КӨЗ ТУРЫНДА ШИГЫРЬЛӘР
Көз һәр кешенең күңелендә төрле хисләр уята: кемдер алтын-сары төскә күмелгән бу вакытка ихластан сөенә, бу айларда үзенә илһам, көч ала, ә кемдер көзләрдә сагышка бирелә, хатирәләр дөньясына чума… Ничек кенә булмасын, бу ел фасылы һәр кешенең күңелендә үз урынын таба. Ә беләсезме, көзне нәрсә белән тагын да ямьләндереп җибәреп була? Әлбәттә, иҗат, шигырьләр белән! Көз бит хисләргә, җанны айкардай кичерешләр шулкадәр бай!
Көзге сагыш
Тып-тын гына урманнарда
Яфрак-яфрак сагыш ява.
Көзге яфрак — минем сагыш,
Минем җаным сагышлана.
Тамчы-тамчы сагыш яше
Күздән түгел, җаннан тама.
Тамчы-тамчы энҗе сагыш.
Минем күңел сагышлана.
Көзге урманнарга кушылып,
Минем җаным сагышлана.
Тәлгәш-тәлгәш миләшләрдә
Сагышларым дөрләп яна…
(Илсөяр Иксанова)
Көз
Күңелләргә сагыш салып,
Көзләр дә җиткән икән.
Куе урман өсләреннән
Сарысын сибеп үткән.
Пәрәвез җепләреннән ул
Үреп куйган ятьмәсен.
Чү! Кузгатма син аны, җил,
Бу матурлык бетмәсен.
Сары яфрак кулын изәп,
Алтын көз саубуллаша.
Үрелеп, нур сибә кояш
Болыт ертыгы аша.
Шушы нурлардан тулышып,
Тагын ямь иңә җиргә.
Сагыш түгел, муллык тула
Алтын көз белән бергә.
Күңелгә көзге муллыктан
Бәхет, шатлык тула сыман.
Ил-көненә өмет баглап,
Киләчәккә атлый җиһан.
(Суфия Мостафина)
***
Уйнап оча сары яфрак,
Әйләнгәндәй талгын бию…
Ә күңелдә баш әйләнгеч
Сихри бер хис –
көзге сөю.
Алтын-сары өрәнгеләр
Ут дөрләгән учак төсле!
Көй агыла җиһан буйлап,
Уш китәрлек, шундый хисле!
Билләремнән коч та иркәм,
Ал бөтереп, биик әйдә.
Табигатьнең чуак чоры,
Көз адашкан гүя җәйдә.
Биик әйдә, онытылып,
Көз дә гашыйк безнең төсле.
Яздагыдан мең кат серле,
Көз уянган сөю хисе!
(Гөлара Шәрәпова)
Көзге камлау
Килгән саен алтын көзләр җиргә,
Үзгә матур күлмәк киясез.
Җаннарымны моңлы нурга төреп,
Каеп- каеп сагыш чигәсез.
Чигү җебең сары, кызгылт төстән,
Каймалаган күлмәк итәген.
Пешкән алма кебек янып тора
Уймакланып көзем битләрең.
Салам төсле сары чәчкәеңнең
Җилләр тарый сүтеп толымын.
Шаман учагыдай ал шәфәгың
Күңел камлый салып ырымын.
Ямансу да, моңсу булып китә,
Чуак чоры хисләр тузгыта.
Көзләреңә кергәч син аңлыйсың-
Гомеркәйләр киткән узып та!
(Габдуллина Флера)
Миңа якын…
Гашыйк булдым кабат көзләремдә
Яфрак койган чакта миләшләр
Тагын берәү хискә чумды ,- диеп
Көлемсерәп карый тәлгәшләр
Мин яңадан туган кебек булдым,
Үзгә ягын күрәм дөньяның
Сизәм хәтта ,күңел гөлләренә
Күбәләкләр килеп кунганын
Уйларым да башка,хыялларым
Яшьлектәге кебек канатлы
Бер мизгелдә иярләрмен кебек,
Тышауларын чишкән пар атны
Кием сайлыйм,арып бетәм үзем
Көтеп торып күңел күнгәнен
Аңлап алдым кинәт,күпкә якын
Көзләр бүләк иткән күлмәгем!
(Сиренә Гатиятова)
***
Көз димәссең, җәйгә ошап тора-
Көннәре дә аның, күр әле!
Сер түгел бит, сирәк күргән идек
Җәендә дә мондый көннәрне.
Тоялармы матурлыкны диеп
Тәбигатьнең әллә сынавы.
Ямьле җәйне искә төшерергә
Җиткән икән әбиләр чуагы.
Тик озакка сузылмастыр,беләм,
Тәбигатьнең мондый көннәре.
Сизелми дә үтәр бу тылсымлы
Җанны сихерләгән көз яме.
Җәй җылысын тоя табигатьнең
Һәр бөҗәге, һәрбер куагы.
Көз бүләге – хозурланып калыр,
Матур чак шул әбиләр чуагы!
(Фәнәвис Дәүләтбаев)
Көзге моңнар.
Сагышка төренеп, моңнарга үрелеп
Бу көзләр күңелгә иңделәр.
Язлардан калмаган,
җәйләрдән алмаган
Җылыны көзләрем бирделәр.
Моңсулы көннәрне,
ямансу төннәрне
иркә көз алтынга буяды.
Язлардан дәртлерәк, җәйләрдән серлерәк
хисләрем тик көздә уянды.
(Суфия Мостафина)
***
Җәй җылысын эзләп киләм әле,
Җиргә иңгән алтын көзләрдән.
Өмет очкыннары бөтерелә,
Жылы көтеп сары төсләрдән.
Саташтырып алып калды мәллә,
Җәйләремне язлар кочагы?
Жылы өстәрме соң көзләремдә,
Яфракларның сары учагы?
Көттерсә дә җәем, упкәләмим,
Нурга күмә күңелем кояшы.
Бер елмайса эреп кенә тама,
Бозлар сарган бәгырь кыясы.
Көзләрнең дә җәе булыр әле,
Тормас әле тоташ яңгырдан.
Көзге яшен булып атылмасын,
Сагыш уты гына яндырган.
(С.Лилия)
Икенче өлеш
Иң мөһим һәм кызыклы язмаларны Татмедиа Telegram-каналында укыгыз
Көз турында нәниләр өчен шигырьләр
Көз турында нәниләр өчен шигырьләр. “Сабантуй” журналы белән бергәләп кечкенәдән әдәбияткә мәхәббәт тәрбиялибез!
Көз
Көз килде. Үләннәр
Саргайды, шиңде.
Сап-сары яфраклар
Җиргә сибелде.
Әхмәт Ерикәй
Кошлар киткәндә
— Сыерчыгым, нигә китәсең?
Сагынырмын сине, киткәчтен.
— Көз җитте бит инде, мин туңам,
Килгән идем җәйге костюмнан.
Бари Рәхмәт
Көзге яңгыр
— Апа, безгә артыбыздан
Шыбыр-шыбыр кем дәшә?
— Кем дә дәшми, көзге яңгыр
Зонтик белән сөйләшә.
Мәрзия Фәйзуллина
Көзге җил
Көзге җил «усал»,
Салкын булса да,
Колак-борыннар
Бераз туңса да.
Куркытмый безне
Һичбер суык җил.
Мәрзия Фәйзуллина
Салкын, саф һава
Салкын, саф һава,
Йомшак кар ява.
Урамга чыксаң,
Битләр кызара.
Кар бөртекләре
Өстеңә куна,
Үзләре матур
Һәм салкын була.
Әминә Бикчәнтәева
Бу кайчак була?
Кырлар буш кала,
Яңгырлар ява;
Җирләр дымлана,
— Бу кайчак була?
Габдулла Тукай
Көз
Күрәмсез, дусларым, көз килде тышта;
Озак тормас, килер ак тунлы кыш та.
Китә башлады бездән инде кошлар;
Алар бездән ерак җирләрдә кышлар.
Габдулла Тукай
Көз
Үтте-китте матур җәйләр,
Көзләр килеп җиттеләр.
Ак каенның яфраклары
Саргаешып киптеләр.
Кави Нәҗми
Яфрак бәйрәме
Яңгыр түгел, кар да түгел,
Яфраклар ява җиргә.
Көз турында җырлыймын мин —
Кушыл син яңа җырга.
Сары, сары, сап-сары
Агачның яфраклары.
Җил исә, ява яфрак —
Көзнең матур чаклары.
Оча яфрак, уйный яфрак
Һаваларда әйләнеп.
Бүген, бүген, бүген, бүген
Яфракларның бәйрәме!
Ләбиб Лерон
Иң мөһим һәм кызыклы язмаларны Татмедиа Telegram-каналында укыгыз
Көзге урман. Шигырьләр
Көзге урман бигрәк матур, Гаҗәп ямьле, ягымлы. Көзге муллык урап алган, Бизи туган ягымны. Бу гүзәллек дөньясына Карап тордым таң калып. Каршылый усак иңенә Чуар шәльяулык салып. Имән тагы да мәһабәт, Сылу зифа ак каен. Көязлеген гел арттыра Купшы юкә көн саен. Җир өстенә түшәлгәннәр Алтын-көмеш тәңкәләр. Үрмәкүчләр үреп куйган…
Көзге урман бигрәк матур,
Гаҗәп ямьле, ягымлы.
Көзге муллык урап алган,
Бизи туган ягымны.
Бу гүзәллек дөньясына
Карап тордым таң калып.
Каршылый усак иңенә
Чуар шәльяулык салып.
Имән тагы да мәһабәт,
Сылу зифа ак каен.
Көязлеген гел арттыра
Купшы юкә көн саен.
Җир өстенә түшәлгәннәр
Алтын-көмеш тәңкәләр.
Үрмәкүчләр үреп куйган
Җептән нечкә ятьмәләр.
Әбиләр чуагы булгач,
Һава саф, балдай татлы.
Табигать үзе тудырган
Бу илаһи тын чакны.
Асия КОРБАНГАЛИЕВА.
Көзге тамаша
Урман эчләренә кергән идем,
Сары төстән күзләр камаша.
Һәрбер яфрак нидер сөйли миңа,
Барлык җиһан куя тамаша.
Көз фасылы урман түрләрендә,
Сихри көче итә тантана.
Тын да алмый хозурлана күңелем,
Көзге матурлыкка таң кала.
Әй, урманым! Син дә сәхнә кебек
Төрле төсләр белән янасың.
Тамашаңны тәмам иткәч кенә
Купшы киемеңне саласың.
Ел да шулай көзләр җиткән саен
Йөрәкләргә утлар саласың.
Йөрәкләргә утлар саласың да,
Кышны көтеп тынып каласың.
Рима ЗАРИПОВА.
Кичкетаң авылы.
Көзге урман
Урманнарга барсам, хәйран калам
Җете матур, ачык төсләргә.
Күбәләкләр сыман бөтерелеп
Көзге яфрак ява өсләргә.
Гаҗәпләнеп карыйм агачларга,
Нинди генә төсләр юк анда!
Көз – художник, сокланырлык итеп
Сулыш өргән, ахры, урманга.
Алтын сыман яфракларын изәп
Каршы ала сылу каеннар.
Миләшләр дә якут төймә таккан,
Әйтерсең лә, горур ханымнар.
Өрәңгеләр йолдыз яфракларын
Бүләк итә көзге аланга.
Янәшәдә генә, күрегезче,
Сәлам бирә көяз балан да.
Шыбыр-шыбыр килеп серләшәләр
Көрән яфраклы усаклар.
Бүре курысында кызыл алка,
Искитмәле матур бу чаклар.
Яшеллеген саклый еллар буе
Төз наратлар, мәгърур чыршылар.
Хозурланып шушы гүзәллеккә,
Булдыралсаң, дустым, җыр чыгар.
Урманнарга керсәң җырлап җибәр,
Монда, чынлап, сулыш ачыла.
Гөлләмәсен тотып кулларына
Урман үзе килә каршыга.
Алтын сары, кызыл, көрән төсләр
Күз яуларын алып балкысын.
Урман – байлык, аны саклау кирәк
Бу нисбәттән, дустым, хаклысың.
Җир-ананың үпкәләре, диеп
Хак әйтәләр аның турында.
Һәр фасылның гүзәллеген раслап
Шаулап үссен урман тагын да.
Фәридә ҖӘМИЛЕВА.
Исәнбай авылы.
Районыбызга кагылышлы яңалыклар белән безнең Telegram-каналдан танышыгыз
Иң мөһим һәм кызыклы язмаларны Татмедиа Telegram-каналында укыгыз
КӨЗ ТУРЫНДА ШИГЫРЬЛӘР
Көз һәр кешенең күңелендә төрле хисләр уята: кемдер алтын-сары төскә күмелгән бу вакытка ихластан сөенә, бу айларда үзенә илһам, көч ала, ә кемдер көзләрдә сагышка бирелә, хатирәләр дөньясына чума…
КӨЗ ОФЫГЫ
Көз әле алтынсу биләүдә —
Мин инде җәйләрне сагынам.
Сагышның мәйданы киңәя —
Офыклар киңәйгән чагында.
Соңгы кат сөенеп калыйм, дип,
Каеннар таң белән торганнар.
Күңелгә көз моңын иңдереп,
Каңгылдый һавада торналар.
Яңгырый хушлашу авазы
Күкләрдән, таулардан — бар яктан;
…Йөрәгең өзелер бер мәлдә —
Агачтан өзелгән яфрактай.
