӥ. Малы ке шуоно тазалыке лябӟиз, соин апаелэн нылыз доры бертӥ. Людмилаен котьку умой вал кусыпъёсмы, котьку эшлыко улӥмы. Али но озьы улӥськомы. Мон котьку но адямиосын — ӵыжы-выжыос-а соос, валче ужасьёс-а, огшоры тодмотэм адямиос-а — огъя кыл шедьтыны тырши. Город улонлэсь куддыр мӧзмисько ке но, татын улыны мыным кельше. Быгатэмея юрттыны тыршисько, гуртын уж уг быры ноку но. Трос уг ужаськы ке но, каллен-каллен созэ-тазэ ужасько. Мон гуртын будэм адями бере, ужлэсь уг кышкаськы. Ушъяськыса уг вераськы, но монэ адямиос гажало, шумпотыса пумитало, ӵемысь куное но мон доры вуыло. Мон талы туж шумпотӥсько, пересьмон дауре вуэм бере, солэсь но бадӟым шумпотон вань-а меда? — шуэ Зинаида Семёновна.
Вераськонамы Зинаида апайлэн племянницаез, Людмила Ивановна Мухина, итӥське.
— Ваньмыз озьы. Котьку ог-огмылы юрттыса улӥмы Зинаен. Ваньмыз ласянь адӟем карымон кышномурт со. Со понна ик сое котьку гажазы, али но гажало. Нош кыӵе вал со чебер, кыӵе со умой но валаса дӥсяськиз, кыӵе умой ассэ котьку возьыны быгатӥз! Ма, ужез но сыӵе вал. Ми, солэн племянникъёсыз, ваньмы со пыр потӥмы шуыны луэ. Зинаида Казаньын улыку, ми студентъёс вал, со котькудмес ас дораз вайиз, котькудмес утиз, сюдӥз-вордӥз.
Зинаида Семёновна Людмила Ивановналэсь верамъёссэ туж сак кылзӥськиз но кӧня ке дырлы ас малпанъёсызлы сётскиз. Берлогес со малпанъёссэ шара вераз: «Сыӵе вал мон… Котькытчы вутскись, етӥз, тэк пукисьтэм. Туж активной улонэн улӥ, кытчы гинэ ӧй вутскы. Адямиез кылзӥськыны но быгатӥ, со дыре ик аслэсьтым малпанъёсме но вераны ӧй кышка. Кытын мынам егит дыръёсы?..»
Егит дыръяз Зинаида апай балалайкаен но, гитараен но шудэм. Сотэк уг ортчыло вылэм нокыӵе концертъёс но, ужрадъёс но. Кырӟаны но туж яратэм. Ма, кырӟаны али но пумит ӧвӧл вылэм со. Тужгес солы удмурт кырӟанъёс кельшо. «Мон удмурт ук, кызьы удмурт кырӟанъёсты уд кырӟа ини», — пайме кышномурт.
14 аресэз тырмытозь гуртын улэм бере, гурт улонэз но, удмурт кылэз но туж матын каре, ужлэсь но уг кышка, ӟеч кылъёсты вераны но уг жаля Зинаида Семёновна. Тӥни озьы, висёнъёсызлы ӝожтӥськытэк, луэмезлы шумпотыса улыны быгатэ со.
Район тормышына кагылышлы иң мөһим яңалыкларыбызны Балтаси_Хезмэт телеграм каналыбызда да укыгыз.
Иман… Иманлы кеше булу… Халкыбыз а?ына бик борынгыдан се?г?н т?шенч?л?р бу. Иманлы булу — ул динле булу, динг? табынып яш?? диг?н с?з ген? т?гел, ул ?хлакый кагыйд?л?р буенча тормыш ит?не а?лата. Тикм?г? ген? ?би-бабаларыбыз безне б?тен начар гад?тл?рд?н тыеп тормыйлар. П?хт?, чиста, матур итеп киен?, сабыр гына с?йл?ш?, м?лаем, ярд?мчел булу — шундый к?рк?м сыйфатлар безг? борын-борыннан ?би-бабаларыбыздан мирас булып калган. Гомум?н, халкыбыз ?д?п сакларга, инсафлы, намуслы булырга, ата-ана хакын хакларга, борынгы йолаларны м?мкин кад?р ?т?рг? тырышкан. Кызганычка каршы, бу сыйфатлар к?бр?к ?лк?н буында гына сакланып калган. Революцияд?н со?гы еллар изге йолаларга, борынгы ?хлак нормаларына м?н?с?б?тне ?зг?рт?.