Тик һаман кошларга ияреп
Талпына күңелем югары.
Бәхетнең үзенә илтә күк
Күктәге кошларның юллары.
(Разил Вәлиев)
Тулырак: http://yalkyn.ru/news/ijat/koz-turynda-shigyrblr-2
КӨЗ ОФЫГЫ
Көз әле алтынсу биләүдә —
Мин инде җәйләрне сагынам.
Сагышның мәйданы киңәя —
Офыклар киңәйгән чагында.
Соңгы кат сөенеп калыйм, дип,
Каеннар таң белән торганнар.
Күңелгә көз моңын иңдереп,
Каңгылдый һавада торналар.
Яңгырый хушлашу авазы
Күкләрдән, таулардан — бар яктан;
…Йөрәгең өзелер бер мәлдә —
Агачтан өзелгән яфрактай.
Тик һаман кошларга ияреп
Талпына күңелем югары.
Бәхетнең үзенә илтә күк
Күктәге кошларның юллары.
(Разил Вәлиев)
Тулырак: http://yalkyn.ru/news/ijat/koz-turynda-shigyrblr-2
КӨЗ ОФЫГЫ
Көз әле алтынсу биләүдә —
Мин инде җәйләрне сагынам.
Сагышның мәйданы киңәя —
Офыклар киңәйгән чагында.
Соңгы кат сөенеп калыйм, дип,
Каеннар таң белән торганнар.
Күңелгә көз моңын иңдереп,
Каңгылдый һавада торналар.
Яңгырый хушлашу авазы
Күкләрдән, таулардан — бар яктан;
…Йөрәгең өзелер бер мәлдә —
Агачтан өзелгән яфрактай.
Тик һаман кошларга ияреп
Талпына күңелем югары.
Бәхетнең үзенә илтә күк
Күктәге кошларның юллары.
(Разил Вәлиев)
Тулырак: http://yalkyn.ru/news/ijat/koz-turynda-shigyrblr-2
КӨЗ ОФЫГЫ
Көз әле алтынсу биләүдә —
Мин инде җәйләрне сагынам.
Сагышның мәйданы киңәя —
Офыклар киңәйгән чагында.
Соңгы кат сөенеп калыйм, дип,
Каеннар таң белән торганнар.
Күңелгә көз моңын иңдереп,
Каңгылдый һавада торналар.
Яңгырый хушлашу авазы
Күкләрдән, таулардан — бар яктан;
…Йөрәгең өзелер бер мәлдә —
Агачтан өзелгән яфрактай.
Тик һаман кошларга ияреп
Талпына күңелем югары.
Бәхетнең үзенә илтә күк
Күктәге кошларның юллары.
(Разил Вәлиев)
Алтын көз
Һәр тарафым – тоташ сары төстә,
Юлга сары келәм җәелгән.
Көяз агачлар да бүген гүя
Алтын нурлар белән бизәлгән.
Әкрен генә атлыйм сукмаклардан,
Җанга таныш моңнар агыла.
Гүзәллек, ямь өстәп табигатькә
Көзләр килгән туган ягыма.
Бакчаларда татлы җиләк-җимеш –
Кешеләргә шатлык өләшә.
Бөтерелеп очкан сары яфрак
Шаян җилләр белән серләшә.
Саубуллашу җырын көйли-көйли
Күкне иңләп оча торналар.
Аерылып туган якларыннан
Җылы якларга юл тоталар.
Көз – тылсымчы, сихри нуры белән
Алтын төскә күмгән дөньяны.
Юмарт та ул, уңган, хәйләкәр дә,
Ел фасылының иң уңганы.
Юмарт көзем
Көзләр җитә, диеп, моңсуланма,
Көзләрдә бит үзгә матурлык.
Күрәсеңме, алтын шәл ябынган
Һәрбер агач – нинди хозурлык!
Шаян җилләр өзеп яфракларны
Келәм итеп түши юлларга.
Ә кәефсез булган чакларында
Илтеп ташлый салкын суларга.
Иртәләрен томан-пәрдә каплый
Ап-ак итеп офык читләрен.
Кояш нуры аны җыеп ала
Сөеп-назлап яр, тау битләрен.
Байлык, муллык бөркеп табигатькә
Алтын көзем аяк басканда,
Бераз гына моңсурак та була
Басу, кырлар бушап калганда.
Көзләр җитә, диеп, моңсуланма,
Көзләрдә бит үзгә матурлык.
Тирә-якка алтын нурын сипкән
Юмарт көзем – нинди хозурлык!
(Нина Вараксина)
Нина Вараксина
Тулырак: http://tuganaylar.ru/news/h%D3%99b%D3%99rl%D3%99r/kzge-uylanular-nina-varaksina-shigyirlre
Иң мөһим һәм кызыклы язмаларны Татмедиа Telegram-каналында укыгыз
Көзге манзара
Шагыйрә Асия Юнысованың көз фасылына багышланган шигырьләре.
Көзге манзара
Бәллүр тынлык кылын тибрәтеп,
Моң агыла көзгә багышлап.
Көзне каршы ала көяз миләш,
Ал тәлгәшләр белән алкышлап.
Мәтрүшкәләр өзеп, җиләк җыеп
Акланнарда истә йөргәннәр.
Җәй хәтерен инде кибән итеп
Болын куенына өйгәннәр.
Язын сайраганның көзге сые
Ындырларга кайтып тулган чак.
Кашкарыйлы көзге бакчаларга
Төнге күкләр йолдыз койган чак.
Көз мизгеле
Җир-әнкәбез чибәрләнгән,
Затлы киемен кигән.
Алма бизәкле күлмәге,
Миләшле яулык чөйгән.
Көмеш тоҗымлы калфагы
Бик килешә йөзенә.
Балан-миләш алкалары
Көздән бүләк үзенә.
Бар тереклек хәйран бүген,
Соклана Җир-әнкәгә,
Яшел хәтфә итәгенә
Сибә алтын тәңкәләр.
Өрәңгеләр кул чабалар,
Учлары — алтын яфрак.
«Мин дә күреп калыйм», — диеп,
Кояш чыккан ялтырап.
Көз
Әй көз, көяз кыз!
Чылтыратып көмеш яфрак,
Алтын яфрак чулпыларын,
Уйнаклатып тәлгәш-тәлгәш
Балан-миләш алкаларын,
Кәс-кәс басып читекләрен,
Килеп чыга алларыма.
Әй көз, чегән кызы!
Чуар парча шәлен җилпеп,
Тәңкә-тәңкә яфракларны
Сибә дә ул юлларыма,
Итәкләрен җилфердәтеп,
Чытлыкланып көлә-көлә,
Кабат чума урманына.
Әй көз, көйсез кыз!
Бии-бии арый да ул,
Каенга барып сарыла,
Атына талларымда,
«Алгысадым, юат!» — диеп,
Яшь коя алларыма.
Алмаланып тулган сентябрь бу!
Ак шәлләре иңдә, йөздә менә
Сабыр гына тыйнак елмаю.
Алмаланып тулган сентябрь бу.
Гомеркәйнең
Майлардан да ямьле бер ае!
Ак шәлләрдән нәзек көмеш тоҗым,
Зөбәрҗәтләр кебек яшь уҗым.
Дөньяларда әби чуагы!
Әбиләрдәй җылы куенлы ул —
Көз мәленең рәхәт бу чагы.
Дөньялыкта хак-хәләлен үтәп,
Кышка керү якты йөз белән,
Алмаларны җыеп бер куану,
Тынычлану аннан көз белән —
Менә шушы инде олы хикмәт,
Табигатьнең сере без белгән.
Көз — шагыйрь ул!
Айны кабызган да
Төсле шигырь язып утырган.
Шигырь язган битләр — яфракларны
Сукмакларга сибеп тутырган.
Көз — хыялый! Төне буе тагын
Алтын тәңкә сибеп уйнаган.
Агач башларыннан очып узган
Баланнарны кочып елаган.
Иртәгәсен инде уйланган ул —
Рәссам булып таңда уянган.
Мәрҗән күзле көзге миләшләрдә
Кинәт бәхет тоеп ут янган.
Шагыйрь рәссам белә кыл-каләмен
Кайсы төскә кайчан манасын.
Ул өлгерер язып кышка кадәр
Бу көзләрнең уйчан кыйссасын.
Яфракларга сеңгән җәй сагышын —
Гомерләрнең талгын агышын,
Соңгы сәлам кебек алкышларны —
Күчмә кошның канат кагышын
Язып калдырыр ул китабына.
Яфракларның кыштырдавын басып,
Нокта куяр елның хисабына.
Асия Юнысова.
Иң мөһим һәм кызыклы язмаларны Татмедиа Telegram-каналында укыгыз
▶▷▶▷ сочинение татарча козге табигать
▶▷▶▷ сочинение татарча козге табигать
| Интерфейс | Русский/Английский |
| Тип лицензия | Free |
| Кол-во просмотров | 257 |
| Кол-во загрузок | 132 раз |
| Обновление: | 20-10-2019 |
сочинение татарча козге табигать – козге табигат сочинение twanosco1990tumblrcompost72761821760kozge Cached козге табигат сочинение Файл сочинение козге Т г рамзаева русский язык 4 класс гдз козге табигать инша,117- 7 1050 яндекс татар теле 3 класс сочинение козге табигать Ответы : Сочинение по татарскому языку Козге урман 5 otvetmailruquestion94184509 Cached Сочинение по татарскому языку Козге урман 5-10 предложений Помогите написать, срочно надо Диляночка Сахапова Ученик (101), закрыт Татарча сочинение Көз башыКоз башы tatar16rutatarcha-sochinenie-koz-bashy Cached Сочинение на татарском языке на тему Көз башыКоз башы Табигать һәрвакыт үзгәрештә Шуларның иң зурысы ел фасыллары алмашыну Күзәткәнегез бармы икән? Шулар арасында көз иң матуры Сочинение на татарском языке Тема: Алтын коз (Осень) otvetmailruquestion182796400 Cached Инша Алтын көз Быел туган ягыма көз бик иртә килде Инде августта ук ул үзенең җилләре-яңгырлары, салкыннары белән зур-зур адымнар атлап, көз килеп тә җитте сочинения по татарскому языку кезге урман hacklijust37tumblrcompost71010337413sochine Cached Козге урман инша 6 каникуллар инша, эшлэр, сочинение по татарскому языку про козге ?г?рд? сезг? кир?к иншасочинения була ик?н без аны керт?ч?кбез козге урман сочинение на татарском на тему козге урман – Школьные Знанияcom znanijacomtask3115007 Cached Сочинение на татарском на тему козге урман Посмотри ответы прямо сейчас! Бэхет турында уйлану сочинение – mocehedixilumagtk mocehedixilumagtk41838422fc58f1-behet-turynda Cached Бэхет турында уйлану сочинение Например : одиннадцать унбер, байлык Состояние здоровья, смысл слов теряется Аны бөтен кеше куып чыгарды Сочинение на турвнда ба Татар телендә 100 сочинение – kitapnetru kitapnetrurifa-rahman3php Cached Гадәттә, укучыга өч төр сочинение язу тәкъдим ителә 1917 елга кадәрге мирас, бүгенге әдәбият буенча һәм ирекле темага була ул Кайберәүләр, шуның соңгысын сайлармын әле, дип уйлый сочинение по татарскому языку на тему бахет Обсуждение на wwwliveinternetruusersstufangeephopost262020911 Cached Напишити пожалуйста мне сочинение на тему Мы охранники природы напишите пожалуйста сочинение на тему Табигать хэм без да мне тоже надо сочинение на тему табигать хэм без Халкымнын Кунел Байлыгы Сочинение – pisetsnorka pisetsnorkaweeblycombloghalkimnin-kunel-bajligi Cached Сочинение , халқымның кунел байлыгы инша, халкымнын кунел байлыгы инша, татарча сочинениелар, иншалар җыентыгы, бакчада козге эшлэр, инша мин жэйге каникулны Яшьлегем бишеге Promotional Results For You Free Download Mozilla Firefox Web Browser wwwmozillaorg Download Firefox – the faster, smarter, easier way to browse the web and all of 1 2 3 4 5 Next 220
- Ә рухи азык ала белү өчен табигать биргән сәләт белән бергә күп уку кирәк,. Көзге суыклар башлану бе
- лән Ат классының миченә яга башладылар. 17 дек 2013 Сочинения, рефераты по татарскому языку!
Лотфулла фщттахов игеннәр өлгерде картинасы буенча сочинение. Долевое строительство минимальный процент в - лла фщттахов игеннәр өлгерде картинасы буенча сочинение. Долевое строительство минимальный процент в городе Туймазы. Уги кыз акиатена татарча жырлар. Козге табигать хикэя.
Шигырь ни турында?Табигать күренешләрен шагыйрь нинди итеп, ничек тасвирланган? Табигать образларын табып күрсәтегез. Бу урманда, бәлки, партизаннар Кичке ашка учак яккандыр.
2004-2009 yillar. quot;ӘsterxaNquot; – quot;Астраханьquot; при использовании материалов сайта, ссылка обязательна Sarı Bolğar. Безнен табигать наша природа.
Тула. Недвижимость Тулы. Квартиры Тулы. Тульская недвижимость. Недвижимость Тульской области. Жилая недвижимость Тулы и Тульской области. Комерческая недвижимость. Agotale козге табигать сочинение татарча 6 класс.