?мирхан Еникине? «?йтелм?г?н васыять» хик?ясенд? бу м?сь?л? безне? к??елл?рне тетр?ндерерлек, озакка тынычлыкны югалтып, уйга калырлык итеп к?т?рел?. Бу ?с?рд? ?лк?н ??м яшь буын арасындагы м?н?с?б?т, заманнар б?йл?неше кебек гаять м??им проблемалар ?з?кт? тора.
?мирхан Еники фикеренч?, ?зе?не? туган т?б?ге?не онытмау, ата-ана? нигезен? м?х?бб?т, олыларны х?рм?тл??, нечк?, саф к??елле ??м сизгер булу, халкы? бел?н б?йл??че йолаларны ?т?? я?а буында ?итеп бетми. Х?ер, бу я?а буын кешел?рене? барысына да кагылмый. М?с?л?н, ?с?рд?ге шагыйрь болай ди: «…сагыныр н?рс?л?р д? юк т?гел бит. ?н? шул син с?йл?г?н халыкны? матур йолалары — б?йр?мн?ре-туйлары, уеннары-?ырлары — берсе д? онытылмаска тиеш, минемч?… Халыкны? буыннан буынга к?чеп килг?н рухи байлыгы бит алар барысы да…»
Хик?яне? т?п герое — Акъ?би. Аксылу, Аккилен, Ак?и?г?, Акъ?би — гомере узган саен шулай т?рлеч? атыйлар бу башкорт карчыгын. Гомере буе пакь к??елле, намуслы, саф ?анлы булган ул. Авылыннан, туган ?иренн?н аерылмаган, хезм?т бел?н к?н к?рг?н, мал-туар, кош-корт асраган, ире бел?н балаларын т?рбиял?г?н, аларга югары белем бир? алган. Мен? х?зер балалары кайсы кая таралып, заманча яш?п, зур ?ирл?рд? эшл?п, ш???р кешел?ре булып бетк?нн?р. Алар буыннарны ялгап торган ?епне югалтканнар, авылга да бик сир?к кайталар, аналарыны? авылын сагынуын да, аны? тел?ген д?, сагышын да а?ламыйлар.
Бер яктан караса?, аларны да а?лап була кебек: алар — эш кешел?ре, вакытлары тар. ?нил?рен б?тенл?й ташладылар дип т? ?йтеп булмый: алар бит Акъ?бине ш???рг? алып килеп, аерым б?лм? биреп, т?рбиял?п торалар. ?мма ул балаларда аналарына карата игътибарлылык ?итеп бетми: алар аналары бел?н бер утырып с?йл?шерг? вакыт тапмыйлар, аны? со?гы с?зл?рен, со?гы васыятен ты?ламыйлар. ? ?л?р чагы ?итк?ч, Акъ?бине шифахан?г? илтеп салалар. К?зе йомылгач, ?йл?рен? алып кайтып м?ш?катьл?нмил?р. ?бине, к?фенл?п т? тормыйча, м?селман гореф-гад?тл?рен бозып ?ирлил?р. «?ан бирг?нд? янында кеше булмаган. Бер??не д? борчымыйча, к?б?л?кт?й, тавыш-тынсыз гына китк?н д? барган», — ди автор. Аны со?гы юлга озатканда ?йтелг?н шагыйрь с?зл?ре д? бик гыйбр?тле: «Кадерле дуслар, без ак к??елле, пакь к??елле ?с?ебезд?н м??гег? аерылдык. ?йе, ул барыбызны? да уртак ?с?ебез иде. Алай гына да т?гел, мин, ?ич икел?нмич?, аны башкорт халкыны? изге ?анлы анасы дияр идем…»
Гомерл?ре буе «туган ил», «халык» дип с?йл?нг?н балаларына ана эчт?н ген? ?пк?ли, «Авыл читенд?ге… кечкен? зиратта аны? (атагызны?) г??д?се ята. Баш очында таш юк… Аны? каберен мин д?, тагын бернич? авыл карты гына бел?. Безд?н со? бел?че булмаячак, кабер ?ир бел?н тигезл?н?ч?к… Й?, сезне? ?аныгызны бер д? борчымыймы бу н?рс??»