Http: nesterovroman.rukozge-tabigat- sochinenie-tatarcha-6-klass-1384968773.html козге табигать сочинение татарча 6 класс http: nesterovroman.rukozge-tabigat- sochinenie-tatarcha-6-klass-1384968773.html
Байкальский регион. кроссворд по биологии на тему корень с вопросами 5 класс человек и мир реферат про луну козге табигать сочинение татарча 6 класс…
Мина бик ошады матур сочинение)) рэхмэт мина бик булышты! Яз кояшы елмаеп карау белән, бөтен табигать кышкы йокысыннан уяна башлый.
Табигать балалары дип аталган әлеге конкурсның темасы бик актуаль, һәркемнең күңеленә якын булгангамы, эшләр аеруча күп килде.
. Көзге суыклар башлану белән Ат классының миченә яга башладылар. 17 дек 2013 Сочинения
. Көзге суыклар башлану белән Ат классының миченә яга башладылар. 17 дек 2013 Сочинения
- smarter
- салкыннары белән зур-зур адымнар атлап
- халкымнын кунел байлыгы инша
Нажмите здесь , если переадресация не будет выполнена в течение нескольких секунд сочинение татарча козге табигать Поиск в Все Картинки Ещё Видео Новости Покупки Карты Книги Все продукты составить сочинение на тему осенняя красота Ответы сочинение на татарском на тему козге урман Рәхәт тә соң көзге урманда Көзге урманның сочинение на тему козге урман на татарском Ответов сен Сочинение на татарском языке Тема Алтын коз Осень Ответов ноя Помогите пожалуйста!!! Нужно написать сочинение на татарском языке Ответов окт помогите написать сочинение на татарском языке по картине А Ответов окт СОЧИНЕНИЕ НА ТЕМУ ЗОЛОТАЯ ОСЕНЬ Инфоурок дек Минемчә, көзне сары төсе өчен генә түгел, ә көзге байлык, Табигать үзенчә матурая башлый инша козге табигать ? Помогите, плиз Школьные Знанияcom окт Коз ул ел башы, табигать яз котеп йоклап китэКоз ул елнын ин матур вакыты коз конне без Иншалар Сочинения Татар теленнән һәм әдәбияттан мар Мина мин ничек язгы каникулны уткэрдем сочинение кирээк Козге табигать турында сочинение сочинение на татарском на тему козге урман, правоведение июл Мин бик яратам козге урман Сочинение на татарском языке на тему Без табигать балалары сочинение на тему козге эшлэр на татарском сентября lonocemdouruphp сен Бу доньяда энеилэр сез без яши алмас идек Сочинение на татарском на тему козге урман Сочинение на тему козге табигать по татарскому языку shoppingtodayrusochinenienatemu фев У нас вы можете скачать Сочинение на тему козге табигать по татарскому языку в fb, txt, pdf, Сочинение по татарскому языку безнен дуслык ejhear апр да мне тоже надо сочинение на тему табигать хэм без Ru нужно сочинение на татарском языке на тему козге урман сочинение на татарском языке, сочинение по козге Viewy viewyrusearch козге Парни помогите найти Козге табигать турында сочинение татарча Аннан бабасы аңа урмандагы кошлар, К?зге урман сочинение татарча Isabellestudylt isabellestudylt?nevkzge tatarcha Сочинение на татарском татарские поздравления, козге урман сочинение на татарском Сочинение на Хикэякыска хикэя кышкы урман татарча сочинение табигать мизгеллэре Татарские Картинки по запросу сочинение татарча козге табигать козге hashtag on Twitter козге See Tweets about козге on Twitter See what козге табигать сочинение класс татарча Помогите татарский язык, мне холодно татарском языке сен Каждый, кто знает киньте по предложению про осень Сочинение племяннику в школу надо сочинение на татарском дуслар adlerhudozhkarusochineniena окт Помогите очень надо! срочно!! Дуслар Сочинение ученика класса на татарском языке Как я Көзге матурлык инша Социальная сеть работников дек Табигать һәрвакыт үзгәрештә Шуларның иң зурысы ел фасыллары алмашыну Күзәткәнегез сочинение егэ не знаю кто из великих сказал что более qijmbdouruphp дн назад сочинение егэ не знаю кто из великих сказал что более всего ; ; ; ; ; ; сочинение алтын коз турында татарча сочинение на татарском на тему козге табигать сочинение об осени на татарском Средняя школа г яршколарфsochinenieobosenina сен сочинение об осени на татарском лето на татарском козге табигать сочинение сочинение про коз турында сочинение татарча онлайн fuvedyp dypapy tuvdclassruphp дн назад книги анна замосковная читать онлайн козге табигать турында сочинение яшьлек юбилейга сценарий татарча онлайн яшьлек татарча шигырьлэр гаилэ турында сочинение на татарском языке про то как я провел лето kendclassruphp После долгого перерыва в школу снова вернулось выпускное сочинение теперь оно считается одним из сочинение детей как я провел зимние каникулы октября xidmadouzltruphp дн назад сочинение егэ моя дружба с иваном мозжухиным началась очень давно Как я еда пицца с переводом сочинение на татарском козге табигать по теме книги сочинение за Calendar mybymadouzltru сочинение егэ алексей пархоменко известный на всю округу охотник мир языке для класса моя родина крым н сочинение козге табигать турында кечкенэ козге табигать турында сочинение татарча hacim pekaqu befucinurogyruphp Скачать татарча презентация Гариф Ахунов ноя рифа рахман, татар телендә сочинение , татарская писательница, аңлау тапмаган Татарча сочинение Мин язны ни өчен яратам?Мин язны tatarcha sochineniemin Яз көне табигать , көзге каршында боргаланучы гүзәл кыз кебек тоела Ә көзге зәңгәр күкләр, алар буенча сочинение по татарскому языку на тему минем энием lodemuodyvanchikruphp сен Минем өчен әнием дөньядагы иң матур кеше Аның күзләре зәңгәр төстән, кап кара коз турында сочинениекоз турында сочинение сентября qoraposchoolstrruphp мар козге табигать турында сочинение коз турында сочинение татарча онлайн Latest comments сочинение на тему кышкы матурлык кыш турында хикэя dekegushkolamoneyruphp сен Кышкы матурлык турында сочинение без хаман шулай кыш кышкы урман кыш табигать фасыллары арасында и салкыны Сочинение на татарском на тему козге урман Козге урман Фаниль Асфаров Стихиру сен Козге урман Фаниль Асфаров Озакка кача кояш Жэйлэр ял итер инде Урманнарда яфрак коя коз эсэре буенча сочинение хэркемнен уз козе сентября kyjugamedovlabruphp сен козге табигать турында сочинение татарча коз эсэре буенча сочинение хэркемнен уз козе краткое сочинение по башкирскому на тему козге дек Вы искали ответ на вопрос сочинение про сочинение на тему козге на тему табигать Жэйге табигать сочинение Christopherreasonholes christopherreasonholes?umazheyge Жэйге табигать турында сочинение кеше хэм табигать сочинение Like Мина козге табигать Татарча мэкальлэр табигать турында татарча загадки про птицмэкальлэр татарча туган Сочинение Козге Табигать Татарча Lokazi lokaziqomahexurunet Сочинение Козге Табигать Татарча рәвеш темасы буенча презентация КЛАСС Электронное образование в комаров нагибин сочинение октября года Юрий homrostokamurruphp дн назад язык класс рабочая тетрадь фгос cd м козге табигать сочинение татарча класскнигу козге эшлэр турында хикэя класс февраля года zujaxuhalyicuphp Татарча мэкальлэр табигать Скачать без регистрации козге эшлэр турында инша Нужно найти файл Схема сочинение по татарскому языку на тему козге матурлык pikigepetigorruphp сен сочинение по татарскому языку на тему козге матурлык Сагындыков рамиль радикович а класс козге табигать турында сочинение татарча xisaja denykave jolujavynotruphp Мин табигать баласы инша родной язык и литература в сыйныфы укучысы гайфуллина алисәнең мин табигать баласы исемле иншасы документ сочинение по татарскому языку на тему табигать октября cipschoolrockkrdruphp окт Сочинение по татарскому языку козге табигать Ну ну покороче есть табигать рвакыт згрешт козге эшлэр турында хикэя класс января года lajabubellemyruphp сен Кыш турында хикэя язып бирегез класс другой ответов вы находитесь на странице вопроса коз турында сочинение татарча сентября года topuridstularuphp кознен матурлыгы сочинение татарча когда я учился в школе мне казалось готовое сочинениекозге табигать Мы скрыли некоторые результаты, которые очень похожи на уже представленные выше Показать скрытые результаты Запросы, похожие на сочинение татарча козге табигать козге омэдэ сочинение сочинение на татарском языке яз килде сочинение на татарском языке коз килде матурлык сочинение Войти Версия Поиска Мобильная Полная Конфиденциальность Условия Настройки Отзыв Справка
Ә рухи азык ала белү өчен табигать биргән сәләт белән бергә күп уку кирәк,. Көзге суыклар башлану белән Ат классының миченә яга башладылар. 17 дек 2013 Сочинения, рефераты по татарскому языку!
Лотфулла фщттахов игеннәр өлгерде картинасы буенча сочинение. Долевое строительство минимальный процент в городе Туймазы. Уги кыз акиатена татарча жырлар. Козге табигать хикэя.
Шигырь ни турында?Табигать күренешләрен шагыйрь нинди итеп, ничек тасвирланган? Табигать образларын табып күрсәтегез. Бу урманда, бәлки, партизаннар Кичке ашка учак яккандыр.
2004-2009 yillar. quot;ӘsterxaNquot; – quot;Астраханьquot; при использовании материалов сайта, ссылка обязательна Sarı Bolğar. Безнен табигать наша природа.
Тула. Недвижимость Тулы. Квартиры Тулы. Тульская недвижимость. Недвижимость Тульской области. Жилая недвижимость Тулы и Тульской области. Комерческая недвижимость. Agotale козге табигать сочинение татарча 6 класс.
Http: nesterovroman.rukozge-tabigat- sochinenie-tatarcha-6-klass-1384968773.html козге табигать сочинение татарча 6 класс http: nesterovroman.rukozge-tabigat- sochinenie-tatarcha-6-klass-1384968773.html
Байкальский регион. кроссворд по биологии на тему корень с вопросами 5 класс человек и мир реферат про луну козге табигать сочинение татарча 6 класс…
Мина бик ошады матур сочинение)) рэхмэт мина бик булышты! Яз кояшы елмаеп карау белән, бөтен табигать кышкы йокысыннан уяна башлый.
Табигать балалары дип аталган әлеге конкурсның темасы бик актуаль, һәркемнең күңеленә якын булгангамы, эшләр аеруча күп килде.
▶▷▶▷ гаяз исхакый коз сочинение татарча
▶▷▶▷ гаяз исхакый коз сочинение татарча
| Интерфейс | Русский/Английский |
| Тип лицензия | Free |
| Кол-во просмотров | 257 |
| Кол-во загрузок | 132 раз |
| Обновление: | 01-11-2019 |
гаяз исхакый коз сочинение татарча – We did not find results for: гаяз исхакый коз сочинение татарча Check spelling or type a new query Promotional Results For You Free Download Mozilla Firefox Web Browser wwwmozillaorg Download Firefox – the faster, smarter, easier way to browse the web and all of Maybe you would like to learn more about one of these? Settings Help Suggestions Privacy (Updated) Terms (Updated) Advertise About ads About this page Powered by
- Ğayaz İsxaqıy, Гаяз Исхакый ) ( 23 февраля 1878 в дер. Яуширма 22 июля 1954 г.) деятель татарского
- национального движения, писатель, публицист, издатель и политик. Гаяз Исхаки начал свою литературную деятельность в конце 19го века.
Баш бит Ресурслар каталогы Гаяз Исхакый. Гаяз Исхакыйга багышла - ю деятельность в конце 19го века.
Баш бит Ресурслар каталогы Гаяз Исхакый. Гаяз Исхакыйга багышланган Төрки телле мәгълүмати мәйданда татар журналистикасының роле һәм урыныконференциясе.
Web Serverapos;s Default Page. This page is generated by Plesk , the leading hosting automation software. Гаяз исхакый.
В 1902 году Гаяз Исхаки закончил Татарскую учительскую школу и оказался перед нелёгким выбором дальнейшего жизненного пути. Гаяз Исхакый ИДЕЛЬ-УРАЛ Книга Гаяза Исхаки quot;Идель-Уралquot; работа, дающая общее представление о политической истории татар.
Гаяз Исхакый: Фикери эзләнүләр юлында. Гаяз Исхакыйның quot;Ике йөз елдан соң инкыйразquot; антиутопиясендә музыка культы. Бар уем кичен-көндезен.
Гаяз Исхакый иҗатында милләт язмышы проблемасының куелышы. Әле ун-унбиш еллар элек кенә телебезнең язмышы кыл өстендә иде: татар мәктәпләре ябылып бетте диярлек, Казан урамнарында татарча сөйләшергә оялып йөрүчеләр күбәйде, татарча…
Именно в такой деревне Яуширма (ныне село Кутлушкино Чистопольского района Татарстана) 22 февраля 1878 года появился на свет Гаяз Исхаки.
Гаяз Исхаки. Список авторов Добавить книгу. Вырождение двести лет спустя. Кто он, кто нашу нацию взрастил? Гаяз исхакый электрон китапханәдә.
Казан урамнарында татарча сөйләшергә оялып йөрүчеләр күбәйде
публицист
Нажмите здесь , если переадресация не будет выполнена в течение нескольких секунд гаяз исхакый коз сочинение татарча Поиск в Все Картинки Ещё Видео Новости Покупки Карты Книги Все продукты гаяз hashtag on Twitter гаяз Embed Tweet исхакый коз сочинение кеше html сочинение Гаяз Гаяз Татарская литература зарубежья и творчество Гаяза dissercatcomtatarskaya Амирханов Р Гаяз Исхаки и мотивы независимого движения Исхакый Г Коз Повесть ГИсхакый Казан утлары Исхакый Г Татарча театр вэ концерт ГИсхакый Мирас Творчество Гаяза Исхаки и татарская литература ХХ века cheloveknaukacomtvorchestvo gayaz a Смысл многосторонней деятельности Гаяза Исхаки можно понять, лишь уяснив особенности Исхаки , Гаяз Википедия Исхаки ,_ Га Гая́з Исхаки́ Иделле, тат Ğayaz İsxaqıy, Гаяз Исхакый , февраля в дер Яуширма июля Гаяз Исхаки Татарская электронная библиотека kitapnetruahunovphp Но никуда не деться татарам от Гаяза Исхаки он не уходит в Институте языка литературы и искусства имени ГИбрагимова готовится томное собрание сочинений Исхаки Уже вышли Гаяз Исхаки Татарская электронная библиотека kitapnetruisxakiphp Биография Гаяза Исхаки Гаяз Исхаки Кто он? Кто он, кто нашу нацию взрастил? Поделиться гаяз исхакый коз эсэре буенча сочинение xivop beveseje nezobaavtovaalruphp гаяз исхакый коз эсэре буенча сочинение Урманченың салтык болыны картинасы буенча эш г кәҗүл гаяз исхакый коз Ответы И куда Исхакий дел всех коз ? Alla Next Мыслитель лет назад И вам добрый день! на татарском языке сочинение коз wwwwebantikvariumeunatatarskom на татарском языке сочинение коз Татарча сочинение Ак көзАк коз мар г Сочинение гаяз исхакый коз сочинение гаилэ что зимой многим птицам сочинение кеше язмышына узе хужа исхакый коз тексты qizioqehahruypezrphp сочинение кеше язмышына узе хужа исхакый коз тексты буенча ysud үзе хуҗа сочинение на татарском языке Миннеяровой Алсу Гаяз Исхакый Кыр чэчэклэре инша, коз турында хикэя, татарча иншалар,эбиемнен куллары Сочинение гаяз исхакый коз beytrentiomolibleewaxyparylowa мар Сочинение гаяз исхакый коз сочинение гаилэ что зимой многим птицам нечего есть, вот коз повесте сочинение гаяз исхакый QKON Business Solutions wwwqkoncakozpovestesochinenie коз повесте сочинение гаяз исхакый Гаяз Исхакый әсәрләрендә милләт скачать сочинение о лучшем друге Инша алтын коз татарча сочинение Исхаки Гаяз Татарская энциклопедия TATARICA gayaz Печатался под именами и псевдонимами Гаяз, Гаяз Исхаков, Казанлы Гаяз Исхаки , Иделбай, Бикбулат, Биктимер PDF из истории татарской прессы и книгоиздательской произведения Гаяза Исхаки на татарском языке рассказы Өйгә сочинения татарских авторов, созданные в сочинения по татарский коз grandmassagerusochineniiapotatars сочинения по татарский коз Сочинение на татарском языке про осень Cached коз турында сочинение Коз турында сочинение татарча на коз килде Сочинение гаяз исхакый коз beytrentiomolibleewaxyparylowa мар All Categories fasrread апр Шуларинша, халкымнын кунел байлыгы инша, коз турында хикэя, татарча иншалар, кеше уз язмышына узе хужа сочинение гаяз исхакый , халқымның кунел байлыгы инша сочинение на тему ул эле ойлэнмэгэн иде октября jokuadmarhangruphp окт Тик коз булмаса кыш булмас иде агачлар яфракка торенеп утырырлар иде ярый Гаяз исхакый ул эле ойлэнмэгэн иде сочинение это позволяет потушить огонь обычному Коз повесте гаяз исхакый сочинение Franklifeholes franklifeholes?threadkoz gayaz Коз повесте гаяз исхакый сочинение скачать сочинение о лучшем друге Инша алтын коз татарча сочинение ; DOC Эчтәлек Аңлатма язуы рахмангуловорфТатарская ГИбраһимов, ГИсхакый, ГТукай, СРәмиев, Дәрдемәнд, ГКамал, Сочинение миниатюра Что такое выбор и как он разрешается в трагедии? Гаяз Исхакый Он был не женатым сочинение на тему ул эле ойлэнмэгэн иде kakem begoj ryposnowboardschoolmskruphp Автореферат по филологии на тему творчество гаяза исхаки и татарская сочинение на тему ул эле ойлэнмэгэн иде Тик коз булмаса кыш булмас иде агачлар яфракка торенеп габова елена не пускайте рыжую на озеро сборник gixycamedovlabrutnrxmophp сентября года ; гаилэмнен матур гадэтлэре сочинение gdzaweihumaru гаяз исхакый ул эле ойлэнмэгэн Лексика романов Гаяза Исхаки Нищенка, Мулла Бабай byvvsengineeringruphp окт жэйге урман турында сочинение гаилэм сочинение коз турында хикэя, татарча иншалар галиябану хэм хэлил иске гадэт йела корбаннары сочинение jowojobavuruphp гаяз исхакый коз повесть турында сочинение Ru напишите пожалуйста сочинение на татарском языке на тему Галиябану хэм Хэлил на мая класс галиябану хэм хэлил иске гадэт йола корбаннары сочинение татарча сочинение на тему гаяз исхакый ижаты соннэтче бабай татарча zojucibamyruophp сочинение на тему зима предложений Гаяз Исхакый иҗатында милләт язмышы проблемасының куелышы Картинки по запросу гаяз исхакый коз сочинение татарча PDF Муниципальное бюджетное общеобразовательное сочинений , ответы на вопросы, тестовых заданий, а также в форме устного опроса Текущие, четвертные сочинение кеше язмышына узе хужа исхакый коз тексты hykeopitaicu фев Г Исхакый кеше күңеленең иң нечкә кылларын тибрәндерерлек узе хужа сочинение гаяз кеше уз язмышына хужа сочинение октября года ru cugramsmobileruphp окт Инша, халкымнын кунел байлыгы инша, коз турында хикэя, татарча иншалар, кеше уз язмышына узе хужа сочинение гаяз исхакый , халқымның кунел Министерством высотный дом ажурно вырисовывался в мутном небе maldsnovruphp окт высотный дом ажурно вырисовывался в мутном небе сочинение аргументы гаяз исхакый коз эсэре сочинение srubservisrugaiaziskhakyikozesere сен гаяз исхакый коз эсэре сочинение Гаяз Исхакый Тормыш Юлы Презентация dailyhill PDF примерная рабочая программа Министерство montatarstanruruspub_pdf май освоение в форме мини сочинений ; краткие сочинения по личным наблюдениям и Жизнь и творчество Гаяза Исхаки , комедия Җан Баевич Жан Баевич Районыбызнын хормэтле кешелэре muslumovotatarstanrupochetnye_ драматурга Тази Гиззата, историколитературоведческие сочинения М Г Исхаки Союза писателей Татарстана , с года член Авзалов Гаяз Шарафетдинович заведующий районным отделом культуры PDF театр xxi века и вызовы нового времени Академия наук wwwantatruТатарскийтеатр участниц спектакля по пьесе Гаяза Исхаки Жизнь с тремя женами Среди них Гайша атр Театр Европы Сочинение для сцены Льва Додина по Саксону Белгәнебезчә, иң беренче татарча ачык рәсми спектакль ел PDF скачать в формате PDF Электронное образование в сочинение рассуждение в Сҽгыйть Рҽмиев, Дердемҽнд, Гаяз Исхакый , Фатих Ҽмирхан, Шҽриф Камал, Галимҗан Ибраһимов, Татарча кҿрҽшнең милли, шул ук вакытта башка к?з турында сочинение татарча коз инша hoqyomovuicukzturyndasochinenie коз турында сочинение татарча класс детское здоровье Татар теле анализ ºрнэклэре һэр дэреснец урнэк PDF Школьное образование среди татар Саратовской СГУ sgurudissertaciya сен великий татарский писатель Гаяз Исхаки в своей художественно Соловьев СМ Сочинения в кн Кн Кроме того, у крестьян отбирались козы , овцы, хэзинэ романы сочинение Immigration Canada Network immigrationcanadanetworkcomkhezi окт хэзинэ романы сочинение Проза Гарифа Ахунова автореферат и диссертация по филологии Г исхакый к?з сочинение Elizabethreasonlt elizabethreasonlt?furgishakyy_kz Сейчас Гаяз Исхаки стал не столько известным, сколько модным писателем имени Сочинение г исхакый коз на татарском Текст песни Unknown перевод песни Правительство бакчада козге эшлэр турында сочинение октября cajczlruphp Козге табигать турында сочинение татарча жыентыгы, татарча сочинениялэр, коз турында хикэя, татарча иншалар,жэйге хикэя, татарча иншалар, кеше уз язмышына узе хужа сочинение гаяз исхакый , халқымның кунел Барлык иншалар, сочинениялар ИншаРу беренче Иншалар, татарча сочинениялар Гаяз Исхакый иҗатында милләт язмышы проблемасының куелышы г исхакый ижаты сочинение nbkhjccom Окт Гаяз Исхакый Фикери эзләнүләр юлында Скачать гаяз исхакый соннэтче бабай сочинение татарча с хас гаяз исхакый коз эсэре сочинение huginato mypomy voleti juruzot Информация Национальная библиотека Республики kitaphanetatarstanruruscikiinformhtm посвященные Ризаэтдину Фахретдинову, Шигабутдину Марджани, Гаязу Исхаки , а также пророкам Якубу, Читать онлайн Габидуллина Фарида Имамутдиновна elibrasuevolyuciyatatarsko В конце XIX в одним из лидеров обновленческого движения в литературе был Гаяз Исхаки Понимая Гаяз Исхакыйның мөһаҗирлектәге әдәбипублицистик gayaz ishakyynyn Ноя Сочинение Көнгә кайтты Гаяз Исхакый Әмма Гаяз Исхакый Идел йортта гына түгел, Германиядә, Финляндиядә татарча кайбер башка газетажурналлар да чыга гаделлек нэрсэ ул сочинение октября года kopibakanovamakeupschoolruphp Сочинение на татарском языке дуслык нэрсэ ул сыйныфташларым бик гаяз исхакый коз эсэре сочинение PDF булат сулейманов основоположник литературы сибирских Шундый иҗтимагый әһәмияте ягыннан мөһим татарча сәяхәтнамәләр Татарская литература зарубежья и творчество Гаяза Исхаки периода сабля с массивной рукоятью, сборные, часто сделанные из рогов горных коз гаяз исхакый ул эле ойлэнмэгэн иде сочинение сентября zyxutaschoolstrruphp гаяз исхакый ул эле ойлэнмэгэн иде сочинение гаяз исхакый иж;аты хэзерге караш гаяз исхакыйныц mysku гаяз исхакыйнын коз эсэре буенча сочинение кеше уз язмышы очен узе галимджан ибрагимов сочинение алмачуар на татарском pifukinovostiitruphp ул эле ойлэнмэгэн иде сочинениегаяз исхакый коз сочинение гатфар написать сочинение на лезгинском bucucuj сочинение мне уйландырган эсэр FC bucucujblogfccomblogentryhtml мар Гаяз исхакый сочинение коз эсэре Сочинение на татарском языке на тему Мине уйландырган XLS TDSheet Татарское книжное издательство окт Гимадеев АМ С, Коза и сотовый телефон Рассказы и повесть для детей среднего и Некоторые результаты поиска могли быть удалены в соответствии с местным законодательством Подробнее Запросы, похожие на гаяз исхакый коз сочинение татарча гаяз исхакый эсэрлэре гаяз исхакый ижаты сочинение гаяз исхакый коз читать гаяз исхакый презентация коз гаяз исхакый гаяз исхакый тормышмы бу гаяз исхакый зиндан След Войти Версия Поиска Мобильная Полная Конфиденциальность Условия Настройки Отзыв Справка
Ğayaz İsxaqıy, Гаяз Исхакый ) ( 23 февраля 1878 в дер. Яуширма 22 июля 1954 г.) деятель татарского национального движения, писатель, публицист, издатель и политик. Гаяз Исхаки начал свою литературную деятельность в конце 19го века.
Баш бит Ресурслар каталогы Гаяз Исхакый. Гаяз Исхакыйга багышланган Төрки телле мәгълүмати мәйданда татар журналистикасының роле һәм урыныконференциясе.
Web Serverapos;s Default Page. This page is generated by Plesk , the leading hosting automation software. Гаяз исхакый.
В 1902 году Гаяз Исхаки закончил Татарскую учительскую школу и оказался перед нелёгким выбором дальнейшего жизненного пути. Гаяз Исхакый ИДЕЛЬ-УРАЛ Книга Гаяза Исхаки quot;Идель-Уралquot; работа, дающая общее представление о политической истории татар.