Зират — халыкны? д?ньяга, тормышка м?н?с?б?тен, аны? ?хлакый й?зен, рухын, омтылышларын чагылдырган урын. Акъ-?би кабере д? иренеке т?сле югалыр, онытылыр, м?гаен.
?ирг? килеп, гомер чигеп, кешел?рг? гел изгелек кылып, авылдашларыны? к??еленд? ?аман яш?г?н Акъ?бид?н н?рс? калды со?? ?зене? ист?леге булыр дип, гаил? ядк?ре итеп сакларлар дип, сандыгына ?ыйган «байлыгы»: чулпылары, х?сит?л?ре, муенса-бел?зекл?ре, ?з кулы бел?н суккан кызыл башлы с?лгел?ре, х?тф? камзулы, ирене? камчысы… Тик бу ядк?рл?р бер??не д? кызыктырмый: улы Суфиянны да, кызы Г?лбик?не д?, урыс килене Мария Васильевнаны да, бер к?лим? башкорт с?зе белм?г?н оныкларын да. Ананы? к??ел ?ылысын салып эшл?г?н бу со?гы ист?лекл?ре театр гардеробына илтеп тапшырыла.
Хик?яне? со?гы битен япканда, шагыйрь На?ар Н??мине? с?зл?ре иск? т?ш?:
Алла да юк х?зер, мулла да юк —
Милл?т ??м тел, ?ыр, мо? буталды.
?з арба?да башка ?ырны ?ырлау
Тыелмады, х?тта хупланды.
?мирхан Еникине? «?йтелм?г?н васыять» ?с?ре 1965 нче елда язылган. Шуннан бирле кырык ел чамасы вакыт узып китк?н. ?г?р безне? тормышыбыз ?с?рд? язылганча д?вам итс?, кем бел?, тагын бер егерме-утыз елдан бу ?с?р безне болай тетр?ндерм?с т? иде. Л?кин со?гы бер ун елда безне? милли рухыбыз уяна башлады, тарихыбызга, халкыбызга, аны? гад?т-йолаларына, к??ел ?????рл?рен? караш тамырдан ?зг?рде. Белмим, х?зер кем ген? Акъ?бине? сандыгындагы ядк?рл?рг? изге итеп карамас ик?н?! Х?ер, ун ел — тарихта сизелм?слек мизгел бит ул. Урыслашып бетк?н милл?т кешел?рен я?адан иманга китер? — ай-?ай, кыен эш! Л?кин, минемч?, акрынлап булса да, халкым кыйбласын табачак.
?тием минем — укытучы. Д?ресл?рг? ул т?б?т?й киеп кер?. А?а карап м?кт?бебезд?ге ир-ат укытучыларны? к?бесе т?б?т?й кия башлады. Энем д? ?нид?н тектереп алды аны. Анарга карыйм да уйлап куям: «?ле кайчан гына укытучыларны «Алла» с?зен кыстырган ?чен, педсоветларда тикшереп, газета битл?ренд? с?г?л?р иде. Б?лки шул укытучылар иманга кайтарыр да безне?!»
…?бием сандыгын актара: «Мен? бу кызыл башлы с?лгене минем ?нием суккан. ? мен? бусын сине? ?ние? чикте…» Мин боларны к??елем т?рен? салам, балаларыма, оныкларыма саклармын дип уйлап куям.
…?ти-?нием бел?н зиратка барам. Монда минем бабам ята. Тимер чардуган аша кабер ташына карыйм, язуларын укыйм. Зиратта тынлык, фани д?нья м?ш?катьл?ре онытыла монда. Агачлар шавы аша бабаларымны? рухы д?ш? кебек: «М?четл?рне кире торгыздыгыз, дини в?газьл?рне телевизордан ты?лыйсыз, Ураза гаетен, Н??р?зне, Корбан б?йр?мн?рен олылыйсыз, ?лк?нн?рне м?селманча со?гы юлга озатасыз. Л?кин бу бит ?ле м?сь?л?не? тышкы ягы гына. ? кешел?рне? ?анында ?зг?решл?р барамы со?? К??елл?рд?, чыннан да, иман нуры п?йда булдымы?»