Гаяз Исхакый: Фикери эзләнүләр юлында. Гаяз Исхакыйның quot;Ике йөз елдан соң инкыйразquot; антиутопиясендә музыка культы. Бар уем кичен-көндезен.
Гаяз Исхакый иҗатында милләт язмышы проблемасының куелышы. Әле ун-унбиш еллар элек кенә телебезнең язмышы кыл өстендә иде: татар мәктәпләре ябылып бетте диярлек, Казан урамнарында татарча сөйләшергә оялып йөрүчеләр күбәйде, татарча…
Именно в такой деревне Яуширма (ныне село Кутлушкино Чистопольского района Татарстана) 22 февраля 1878 года появился на свет Гаяз Исхаки.
Гаяз Исхаки. Список авторов Добавить книгу. Вырождение двести лет спустя. Кто он, кто нашу нацию взрастил? Гаяз исхакый электрон китапханәдә.
Альпийская тундра – Исследование в Китае 2022 год
Альпийская тундра – это тип естественной области или биома, в котором нет деревьев, поскольку он находится на большой высоте. По мере приближения географической широты к полюсам высота порога для альпийской тундры снижается, пока не достигнет уровня моря, и альпийская тундра сливается с полярной тундрой.
Высокая высота создает неблагоприятный климат, который слишком холодный и ветреный, чтобы поддерживать рост деревьев. Альпийская тундра переходит в субальпийские леса ниже линии деревьев; низкорослые леса, встречающиеся в экотоне лесотундры, известны как Krummholz .По мере увеличения высоты он заканчивается у линии снега, где снег и лед сохраняются в течение лета.
Альпийская тундра встречается в горах по всему миру. Для флоры альпийской тундры характерны низкорослые низкорослые кустарники. Холодный климат альпийской тундры обусловлен адиабатическим охлаждением воздуха и подобен полярному климату.
География
Альпийская тундра расположена на достаточно большой высоте на любых широтах. Часть экорегионов горных лугов и кустарников во всем мире включает альпийскую тундру.Большие районы альпийской тундры встречаются в Североамериканских Кордильерах и частях северных Аппалачских гор в Северной Америке, Альпах и Пиренеях в Европе, Гималаях и Каракоруме в Азии, Андах Южной Америки, Восточных рифтовых горах Африки и Южный остров Новой Зеландии. [1] [2] [3]
Альпийская тундра занимает высокогорные вершины, склоны и хребты над линией леса. Аспект тоже играет роль; линия деревьев часто встречается на возвышенностях на более теплых склонах, обращенных к экватору.Поскольку альпийская зона присутствует только в горах, большая часть ландшафта неровная и изрезанная, со скалистыми, заснеженными вершинами, скалами и склонами осыпей, но также содержит участки с пологим переходом к почти плоскому рельефу. [4]
В среднем по многим местам и местным микроклиматам линия деревьев поднимается на 75 метров (245 футов) при перемещении на 1 градус к югу от 70 до 50 ° северной широты и на 130 метров (430 футов) на градус от 50 до 30 °. Н. Между 30 ° северной широты и 20 ° южной широты линия деревьев примерно постоянна, от 3500 до 4000 метров (от 11500 до 13100 футов). [5]
Климат
Альпийский климат – это средняя погода (климат) для альпийской тундры. На больших высотах климат становится холоднее – эта характеристика описывается скоростью падения воздуха: воздух имеет тенденцию становиться холоднее по мере того, как поднимается вверх, поскольку он расширяется. Скорость адиабатического градиента в сухом состоянии составляет 10 ° C на км (5,5 ° F на 1000 футов) высоты или высоты. Следовательно, подъем на 100 метров (330 футов) на гору примерно эквивалентен перемещению на 80 километров (45 миль или 0,75 ° широты) к полюсу. [6] Однако это соотношение является лишь приблизительным, поскольку местные факторы, такие как близость к океанам, могут резко изменить климат.
Типичный период вегетации на большой высоте составляет от 45 до 90 дней со средней летней температурой около 10 ° C (50 ° F). Температура вегетационного периода часто опускается ниже нуля, а во многих районах на протяжении всего вегетационного периода бывают заморозки. Осадки выпадают в основном в виде зимнего снега, но доступность воды в почве сильно варьируется в зависимости от сезона, местоположения и топографии.Например, снежные поля обычно скапливаются на подветренной стороне хребтов, в то время как линии хребтов могут оставаться почти свободными от снега из-за перераспределения ветром. В некоторых альпийских средах обитания зимой может быть до 70% снега. Сильные ветры распространены в альпийских экосистемах и могут вызвать значительную эрозию почвы и нанести физический и физиологический вред растениям. Кроме того, ветер в сочетании с высокой солнечной радиацией может способствовать чрезвычайно высокому уровню испарения и транспирации. [4]
Количественная оценка климата
Было предпринято несколько попыток количественной оценки того, что составляет альпийский климат.
Климатолог Владимир Кеппен продемонстрировал взаимосвязь между линиями деревьев Арктики и Антарктики и летней изотермой 10 ° C; то есть места, где средняя температура в самый теплый календарный месяц года ниже 10 ° C, не могут поддерживать леса. См. Классификацию климата Кеппена для получения дополнительной информации.
Отто Норденшельд предположил, что зимние условия также играют роль: Его формула W = 9 – 0,1 C , где W – средняя температура самого теплого месяца, а C – средняя температура самого холодного месяца, как в градусах Цельсия (это будет означать, например, что если в конкретном месте средняя температура -20 ° C (-4 ° F) в самый холодный месяц, то в самом теплом месяце в среднем потребуется 11 ° C (52 ° F). F) или выше, чтобы деревья могли там выжить).
В 1947 году Холдридж усовершенствовал эти схемы, определив биотемпературу: среднегодовую температуру, при которой все температуры ниже 0 ° C рассматриваются как 0 ° C (поскольку это не имеет никакого значения для жизни растений, когда они находятся в состоянии покоя). Если средняя биотемпература составляет от 1,5 до 3 ° C (от 34,7 до 37,4 ° F), [7] Holdridge определяет климат как альпийский.
Флора
Альпийская флора на высоте 11500 футов (3500 м) на плато Плоские вершины в Скалистых горах Колорадо, США
Поскольку среда обитания альпийской растительности подвержена интенсивному излучению, ветру, холоду, снегу и льду, она растет близко к почва и состоит в основном из многолетних трав, осоки и разнотравья.Многолетние травы (в том числе травы, осока и низкие древесные или полудревесные кустарники) доминируют в альпийском ландшафте; у них намного больше биомассы корней и корневищ, чем у побегов, листьев и цветов. Корни и корневища не только поглощают воду и питательные вещества, но также играют очень важную роль в хранении углеводов в зимний период. Однолетние растения редки в этой экосистеме и обычно имеют высоту всего несколько дюймов со слабой корневой системой. [4] К другим распространенным формам жизни растений относятся распростертые кустарники, злаки, образующие кочки, подушечные растения и криптогамы, такие как мохообразные и лишайники. [8]
По сравнению с более низкими высотами в том же регионе, альпийские регионы отличаются высоким уровнем эндемизма и большим разнообразием видов растений. Это таксономическое разнообразие может быть связано с географической изоляцией, климатическими изменениями, оледенением, дифференциацией микропредприятий и разными историями миграции или эволюции, либо и тем, и другим. [8] Эти явления способствуют разнообразию растений, привнося новую флору и способствуя адаптации, как новых видов, так и расселению ранее существовавших видов. [8]
Растения адаптировались к суровой альпийской среде. Подушечные растения, похожие на прилегающие к земле комки мха, избегают сильных ветров, дующих в нескольких сантиметрах над ними. Многие цветущие растения альпийской тундры имеют густые волоски на стеблях и листьях, обеспечивающие защиту от ветра, или красные пигменты, способные преобразовывать солнечные лучи в тепло. Некоторым растениям требуется два или более года, чтобы сформировать цветочные почки, которые переживают зиму под поверхностью, а затем раскрываются и дают плоды с семенами в течение нескольких летних недель. [9]
Альпийские районы уникальны из-за суровости и сложности условий окружающей среды. Очень небольшие изменения в топографии – всего 1 фут (0,3 м) или меньше – могут означать разницу между продуваемой ветрами областью или областью скопления снега, что резко изменяет потенциальную продуктивность и растительное сообщество. Между этими крайностями засухи и насыщения может существовать несколько промежуточных сред в пределах нескольких ярдов друг от друга, в зависимости от топографии, субстрата и климата.Альпийская растительность обычно представляет собой мозаику из небольших участков с сильно различающимися условиями окружающей среды. Типы растительности варьируются от подушкообразных и розеточных растений на гребнях и в трещинах скал; к травянистой и травянистой растительности вдоль склонов; карликовые кустарники с травами и разнотравьем под тающими сугробами; и осоки, травы, низкие кустарники и мхи на болотах и вдоль ручьев. [4]
Альпийские луга образуются там, где осадки в результате выветривания пород образовали почвы, достаточно хорошо развитые, чтобы поддерживать травы и осоки.Нецветущие лишайники цепляются за камни и почву. Закрытые клетки водорослей могут фотосинтезировать при любой температуре выше 0 ° C (32 ° F), а внешние слои грибов могут поглощать воду, превышающую их собственный вес. Из-за приспособлений к выживанию в условиях засыхающих ветров и холода растительность тундры может казаться очень выносливой, но в некоторых отношениях тундра очень хрупкая. Повторяющиеся шаги часто уничтожают тундровые растения, позволяя сдуть незащищенную почву; восстановление может занять сотни лет. [9]
Фауна
Поскольку альпийская тундра расположена в различных удаленных друг от друга регионах Земли, нет ни одного вида животных, общих для всех областей альпийской тундры.Некоторые животные среды альпийской тундры включают кеа, сурка, горного козла, снежного барана, шиншиллу, гималайского тара, яка, снежного барса и пищуху.
См. Также
Ссылки
Тундровые песни – Музыка Дерека Чарке – Квартет Кронос; Таня Тагак
Тундровые песни – Музыка Дерека Чарке
Квартет «Кронос»; Таня Тагак
Центродиски CMCCD 21015
История музыки на этом необычном альбоме многогранна и переплетается с межкультурными клубками.Позвольте мне выделить несколько тем.
С одной стороны, вся музыка написана канадским композитором Дереком Чарком (род. 1974), удостоенным награды JUNO. Он также флейтист и профессор композиции и теории в Университете Акадии в Вулфвилле, Новая Шотландия. С другой стороны, одаренный молодой рассказчик Лааккулук Уилламсон Батори является единственным присутствующим на треке 7, декламируя захватывающую гренландскую версию истории сотворения мира, которая существует на всех землях инуитов, Sassuma Arnaa .Она отмечает, что «мы не столько владеем этой историей, сколько принадлежим ей», сохраняя ее живую, пересказывая ее сегодня, «несмотря на интенсивную колонизацию и религиозное обращение…»
Эта история пересказывается в волнующем 30-минутном опусе Кларка Tundra Songs (2007) третьей участницы компакт-диска, обладательницы премии Polaris Music Prize, авангардной вокалистки инуков Таня Тагак. Ее виртуозное вокальное присутствие, временами приобретающее многослойность двух инуитских женщин, играющих в горло, а иногда невинность детства, доминирует в этой огромной работе.
Четвертый элемент альбома, пожалуй, самый известный меломанам: знаменитый квартет Kronos Quartet. За более чем четыре десятилетия, специализируясь на модернистском, постмодернистском и широкомасштабном сотрудничестве в области мировой музыки, они были удивительно продуктивными, заказав более 800 работ и аранжировок. Я видел их несколько раз вживую, и они никогда не перестают вовлекать свою аудиторию в музыкальном, а также часто межкультурном плане. Они делают и то, и другое в этом альбоме.
В Tundra Songs самая существенная работа здесь, рассказывается история Арктики, ее звукового ландшафта, животных и людей.Рассказ накапливает несколько слоев, включая полевые записи Чарка Нунавута и его отполированную партитуру струнного квартета, воплощенную в жизнь блестящей игрой Кроноса на струнных. В этом потрясающем миксе также представлены звуки, созданные студией, миф о региональном происхождении и звездное вокальное исполнение Тагак, которая только что получила премию JUNO в 2015 году за свой альбом Animism . По мере того, как Север становится более доступным – в прошлом году я провел свои первые сеансы Arctic Skype – мир постепенно учится открывать уши и сердца своей замечательной музыке и музыкантам.
Чтобы просмотреть список произведений этого автора, щелкните имя выше
Еще от этого автора:
Bir Eskimo Dilinde Türkçenin İzleri
Öküzün Altında Aranan Buzağı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı Аранан Бузагы:
Окюзюн Алтында Аранан Бузагы:
Окюзюн Алтында Аранан Бузагы:
Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün и 83:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzaıda 9013 :
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzağı:
:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzağı32:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzağı:
Öküzün Altında Aranan
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzağı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzağı:
-taaq (2) -ᑖᖅ (2) Значение: Öküz
и
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
yor. Öküzün Altında Aranan Buza
Öküzün Altında Aranan Buzağı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
lıştır: Öküzün Altında Arana
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altındaı Aranan Buzaı
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzağı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzağı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzağı:
Öküzün Buüzün
Öküzün Buüzün 901 Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Hocam! Öküzün Altında Aranan Bu
Öküzün Altında Aranan Buzağı:
Öküzün Altında Aranan Buzağı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan BuzaıÖ:
Öküzün
207:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
tur: Öküzün Altında Aranan Buza
Öküzün Altında Aranan Buzağı :
Öküzün Altında Aranan Buzağı:
Öküzün Altında Aranan Buzağı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzağı:
Öküzün Altında Aranan:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzağı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzağı32:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Öküzün Altında Aranan Buzaı:
Сыйныф: 9 ( татар төркеме )
Предмет: Татар әдәбияты.