Бу сорауларга ?авапны б?ген бир? ирт?р?ктер. ? шулай да ?мет бар.
Мин зираттан тынычланып кайтам. Бабам рухы ми?а иман нуры ?ст?де сыман. К??елемн?н ?аман Акъ?би бел?н с?йл?ш?м. ?ле д? ярый шундый изге ?аннар бар. Госман Сад? д? алар турында бик хаклы ?йтк?н:
Ходайны? ??р бирмеш к?нен
Дога кылып с?ламлил?р
Ил шатлыгы, ил аклыгы —
Ак яулыклы ак ?бил?р.
Халкымны с?ям мин, аны? ?тк?н данлы тарихы бел?н горурланам, ак ?бил?р алдында баш иям. Язмамны башкорт шагыйре На?ар Н??ми с?зл?ре бел?н т?мамлыйсым кил?:
Мин имансыз булыр идем,
Ч?чк? кебек сулыр идем,
Синн?н башка, милли ?аным.
Акъ?би образы — халык намусын ??м рухи д?ньясындагы сафлыкны г??д?л?ндер?че образ
(II вариант)
План.
I. Кереш. ?.Еники — кеше к??елен мавыктыргыч тасвирлаучы ?дип.
II. Т?п ?леш.
1. ?.Еникине? «?йтелм?г?н васыять» хик?ясенд? к?т?релг?н и? ???миятле м?сь?л?л?р.
2. Акъ?би образы — халык намусын ??м рухи д?ньясындагы сафлыкны г??д?л?ндер?че образ:
а) Акъ?бине? кешелеклелек сыйфатлары;
б) Акъ?би — туган телебез сакчысы;
в) тормышта Акъ?биг? охшаш ш?хесл?р;
г) Акъ?биг? балаларыны? м?н?с?б?те.
III. Йомгаклау.
1. Акъ?бине? васыяте б?генге к?нн?рг? килеп ?итк?н.
2. «?йтелм?г?н васыять» хик?ясене? т?рбияви йогынтысы.
«Йомшак кына ??йге ?ил ис?. Дала буйлап кылганнар й?гер?, кылганнар й?гер?…
…?н? к?мешл?неп дулкынланган кылганнар арасында ак яулык б?рк?нг?н, алъяпкыч б?йл?г?н, к?лм?ген ыштан б?рм?сен? кыстырган кечкен? буйлы арык бер ?би киз?к ?ыеп й?ри…»
?. Еники.
Татар ?д?биятына без яраткан, без олылап иск? алган, х?рм?тл?г?н Акъ?би ?н? шулай килеп кер?.
«Минем исемем Акбик?, — ди карчык. — Кыз чагымда мине Аксылу дип й?рт?л?р иде, кия?г? чыккач, Аккилен булдым, аннары Ак?и?г?, ? х?зер мен? Акъ?би…»
Акъ?би образын тудырган язучы хакында мин нил?р бел?м со??
?д?биятка ?мирхан Еники Сталин режимы х?кем с?рг?н кара давыллы егерменче еллар уртасында кил?.
Башта — тыйнак кына хик?ял?р, очерклар яза. Аны? исеме Ватан сугышына кад?р бик азларга билгеле була. ?. Еники 1941 — 1945 нче елларда Ватан сугышында катнаша.
Язучы ?зене? ?с?рл?ренд? ?т? гади, гад?ти, л?кин шуны? бел?н берг? бик кешелекле, тир?н м?гън?ле, кешел?рг? якын, кадерле х?л-?хв?лл?рне ала. Ул кеше к??елене? мо?арчы без белм?г?н якларын чигеп, н?кышл?п бир?, рухи г?з?ллекне яктырта.
??м мен? б?ген без та? калып укый торган ?с?р! ?йтерсе? л? ул н?къ минем, сине? ??м бик к?пл?рне?, милл?темне? намусы, сафлыгы, пакьлеге ??м кил?ч?ге сагында торган ?бил?р турында.