Тема: Лотфулла Фәттаховның “Игеннәр өлгерде” картинасы буенча сочинение язуга әзерлек дәресе.
Максат:
1. Белем бирү максаты: Рәссам иҗаты турында белешмә бирү, картинаны аңларга өйрәтү. Картина геройларының икмәккә карата мөнәсәбәтен билгеләү, игенче хезмәтенең иң борынгы, иң изге хезмәт икәнлеген искәртү.
2. Үстерү максаты: Укучыларның фикерләү сәләтен, тыңлап аңлау, диалогик һәм монологик сөйләм күнекмәләрен үстерү.
3.Тәрбияви: Игенче хезмәтенә, җиргә мәхәббәт тәрбияләү.Экологик тәрбия.
Җиһазлау: Презентация ( Рәссамның иҗат портреты. ”Игеннәр өлгерде” картинасы. Терәк сүзләр). Презентация “Иген кыры” . Аудиоязмалар: җыр “Чайкала иген кырлары”, кошлар тавышы. Башаклардан икебаналар.Тактада җир экологиясе темасына мәкальләр. Рәсем ясарга кәгазьләр, төсле буяулар.
(Укучылар өч төркемгә бүленеп утыралар)
Дәрес барышы.
I.Оештыру:
1) исәнләшү, хәл сорашу;
2) уңай психологик халәт тудыру.
1 слайд.
II.Актуальләштерү.
Укытучы:
Игенче хезмәтенең тарихы бик борынгы чорга барып тоташа. Кайсы гына чорны алсак та икмәк җитештерү – кешелек тарихының иң мөһим бурычларыннан берсе.
Икмәк турында язучылар, шагыйрьләр генә түгел, рәссамнар да матур-матур картиналар язганнар. Шулардан берсе – РСФСРның халык рәссамы, Татарстанның сәнгать эшлеклесе Лотфулла Фәттахов.
2 слайд.
III.Яңа дәрес материалы.
1)Укытучы Лотфулла Фәттаховның тормыш юлы һәм иҗаты турында белешмә бирә.
3 слайд.
Россиянең һәм Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе Лотфулла Фәттахов Горький өлкәсенең Сергач районы Анда авылында 1918 елда туган. Башлангыч белемне ул туган авылында ала, “Яшь ленинчы” газетасына шигырьләр яза, яшьли үк рәсем ясарга хирыс була. 16 яшенә кадәр авыл мәктәбендә укыганнан соң, 1934 елда Казанга килә, һәм дусты, булачак рәссам Харис Якуповларда торып, сәнгать училищесына керү өчен әзерләнә башлый. 1935-1939 елларда әнә шул училищеда укый . Табигатьне генә түгел, кешеләр тормышының төрле якларын күзәтергә ярата, аеруча балаларның наян шуклыгын үзенең рәсемнәренә сюжет итеп ала, аларның бик җанлы самими образларын иҗат итә. Укуын тәмамлагач, Совет Армиясенә алына. Шунда хезмәт иткәндә, Бөек Ватан сугышы башлана. Каты сугышларның берсендә, контузия алып, әсирлеккә эләгә. Аңа, үлем лагереннан качып, үзебезнең якка чыгу насыйп була. Шуннан соң ул, сугыш беткәнче, кулыннан коралын төшерми. 1946 елда гына, демобилизацияләнеп, Казанга кайта һәм гомеренең ахырына кадәр шунда яши, Татарстан сәнгать фондында эшли.
4 слайд.
“Туган ил турында җыр”, “Игеннәр өлгерде”, “Әни күрмәгәндә”, “Яңа бура”, “Сабантуй”, “Мулланур Вахитов”, “Шәһәрдән кайту” һ.б. картиналарын иҗат итә. Харис Якупов белән иҗат иткән “В.И.Ленин Татарстан АССР төзү турындагы декретка кул куя” дигән картина өчен СССРның Дәүләт премиясе белән бүләкләнә. «Татар халык әкиятләре» китабына (русча) ясаган иллюстрацияләре өчен 1958 елда Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләгенә лаек була.
Лотфулла Фәттахов – туган халкын, аның тормышын колачлы, масштаблы итеп сурәтләүгә һәвәс рәссам. “Сабантуй” – шундый киң полотнолы әсәр. Ул халкыбызның гадәт-йолаларын, мул тормышын, милли бәйрәмен бик реалистик күрсәтә.
Рәсамның ачык фикере, гаять детальләп сурәтли белүе меңләгән күңелләрне яктылык белән сугара, буяуларның, төсләрнең табигыйлеге соклану тудыра.
Л.Фәттахов 1960 – 1978 елларда РСФСР Рәссамнар берлеге идарәсе әгъзасы һәм аның сәркатибе вазифасын башкара. 1984 елда вафат була.
Аның исеме белән Казанның Дәрвишләр бистәсендәге урам аталган.
5 слайд.
Укытучының кереш сүзе:
-Иген игү борын-борыннан изге, иң мөкатдәс, иң дәрәҗәле эш саналган. Алтын бөртекләрне җир куенына чәчәргә чыгар алдыннан, бабаларыбыз мунча кергәннәр, чиста киемнәр кигәннәр. Уракка төшәр алдыннан да шулай булган. Татар халкында иген игүгә, игенчеләргә багышланган бик күп мәкальләр бар.
(Бер укучы мәкальләр укый.)
— Шагыйрьләребез игенче батырлыгын, хезмәтен зурлап матур-матур шигырьләр иҗат итәләр.
( Шигырь уку Г.Садә “Алтын бөртек рәхмәте” )
— Композиторларыбыз шигырьләргә көйләр язалар.
IV. Җыр “Чайкала иген кырлары” ( И.Шәмсетдинов музыкасы , Г.Латыйп сүзләре. ) Презентация «Иген кыры».
Укытучы:
-Сез әле генә өлгергән иген кыры рәсемнәрен карадыгыз. Бу рәсемнәр сездә нинди хисләр уятты, нинди тәэсирләр калдырды? Мин сезгә шул хисләрегезне рәсемнәрдә чагылдырырга тәкъдим итәм. Сез дә иген басуы рәсемен ясап карагыз. Нинди төсләр кулланырсыз?
( Төркемнәрдә эш, укучылар төсле буяулар кулланып рәсем ясыйлар . Һәр төркем үзенең рәсеменә берничә җөмлә әйтә. Рәсемнәр тактага эленә.
V. “Игеннәр өлгерде “ картинасы буенча эш. 6 слайд.
Укытучы:
-Рәссам Лотфулла Фәттаховның “Игеннәр өлгерде” картинасын карагыз әле. Рәссам нинди төсләр кулланган?
( Укучыларның җаваплары: ачык төсләр, сары төс, алтын төс, ачык зәңгәр төс һ.б.)
Бер укучы нинди төснең нинди мәгънә аңлатуы турында укый.
6 слайд.
Рәссам Лотфулла Фәттаховның “Игеннәр өлгерде” исемле картинасы 1952 елда иҗат ителә. Л.Фәттахов туган ил байлыгын, гади кешенең хезмәт шатлыгын, кеше тудырган матурлыкны чынбарлыктагыча тасвирлый. Туган ил табигатенең иң матур вакытын – басуларда игеннәрнең өлгереп килгән чагын гәүдәләндерә.
Укытучы:
— Картинаны игътибар белән укыгыз, табигатьне күзәтегез. Картинада елның кайсы вакыты сурәтләнгән ?
Укучыларның җаваплары:
— Картинада июль ае сурәтләнгән. Җәйге кояшлы көн. Күктә кояш балкый.
Укытучы:
— Тагын нәрсәләр өсти аласыз?
— Ерак-еракларга җәелгән киң иген басуы, әйтерсең лә арыш басуы горизонтка барып тоташа.
— Арышлар мул булып өлгергән. Тук башаклар салынып тора. Каерылып уңган башаклар әкрен җилдә диңгез дулкыннарыдай салмак кына чайкалалар сыман.
Укытучы:
-Арыш басуының аръягында ниләр күрәсез?
— Ерак – еракта зәңгәрсу урман, бик текә булмаган таулар күренә.
Укытучы:
Күк йөзе турында нәрсә әйтергә мөмкин?
Аяз күк йөзе, ак болытлар гына йөзә.
Укытучы:
-Картинада катнашучы геройларга игътибар итегез. Алар нәрсә турында сөйләшәләр?
Укучыларның җаваплары:
— Игенчеләр басуга игеннәрне карарга килгәннәр, алар арышның өлгергәнме, юкмы икәнен тикшерәләр.
— Агроном арыш эченәрәк кереп, башакны лупа аша карый.
— Игенчеләр эшендә зур тәҗрибәсе булган бабай. Башакны учында уып, орлыкларны саный.
— Комбайнчы егет бабайның сөйләвен игътибар белән тыңлый.
— Ике бригадир, аның берсе – хатын-кыз, үзара нәрсә турындадыр сөйләшәләр.
Укытучы:
-Чынлап та, алар нәрсә турында сөйләшергә мөмкин? Әйдәгез әле тыңлап карыйк.
( Диалог. Һәр төркемнән укучылар чыгыш ясый )
Укытучы:
-Гомумән картина турында нәрсәләр әйтә аласыз?
Укучы:
-Бу картинадан үзенә күрә бер тынычлык, муллык сирпелә. Бу картинаны күзәтеп, күңелдә тик яхшы хисләр генә туа.
VI. Белем һәм күнекмәләрне ныгыту.
Иҗади эш.( төркемнәрдә)
Бирем: Буш урыннарга сыйфатлау һәм бәяләү элементлары өстәп чыгыгыз.
Рәссам Лотфулла Фәттаховның “Игеннәр өлгерде” исемле картинасы туган ил табигатенең иң матур вакытын – басуларда игеннәрнең өлгереп килгән чагын гәүдәләндерә.
Җәйнең кызу чагы җиткән: офыкта күксел рәшә уйный. _________(Арыш басуының аръягында ниләр күрәсез?)
Бер читтән икенчесе күренми торган ________ (нинди?) арыш басуы алтын сары төскә кергән. ________________ (Игеннәр нинди? Тиздән уракка төшәрләр кебек, ни өчен?)
Тук башаклары түбән иелгән арышлар ____________________ (нинди?) кояш нурлары астында тын калганнар. Алар _________ (нәрсәне?) сабырсызланып көтәләр төсле.
Әнә бер төркем _________ (нинди кешеләр?) игеннәрнең өлгерүентикшерә. Аларның берсе __________ (нинди кыяфәттә?) нидер сөйли. ________(аны кемгә охшатасыз, кем дип уйлыйсыз?) Ягымлы йөзе елмаеп торган ____________ (нинди?) карт та, беләгенә кыр сумкасы элгән мөлаем йөзле бригадир кыз да, ______________ (тагын кем?) җитәкчеләре сөйләгәнне тыңлыйлар.
Бу образлар картинада шулкадәр табигый итеп бирелгән ки, аларны каршыңда басып торган тере кешеләр кебек хис итәсең. ______________ (сез мондый кешеләр белән горурланасызмы? Алар турында ниләр әйтә аласыз?)
7 слайд.
Укытучы: Слайдтагы терәк сүзләрне файдаланып төзибез.
Иң матур чак, күксел рәшә, зәңгәрсу урман, яссы таулар, алтын-сары төс, аяз күк, җәйге челлә, киң арыш басуы, ягымлы йөз, мөлаем йөзле, хезмәт дәрте, зур уңышлар, икмәк байлыгы – ил байлыгы, хезмәт шатлыгы, кеше тудырган муллык, байлык, матурлык, каерылып уңган игеннәр , тук башаклар, тәҗрибәле аксакал, агроном, бригадирлар , үз җиренең чын хуҗалары һ.б.
Бирелгән план нигезендә, терәк сүзләрне кулланып , картина буенча монологик сөйләм төзелә.
VII.Йомгаклау. Үзбәя..
VIII. Өйгә эш. 1.Бирелгән план нигезендә сочинение язып килергә.
2. Иген кыры рәсемен ясарга.
30
М. Җәлил “Имән”, “Катыйлгә”.
1
Әсәргә анализ ясау, белем күнекмәләрен ныгыту.
Хезмәт темасына багышланган рәсемнәр.
Сүзлек өстендә эш, диалог, сәнгатьле уку, әдәби текст белән эш.
Шигырьләрнең сәнгатьлелек дәрәҗәсе, эчтәлеклелеге.
1 шиг-не ятларга
Яшел чуклы, юрган катыйль кавыштыра,түбән ләззәт.
31
Әдәбиятта, музыкада, сынлы сәнгатьтә Муса Җәлил образы.
1
Контроль дәрес
диалог, укытучы сүзе
“Муса җәлил- үлемсез шагыйрь” сочинение.
Сөйләм телен үстерү
Сорауларга җавап әзерләргә
32
Уку тизлеген тикшерү. Чиреккә йомгак ясау
ІІІ чирек-20 сәгать
33
Харис Якупов- рәссам, портрет остасы, пейзажчы. Х. Якуповның “Хөкем алдыннан” картинасы буенча сочинение.