Мин кайчакта к?меш ч?чле М?гъз?м? ?биемне? кулларына карап торам. Мондый куллар тагын кемд? бар? Ул куллар кечкен? ген?, йомры гына. Л?кин шул кечкен? ген? куллар бел?н минем ?бием ?з гомеренд? н?рс?л?р ген? эшл?м?г?н?! К?н туган саен шул кечкен? ген? кулларга я?адан-я?а эшл?р табыла торган. Мен? х?зер д? мин а?а карыйм да Акъ?би чалымнарын эзлим.
1965 нче елда язылган «?йтелм?г?н васыять» — безне? б?генге к?небез ??м кил?ч?гебез турындагы ?с?р. Язучы тарихи барышны? кил?ч?ген к?пк? алдан к?реп, кешелек ??мгыятен? ми?ербансызлык, таш к??еллелек янаганын кис?теп язган ?с?р бу. «?йтелм?г?н васыять» хик?ясене? ?з?генд? Акъ?би образы тора. Аны? тойгы-кичерешл?ре, ?т? кешелекле ??м ?итди уй-фикерл?ре тасвирланган. Бу образда халык рухы, борын-борыннан килг?н гореф-гад?тл?ре чагылган.
Бу — Акъ?бине? авырып ш???р шифахан?сенд? ?л?е, васыятен ?йт? алмыйча калуы турындагы ?с?р ген? т?гел. Ч?нки Акъ?би авыру т?гел, ул б?ген д? с?лам?т, без ?зебез, безне? ??мгыятебез авыру. Безне терелтер ?чен Акъ?бил?р к??еле кир?к, бик т? кир?к. Безг? б?ген Акъ?бил?р кир?к.
?бием ??м Акъ?би бу яктан бер-берсене? игез?ге шикелле бик охшашлар.
Акъ?би — и? кешелекле, и? ш?фкатьле, бала ?анлы ана, ирне ир итеп тоткан, балаларына ихлас к??елд?н т?рбия бирг?н, хезм?т с?юч?н кеше. Ул гомере буена х?л?л к?че бел?н яш?г?н. Акъ?би балаларын илг? файдалы, укымышлы итеп ?стерерг? тырышкан, ире бел?н дус ??м тату яш?г?нн?р. Бу аны? шатлыгы, куанычы. Л?кин олыгайгач, сафтан чыккач, ул борчыла, ?зг?л?н?.
Аны? балаларыны? авылдан чыгып кит?л?рен?, туган туфрактан читл?ш?л?рен? ?аны сыкрана. ?итм?с?, олы улы Суфиян рус кызына ?йл?нг?н. ?би моны башкорт халкыннан й?з ч?ер?, н?сел-ыруыннан читл?ш? дип саный. Д?рест?н д?, оныклары бел?н ?би с?йл?ш? алмый, ч?нки алар башкортча белмил?р.
Язучы а?а борчылып болай ди: «А?, бу тел юклыгы! Карчыкны? тел ?йр?нер вакыты к?пт?н ?тк?н шул инде, ?мма Суфиян, юньсез, балаларына, ник ичмасам, ?бил?рен? д?ш? алырлык кына ?зебезч? бернич? дист? с?з ?йр?тм?де ик?н со??!» Акъ?би балаларына газиз туган телне к?з карасыдай кадерл?п сакларга кир?к дип васыять ?йтеп калдырырга тели.
Гаил? ш???р?сен алып бару, н?селне? абруе турында нык кайгырту, гаил? ядк?рл?рен кадерл?п саклау, зират-каберл?рг? карата игелекле м?н?с?б?т кебек к?рк?м сыйфатлар халкыбызны? ?лк?н буыннарны изге итеп санавыннан кил?.
?с?рд? шушы изге ?еп ?зел?. Акъ?бине? васыятен кил?ч?кк? ?иткерерлек буыны юк.
Шу?а да ?с?рне язучы «?йтелм?г?н васыять» дип атаган.
Тормышта Акъ?биг? охшаш ш?хесл?р шактый. Мо?а ти? кешене — ?зебезне? Янтуган авылыннан С?лим? ?бине д? иск? алып с?йл?рг? була. Ул Акъ?бид?н аермалы буларак, ана телен белм?г?н оныклары бел?н аз-маз кыенлык кичереп булса да, рус теленд? с?йл?ш? иде. ?мма юлыма оныклары бел?н очраганда, ?ч баласына да гыйлем биреп олы юлга озаткан С?лим? ?бине? к?зл?ренд? ?йтеп бетер? алмый торган мо?сулык, ниндидер кыенсыну хисл?ре сыенган була.