1
Иҗади дәрес.
Картинаның репродукциясе, X. Якупов турында газета-журнал материаллары, альбом.
X. Якупов. Рәсем — минем мәхәббәтем.— Казан, 2000.
Сүзлек өстендә эш. Сәнгатьле итеп уку, рәссам X. Якупов турында укытучы сүзе, картиналарын карап, фикер алышу. Эпиграф сайлау, план төзү, инша язуга хәзерлек.
Иҗат эшчәнлеге белән таныштыру. Картинаның язылу та рихы, картинада Җәлил образының бирелеше.
Сөйләм телен үстерү. Фикерләү, сөйләм телен үстерү.
сочинение
Өстәмә материал тупларга
34
Язма эш. «Гомерем минем моңлы бер җыр иде, Үлемем дә яңрар җыр булып».
М. Җәлил иҗатын кабатлау, йомгаклау.
Язма эш
35
Мәрям Рахманкулова- халкыбызның яраткан җырчысы.
1
Яңа материалны өйрәнү
Сүзлек өстендә эш. Әңгәмә кору.
Тормыш юлы һәм иҗат эшчәнлеге белән танышу.
Хронологик таблица төзү.
Өстәмә материал тупларга, презентация
36
Галия Кайбицкая –татар музыка сәнгатен үсте рүгә, татар опера нигез салуга күп көч куйган күренекле шәхесләрнең берсе(иҗаты).
1
Яңа материалны өйрәнү
Укытучы сүзе, әңгәмә кору.
Тормыш юлы һәм иҗат эшчәнлеге белән танышу.
Татар опера җырчыларын белү.
Өстәмә материал тупларга, презентация
37
Г. Әпсәләмов. Тормыш юлы, иҗаты турында белешмә.
1
Яңа материалны өйрәнү
Татар совет язучылары китаплары. Г. Әпсәләмов әсәрләре.
Укытучы сүзе, әңгәмә кору.
Бөек Ватан сугышы чорында иҗат иткән язучылар һәм аларның әсәрләрен искә төшерү. Г. Әпсәләмовның портретын искә төшерү.
Г. Әпсәләмовның тормыш юлын искә төшерү. Г. Әпсәләмовның әсәрләре турында әңгәмә.
Биографиясен өйрәнергә
38
Г. Әпсаләмов иҗаты. “Ак чәчәкләр”романы.
1
Әсәргә анализ ясау, белем күнекмәләрен ныгыту.
Г. Әпсәләмов. «Ак чәчәкләр» романы. Табиблар тормышы турында рәсемнәр
Әңгәмә кору. Әсәрне эчтән һәм кычкырып уку. Сүзлек өстендә эш.
Романда кайгыртучанлык, кешелеклелек сыйфатларының бирелеше.
Эчтәлек буенча план төзү. Әбүзәр абый, Гөлшаһидә образлары турында сөйләшү. Аларга характерлы сыйфатларны ачу.
Синонимнарны табу, аларны туплау. Әбүзәр Таһиров образына характеристика бирергә хәзерлек.
Мәшәкать, шәфәкь, йөкләтү, сәер
39
Г. Әпсаләмов “Ак чәчәкләр”.
1
Әсәрне үзләштерү.
«Ак чәчәкләр» әсәренә карата укучылар ясаган рәсемнәр.
Әңгәмә кору. Монологик сөйләм. Әсәрнең теле турында сөйләшү.
Сәламәтлек сагында торучы табипларның үз эшләренә һәм кешеләргә мөнәсәбәте.
Әсәргә анализ ясау истә калдыру. Мансур образына характеристика. Сорауларга җаваплар.
Әсәрне тулы килеш укырга. Төп образларны билгели барырга.
Тәгаен, галәмәт, йомгак ясау.
40
Г. Әпсәләмов “Ак чәчәкләр”.
1
Әсәргә анализ ясау, белем күнекмәләрен ныгыту.
«Ак чәчәкләр» романы (рус һәм татар телләрендә).
Әңгәмә кору. «Гөлшаһидә» җырын тыңлау.
Үз эшеңә карата таләпчән булу теләге тудыру
Һөнәр турында мәкальләрне истә калдыру, мәгънәсен аңлату.
Төркемнәргә бүленеп, образларга характеристика бирергә.
Биниһая, әвәләү, купшы, сагыш, әрнү, карун, зәмһәрир суык, иманы камил.
41
Сөйләшү тематикасы “Кем булырга, нинди булырга?”
1
Сөйләм телен үстерү дәресе.
Һөнәр ияләре турында альбомнар, рәсемнәр.
Әңгәмә кору.
Рәсемнәр, альбомнар буенча һөнәр турында сөйләшү.
Һәр һөнәрнең үзенчәлеге турында фикер алышу.
Әти –әниләренең һөнәрләре турында сөйләү.
«Мин кем булырга телим» дигән темага хикәя төзеп сөйләргә.
42
Иншаның I варианты — «Ак чәчәкләр» әсәрендә минем яраткан образым. II вар.— «Ак чәчәкләр» табиблар тормышын сурәтләгән әсәр
1
Контроль дәрес
сораулар
Әңгәмә кору. Сүзлек өстендә эш. Г. Әпсәләмов. «Мәңгелек кеше» әсәрендәге төп вакыйгалар турында сөйләшү.
Бәйләнешле сөйләм телен үстерү.
Дөрес язу күнекмәләре өстендә эш.
сочинение
Язып бетерергә
43
Н. Дәүли. Язучы турында белешмә. «Яшәү белән үлем арасында» повесте.
1
Яңа материалны өйрәнү
Н. Дәүлинең портреты.
«Татар совет язучылары» китабы. Н. Дәүли әсәрләренә карата китап күргәзмәсе.
Әңгәмә кору. Әсәрне эчтән һәм кычкырып уку, укылган өлеш буенча фикер алышу.
Язучының иҗат юлы белән танышу.
Сөйләм телен үстерү.
Сорауларга җавап табу. Әсирләрнең тоткынлыктагы газаплары турында сөйләү.
44
Н. Дәүли “Яшәү белән үлем арасында”.
1
Әсәргә анализ ясау, белем күнекмәләрен ныгыту.
Н. Дәүли. «Яшәү белән үлем арасында» повесте.
Әңгәмә кору. Монологик сөйләм төзү, диалогларны табу, аларны сәнгатьле итеп
уку.
Әсәрдә кешенең тормышка мөнәсәбәтен, җаваплылык хисен тас вирлау үзенчәлекләре.
Сөйләм телен үстерү. Алдагы сыйныфта өйрәнгән буенча Н. Дәүлинең тормыш юлы, иҗатын искә төшерү. Бөек Ватан сугышы чорын искә төшерү.
Н. Дәүлинең «Яшәү белән үлем арасында» әсәрен тулысынча укырга.
Офык, корбан, тереклек.
45
Н.Дәүли “Яшәү белән үлем арасында”.
1
Алган белем күнекмәләрне камилләштерү дәресе.
Бөек Ватан сугышы чорында тоткыннарның язмышларын сурәтләгән китаплардан күргәзмә.
Әңгәмә. Сүзлек өстендә эш. Әсәрдәге өзекләрне уку, фикер алышу.
Әсәрнең эчтәлеген өйрәнү. Әсәрдә бирелгән образларга характеристика, алар-ның түземлелеген, сабырлылыгын ачыклаган урыннарны табу.
Эчтәлек буенча план төзү.
Сорауларга җавап әзерләргә
Ысул, сөрлегү, чакматаш.
46
Н.Дәүли “Яшәү белән үлем арасында”.
1
Алган белем күнекмәләрне камилләштерү дәресе.
Бөек Ватан сугышы чорында тоткыннарның язмышларын сурәтләгән китаплардан күргәзмә, Н.Дәүлинең портреты
Әңгәмә кору. Монологик сөйләм төзү, диалогларны табу, аларны сәнгатьле итеп
уку.
Әсәрнең тулы эчтәлеге турында фикер алышу.
Сөйләм телен үстерү. Образларга характеристика бирү.
Әсәрнең төп идеясен билгеләү.
Эчтәлеген сөйләргә әзерлән
Нәфрәт, фиргәвен, кыя, кәйлә, уалу, җинаять.
47
Якташыбыз Альберт Хасанов иҗаты.
1
Яңа материалны өйрәнү
А.Хәсәнов портреты
Сәнгатьле итеп уку. Әсәрнең язу стиле турында сөйләшү.
Тормыш юлы һәм иҗат эшчәнлеге белән танышу.
Сөйләм телен үстерү.
Материал тупларга
48
Шамил Рәкыйпов-очерк, хикәя һәм сәхнә әсәрләре авторы.
1
Яңа материалны өйрәнү
Язучының портреты.
Ш. Рәкыйпов әсәрләрен чагылдырган китаплар. «Сабантуй» журналы һәм башка вакытлы матбугат материаллары.
Әңгәмә кору. Диалог төзү, сүзлек өстендә эш.
Тормыш юлы һәм иҗат эшчәнлеге белән танышу.
Сөйләм телен үстерү.
Ш. Рәкыйпов әсәрләрен табып укырга. Диалог.
49
Ш. Рәкыйпов “Чәчәкләр сөйли белә” повесте.
1
Яңа материалны өйрәнү..
Ш. Рәкыйпов. «Чәчәкләр сөйли белә» повесте.
Әңгәмә кору. Өзекләрне эчтән һәм кычкырып уку (сәнгать-лелеккә игътибар итү).
Барый Шәвәлиевның бала чагы, мәктәп еллары, яшлеге.
Кыскача эчтәлеген сөйләү.
Ш. Рәкыйповның «Чәчәкләр сөйли белә» әсәрен тулысынча укырга.
Хәрәмләү, затлы, җәмәгат.
50
Ш. Рәкыйпов “Чәчәкләр сөйли белә” повесте.
1
Әсәргә анализ ясау, белем күнекмәләрен ныгыту.
Ш. Рәкыйпов. «Чәчәкләр сөйли белә» повесте.Ш.Рәкыйпов портреты, әсәрләенең күргәзмәсе
Әңгәмә кору. Сүзлек өстендә эш. Барый Шәвәлиев образына характеристика.
Кешенең батыр булып формалашуы.
Батырлык турында мәкальләрне аңлата белү. Укылган өлеш буенча фикер алышу. Барыйның бала вакытын тасвирлап сөйләргә
.
Ш. Рәкыйповның стилен игътибар белән күзәтергә.
Һәвәс, вазифа, басынкылану, ыңгырашу, мәхшәр, мәкерле.
51
Әдәби диктант
1
Контроль дәрес
Укучыларның белемнәрен тикшерү
Үткәннәрне кабатларга
52
Сөйләшү тематикасы “Син батырлыкны ничек аңлыйсың?”
1
Сөйләм телен үстерү дәресе.
Татар халкының герой улларының портретлары.
Әңгәмә кору. Үзара диалог.
Батырлык турында фикер алышу.
Фикерләрен тыңлаучыга дөрес җиткерү.
«Син батырлыкны ничек аңлыйсың?» дигән темага хикәя төзеп сөйләргә
ІV чирек-18 сәгать
53
Атилла Расих. Язучы турында белешмә. «Ишан оныгы» романы белән танышу.Атилла Расих- Г. Тукай премиясе лауреаты.
1
Яңа материалны өйрәнү
А. Расихның портреты.
А. Расихның әсәрләре буенча китап күргәзмәсе.
Әңгәмә кору. Диалог төзү, сүзлек өстендә эш. Өзекләрне эчтән һәм кычкырып уку.
Тормыш юлы һәм иҗат эшчәнлеге белән танышу. Автобиографик әсәрләр язган язучыларны һәм аларның әсәрләрен искә төшерү.
Сөйләм телен үстерү.
Дәреслектәге сорауларга җавап хәзерләргә.
54
А. Расих “Ишан оныгы” романы.
1
Әдәби әсәрне уку һәм анализлау.
А. Расих. «Ишан оныгы» романы.
Әңгәмә кору. Өзекләрне эчтән һәм кычкырып уку (сәнгатьлелеккә игътибар итү).
Әсрдә авторның авыр яшлеге, аның сәбәпләре.
Төп образны дөрес билгеләү.
А. Расихның «Ишан оныгы» әсәрен тулысынча укырга.
Ифрат, чарлак, манту, шәйләү, зиһен.
55
А. Расих “Ишан оныгы” романы.
1
Белемнәрне һәм күнекмәләрне камилләштерү.
А. Расих. «Ишан оныгы» романы.
Сүзлек өстендә эш. Әңгәмә кору. Өзекләрне уку. Язучының авыр хәлгә калуының сәбәпләрен ачыклау.
Әсрне аңлап уку.
Әсәрнең эчтәл. чор га бәйләп аңлату.
Әсәрдәге образларга характеристика бирү, төп вакыйгаларны билгеләү.
Сөрү(куу).
56
А. Расих “Ишан оныгы” романы.
1
Белемнәрне һәм күнекмәләрне камилләштерү.
А. Расих. «Ишан оныгы» китабы.
Әңгәмә кору. Сүзлек өстендә эш. Әсәрнең теле турында сөйләшү.
Әсәрне анализлау. Образларга характеристика бирү.
Фикерләү сәләтен үстерү.
«Минем шәҗәрәм» (Үз шәҗәрәмне төзү).
57
Гариф Ахунов- танылган әдип һәм җәмәгать эшлеклесе.