Еллар бер-бер артлы ?т? тора, ?бине? карты якты д?нья бел?н м??гег? саубуллаша, балалары т?рлесе-т?рле якка таралышып бет?л?р. Акъ?би ?йд? берьялгызы торып кала, ?зенч? к?н к?р?. ??р к?нне балаларыны? кайтып кер?л?рен ?зелеп к?т?. ?мма алар сир?к кайталар шул: эшл?ре к?п. ?бине? саулыгы к?нн?н-к?н начарлана, урын ?сте хастасына ?йл?н?. Шунысына ш?кер: к?ршел?ре аны ташламыйлар, кер?л?р, х?лен белешеп торалар, ч?ен куеп эчерт?л?р, кош-кортын карыйлар, ?ен ?ылыталар. Авыл халкы к?ченн?н килг?н ш?фкать-м?рх?м?тне кызганмый.
Язмышлардан узмыш юк диг?нд?й, Акъ?бине? д? авылдашлары бел?н саубуллашып ш???рг? кит?р минутлары ?ит?. Изге туфрактан, авылдашлардан аерылу а?а ?т? кыен була. Халкыбыз юкка гына: «Олыласа? олыны, олыларлар ?зе?не», — дим?г?н шул.
Мен? ул ш???рд?, балалары янында. Ул ?зе бер б?лм?д? ята. Урын-?ире чиста, тамагыннан да ?змил?р, тик ?бине? ?аны тыныч т?гел. Ул чит ?ирд?, кешел?рд?н аерым яши.
Р?х?т булса да торган ?ир,
Сагындыра туган ил.
?бине? кызы бел?н киявене? тормышы ?з агымына бара да бара. Еш кына кунаклар да килеп кит?, туган-тумачалар г?рл?шеп утыра, ялгыз б?лм?д?ге карчыкка бер??не? д? исе китми.
Сир?к кен? булса да, оныклар да ?би янына кереп чыккалыйлар. Ул вакытта ?би аларга к?зл?рен тутырып карый, ?анын борчыган с?зл?рне ?йтерг? тели. Л?кин оныклары: «Ха, бабушка!» яки «Пока, бабушка!» диюд?н ары китми, башкортчалап ?бил?рен юатырдай с?зл?р ?йт? алмыйлар.
Акъ?бине? сулыш алуы к?нн?н-к?н кыенлаша бара. Якты д?нья бел?н саубуллашыр к?нн?ре якынлаша. Балалары алдына аны со?гы юлга озату м?ш?кате килеп баса. ??рт?рле с?б?пл?р табып, аны? тел?ген? каршы килеп, ?нил?рен больницага озаталар. ?зенч? биред? а?а х?рм?т к?рс?т?л?р, табиблар карый, к?з?теп тора. Л?кин а?а болар инде файдасыз. К?п т? ?тми, ?бине? к?зл?ре м??гег? йомыла.
?бине? ?йтерг? тел?г?н васыятьл?рене? и? кир?клесе шул иде: «Улым, ?тен?м сезд?н, мине, зин?ар, ?зебезч?, м?селманча ?ирли к?регез инде».
Л?кин аны? бу тел?ге кабул булмый. Аны ш?ригать кушканча т?гел, урысча ?ирлил?р.
??р халыкны? талантын, матурлыкка м?н?с?б?тен, яш?? р?вешен а?латкан, ата-бабаларны? т?се итеп буыннан буынга к?чеп, сакланып килг?н ядк?рл?ре була. Акъ?би д? ?зе ?чен бик кадерле кайбер н?рс?л?рен балаларына т?се итеп калдырырга тели. Л?кин балалары Акъ?бине? со?гы тел?ген ты?ларга вакыт та таба алмыйлар, кир?ксенмил?р д?. Х?тта ананы? со?гы васыятен — аны ?зебезч? ?ирл??не д? тиешенч? оештыра алмыйлар. Акъ?би вафат булгач, бу ?йберл?рне? к?бесен театр гардеробына илтеп бир?л?р. Ата-бабаларыбызны? ист?леге ?зелеп калгандай була.
Акъ?бине? балалары ?нил?рен х?рм?т т? ит?л?р, яраталар да. Ни ?чен со? алар аны? со?гы тел?кл?рен ишетеп калырга вакыт таба алмыйлар? Ниг? алар Акъ?би ?чен бик изге булган ?йберл?рне? кадерен д? белмил?р?
Бу сорауны авылларда яш??че бик к?п ак яулыклы ?бил?рне? балаларына бирер идем мин. Ч?нки язучы «?йтелм?г?н васыять» ?с?ренд? халкымны ?т? ягымлы образ — Акъ?би итеп г??д?л?ндерг?н. ?с?рд? халкыбызны? б?генге четерекле х?ле, язмышы, халык т?къдире чагылдырылган.
Туга? туфрактан аерылып, ш???рл?рг? к?чк?н авыл балалары я?а шартларга иял?шерг?, т?рле милл?т кешел?ре бел?н аралашып яш?рг? тиеш булалар. Бу аларны? рухи д?ньясына бик зур йогынты ясый.
Рус м?кт?пл?ренд? укып белем алган татар балаларында милли а?, милли горурлык к?че яшеренр?к, з?гыйфьр?к чагыла. Милли а?, милли горурлык — бик табигый, бик кир?кле сыйфат, ул бит милл?тчелек т?гел. Халыклар арасындагы дуслыкка да аны? ?ич зарары юк. Милли а?ын, милли горурлыгын югалткан халык мескен халыкка ?йл?н? бит, ул тизр?к башкаларга яраклаша — буйсына ук башлый.
«?йтелм?г?н васыять» ?с?ренд?ге й?зьяш?р картны? «учагы?да ут с?нм?сен» диг?н с?зл?ре халыкны? рухи байлыгы бервакытта да саекмасын, кимем?сен, милл?т ?тк?нен х?рм?т итсен диг?нне а?лата. Акъ?бине? тел?кл?ре халык тормышын рухи т?ссезл?ндер?г? каршы юн?лг?н. Авылны? гади карчыгы кил?ч?к буыннар тормышын м?гън?ле, матур итеп к?рерг? тели.
Рухи байлык ?тк?нн?р, ?лг?нн?р ?чен т?гел, безне? ?чен — б?генге ??м кил?ч?к ?чен кир?к.
«?зене? ?тк?нен оныткан халыкны? кил?ч?ге юк», — диг?н татар халкыны? к?ренекле галиме Ш. М?р?ани.
Талантлы язучы бер?злексез ?с?, к?т?рел? барган заманны? аеруча четерекле м?сь?л?л?рен кыю р?вешт? кузгатып килг?н. ?хлак, рухи т?рбияд?ге у?ышлар бел?н ген? тынычланмыйча, «?йтелм?г?н васыять» хик?ясе безне тыйгысызлыкка, ?итди уйлануларга чакыра.
Тормышны? аяусызлыгын, ??ркайсыбызга да олыгаю к?нн?ре ?ит?ч?ген к?з алдыма китер?м. Без, Акъ?бил?рне? оныклары, ??рчак ?ылы карашыбызны кызганмаска, ис?нн?рне? кадерен белеп яш?рг? тиешбез.
Р?хм?т сезг?, ?лк?нн?р!
Безне? ?чен ?киятле, ки? к??елле, олы й?р?кле ?бил?р!
Т?рбияви йогынтыны? поэтик бер формасы булып х?ер-фатиха бир? ??м алу, ата-ана догасы, ?лк?нн?р ?йтк?н тел?кл?р торган.
Б?ген мин д? тормыш диг?н зур д?ньяга аяк басарга торам. Олы юлга чыгар алдыннан Акъ?бине х?терл?тк?н ?биемне? догаларын, тел?кл?рен ты?лыйм.
Акъ?би турындагы язмамны балачак дустыбыз, танылган шагыйрь Госман Сад? с?зл?ре бел?н т?мамлыйсым кил?:
Ходайны? ??р бирмеш к?нен
Дога кылып с?ламлил?р
Ил шатлыгы, ил аклыгы —
Ак яулыклы ак ?бил?р.
⇐ Предыдущая17181920212223242526Следующая ⇒
Date: 2015-09-18; view: 5746; Нарушение авторских прав