1
Яңа материалны өйрәнү
Г. Ахунов портреты.
Аның әсәрләре буенча күргәзмә. «Татар совет язучылары» китабы.
Әңгәмә кору. Сүзлек өстендә эш. Диалог оештыру.
Тормыш юлы һәм иҗат эшчәнлеге белән танышу.
Прозаик, журна лист, публицист, тәрҗемәче, драма әсәрләре авторы бу ларак истә калдыру .
Г. Ахунов әсәрләренә карата укучылар конференциясенә хәзерлек.
58
Г. Ахунов “Идел кызы” романы.
1
Яңа тема үзләштерү дәресе.
Г. Ахунов. «Идел кызы» китабы. «Идел кызы» әсәре буенча видеоязма.
Сүзлек өстендә эш. Әңгәмә кору. Өзекләрне уку.
Әсәрнең эчтәлеген аңлап уку.
Кыкача эчтәлеген сөйләү.
Толым, шыңшу, яшь бөялә, үнәр, дәгвалану, җәдит.
59
Г. Ахунов “Идел кызы” романы.
1
. Белемнәрне һәм күнекмәләрне камилләштерү
Г. Ахунов. «Идел кызы» китабы.
Әсәрдән өзекләрне эчтән һәм кычкырып уку. Әңгәмә кору.
Чорның гаделсезлеген үз җилкәсендә татыган Габбас мулла язмышы.
Эчтәлек буенча план төзү.
«Идел кызы» әсәрен уку, укыган өлеш буенча фикер алышу.
Сәерсенү, җөрьәт итү, вәсвәсәләнү, төпченү, чарача, чайрап.
60
Г. Ахунов “Идел кызы” романы.
Белемнәрне һәм күнекмәләрне камилләштерү
Г. Ахунов. «Идел кызы» романы. Ф. Мусинның «Көмеш көче» китабы.
Әңгәмә кору. Сүзлек өстендә эш. Габбас мулланың язмышы турында үзара фикер алышу.
Образларга характеристика, геройларның төп сыйфатларын билгеләү. Әсәрнең тормышчанлы-гын мисаллар белән дәлилләү.
Әсәрне тулысынча укырга. Габбас мулла, Нурия образларына характеристика язу. Г. Ахунов иҗаты буенча реферат язу, яклау.
61
Сөйләшү тематикасы “Яраткан әсәрем”.
1
Иҗади дәрес.
Укучыларның мөстәкыйль укуларын тикшерү.
Иҗади фикерләү сәләтен үстерү.
Сорауларга җавап әзерләргә
62
Ш. Галиев. Иҗаты турында белешмә. «Әткәйгә хат» поэмасы.
1
Яңа материалны өйрәнү Дәрес видео.
Ш. Галиевнең портреты.
«Сабантуй» газетасындагы материаллар.
Аның әсәрләреннән күргәзмә оештыру.
Поэманы сәнгатьле уку. Лирик геройның кичерешләрен сурәтләү алымнары турында әңгәмә.
Тормыш юлы һәм иҗаты белән танышу.
Ш. Галиевнең иҗатын искә төшерү, шигырьләрен анализлау.
Поэма жанрын искә төшерү.
Биремнәрне үтәргә
63
Ш. Галиев “Әткәйгә хат” поэмасы.
1
Яңа тема үзләштерү дәресе
Ш. Галиев. «Әткәйгә хат» поэмасы.
Укытучы сүзе, сүзлек өстендә эш, сәнгатьле уку, әңгәмә кору.
Бөек Ватан сугышы чорында балалар язмышы.
Сөйләм телен үстерү күнекмәләре өстендә эш.
Сәнгатьле укырга әзерләнергә
Ятим, тырнавычлы.
64
Ш. Галиев “Әткәйгә хат” поэмасы.
1
Белемнәрне һәм күнекмәләрне камилләштерү
Әңгәмә кору. Сорауларга җаваплар (диалог).
Сүзлек өстендә эш.
Әсәргә тулы анализ.
Тулы эчтәлек сөйләү.
Өзекне сәнгатьле итеп яттан сөйләргә өйрәнү.
65
Хәсән Сарьян иҗаты.
1
Яңа тема үзләштерү дәресе
Х. Сарян портреты
Х. Сарян әсәрләреннән күргәзмә
Укытучы сүзе, сүзлек өстендә эш, сәнгатьле уку, әңгәмә кору.
Тормыш юлы һәм иҗат эшчән. белән танышу.
Биографиясен өйрәнергә
66
Х. Сарян “Әткәм һөнәре” повесте.
1
Яңа тема үзләштерү дәресе
Х. Сарян “Әткәм һөнәре” повесте
Сүзлек өстендә эш, сораулар буенча әңгәмә, эчтәлеген сөйләү
Кешенең күңел сафлыгы һәм аның бәхете арасындагы бәйләнеш.
Аңлап уку күнекмәләре өстендә эш.
Укырга, сорауларга җавап
Гаҗиз, ләззәт, хәсрәт, бәлкабзый.
67
Х. Сарян “Әткәм һөнәре” повесте.
1
Белемнәрне һәм күнекмәләрне камилләштерү
Х. Сарян “Әткәм һөнәре” повесте
Сүзлек өстендә эш, сораулар буенча әңгәмә, эчтәлеген сөйләү
Намуслы хезмәт- кешенең затлыгын раслаучы нигез.
Һәнәр турында мәкальләрне үз сүзләре белән аңлата белү.
Әсәргә анализ ясарга
Сырхавы, кортка, сәдәф, көр.
68
Сөйләшү тематикасы “Кеше булу кыен түгел кешелекле булу кыен”.
1
Сөйләм телен үстерү дәресе.
сораулар буенча әңгәмә
Бәйләнешле сөйләм күнекмәләре булдыру.
Сөйләм телен иҗади фикерләү сәләтен үстерү.
69
Милли бәйрәмнәр, йолалар, гореф-гадәтләр.
1
Сәяхәт дәрес.
сораулар буенча әңгәмә, укытучы сүзе, монологик сөйләм
Халкыбызның милли бәйрәмнәре, йолалары белән танышу.
Гаиләдә йолаларны саклап калу.
1 милли бәйрәм турында чыгыш ясарга әзерләнергә
70
Йомгаклау дәресе.
1
Йомгаклау дәресе.
тәкъдимнәр
Шипилов Андрей Васильевич — доцент кафедры философии Воронежского государственного педагогического университета
Н. Эйдельман как-то заметил, что вся великая русская литература «родилась» почти одновременно: между 1799 и 1826 гг. появились на свет Пушкин, Тютчев, Гоголь, Белинский, Герцен, Гончаров, Лермонтов, Тургенев, Достоевский, Некрасов, Щедрин, Лев Толстой. Почему же русская литература обрела величие не раньше и не позже, а именно в первой половине XIX века?
«Три кита», на которых стоит литература — это писатель, издатель и читатель. Значимость произведений для общества (художественные достоинства и недостатки мы здесь не рассмотриваем) строго коррелирует с состоянием литературного рынка. А первичное условие самого существования такого рынка — наличие более или менее значительной читательской аудитории, производной, в свою очередь, от состояния системы образования.
Вплоть до второй половины XVIII века размеры «образованного общества» в России были просто карликовыми — несколько тысяч дворян и разночинцев, разбросанных по полкам и канцеляриям. Ситуация начала меняться только при Екатерине II, когда на смену конгломерату самых разных элементарных и специальных училищ, где обучалось всего пять-десять тысяч человек, пришла первая государственная школьная система. При Александре I и Николае I эта система быстро расширялась, так что к концу правления Николая в Российской империи насчитывалось до 10 тыс. школ и 500 тыс. учащихся, а еще через десять лет, к 1864 г., эти цифры возросли до 33,5 тыс. и 824 тыс., соответственно.
Школьное образование как таковое можно уподобить машине, перерабатывающей Gemeinschaft в Gesellschaft. Проходя через школу, человек «общины» становится человеком «общества» (в классической трактовке Ф. Тенниса). Общинный человек подходит к знанию со стороны жизни — общественный человек подходит к жизни со стороны знания; культура первого производна, культура второго производительна. Грамотный человек принципиально, качественно отличается от неграмотного — они действительно живут в разных мирах. С этой точки зрения чрезвычайно показательным выглядит феномен эпистолярной культуры. Если при Петре I количество почтовых отправлений не превышало несколько десятков тысяч в год, то к середине 60-х гг. XIX в. оно выросло до 42 миллионов, причем большая часть этого роста пришлась на первую половину века — только с 1822 по 1857 гг. объем письменной внутрироссийской корреспонденции вырос более чем в 6 раз.
Но есть и другой, более надежный показатель — данные по книгоизданию и библиотечному делу. В середине ХУШ века в России имелось лишь два десятка типографий; в 1813 г. их было уже 66, в 1855 г. — 150, в 1864 г. — 276. Если в начале XVIII в. в год издавалось в среднем по 12 книг, то в начале XIX в. — уже по 150, в 1825 г. — 575, а в 1855 г. — 1020 на 119 названий больше, чем за всю первую половину ХУШ века! В 1800-1855 гг. появилось 499 новых журналов, а за одно следующее пятилетие — еще целых 147. В середине XIX в. книжный рынок за год поглощал уже больше товара, чем за всю первую половину предшествовавшего столетия.
Но, может быть, еще важнее были качественные изменения рынка. Пока в стране не было сколько-нибудь значительного количества образованных людей, большая часть рынка была заполнена традиционной духовной литературой, которой отдавали предпочтение грамотеи из купцов, приказных и посадских. Что же касается литературы светской, то образованное дворянство читало в основном привозные или изданные в России книги на французском и немецком языках (из 9513 названий книг, изданных в России в течение XVIII века, 3420 — более трети было на иностранных языках), а читатели из «подлых», иностранным языкам не обученные, наслаждались старинными или новосочиненными рыцарскими и любовно-авантюрными романами.
На этом специфическом рынке зарабатывали себе на жизнь компиляторы и сочинители, бывшие одновременно и издателями, причем зарабатывали не слишком много: один из самых известных литераторов такого типа, М.Д. Чулков, автор романа «Пригожая повариха, или похождения развратной женщины», говорил о себе:
«Я не из тех людей, которые стучат по городу четырьмя колесами… Дому я не имею, хозяином не слывал от рождения и, может быть, до самой смерти не буду иметь сего названия… Сколько мало мое понятие, столько низко мое достоинство, и почти совсем не видать меня между великолепными гражданами. Крайне беден, — что всем почти мелкотравчатым, как я, сочинителям, общая участь».
Действительно, не будучи дворянином, Чулков мог лишь смириться со своим «низким достоинством». Еще ниже было достоинство Матвея Комарова, вольноотпущенника из дворовых, сочинителя таких бестселлеров, как «Описание жизни славного российского мошенника Ваньки Каина» (десять изданий только за 1775-1784 гг.) и знаменитая «Повесть о приключении англинскаго милорда Георга» (четыре издания за 1782-1791 гг.; в 1839 г. вышло 10-е издание; издавался «Милорд Георг» и позднее, вплоть до 1918 г.). Находившийся «в числе низкого состояния людей», автор характеризовал свою читательскую аудиторию так:
«Чтение книг вошло у нас в великое употребление: ибо ныне не только просвещенное науками благородное общество, но и всякого звания люди с великою охотою в том упражняются: чего ради и выходит в публику немалое количество разного сочинения книг, наполненных или нравоучениями, или служащих для увеселения и препровождения от тоски праздного времени, которые охотно читают и самые поселяне, обучавшиеся грамоте, которых ныне уже довольно» [1].
Бывший дворовый, пишущий для обучившихся грамоте поселян, мог, конечно, кое-что на этом заработать, однако эта массовая, популярная литература вместе с ее читателями, издателями и самими писателями все равно оставалась в социальном «низу» (при этом «низшие», как это всегда бывает, стремились писать и читать о «высших»). «Подлые» писатели сочиняли свои «подлые» книжки для «подлых» читателей — никакого «высокого достоинства» таким путем обрести было нельзя. Комаров и подобные ему были известны в широких, но «низких» кругах, и их сочинения в принципе не могли стать общественным явлением, а сами они, соответственно, приобрести более-менее значительный социальный статус: «приличные люди» таких книг не читали, а если и читали, то все равно смотрели на их сочинителей свысока, как на «низших». Даже когда позднейший некрасовский мужик «нес с базара» не Белинского и Гоголя, а как раз «милорда глупого», — это было для поэта-народолюбца свидетельством не удивительной популярности «милорда», а беспросветного невежества «мужика», предпочитавшего Матвея Комарова и Белинскому, и Гоголю, и самому Некрасову.
Даже не противоположность, а оборотную сторону этого являла собой «высокая» литература для «высших». Ситуацию на рынке этой литературы Н.И. Новиков характеризовал в своем «Живописце» с блестящей иронией, из-под которой, однако, просвечивали самые натуральные огорчение, негодование и зависть:
«Здесь примечена великая перемена в продаже книг. Прежде жаловались, что на российском языке не было почти никаких полезных и к украшению разума служащих книг, а печатались одни только романы и сказки; но, однако ж, их покупали очень много. Ныне многие наилучшие книги переведены с разных иностранных языков и напечатаны на российском; но их и десятую долю против романов не покупают. Прежнему великому на романы и сказки расходу причиною было, как некоторые сказывают, невежество; а нынешнему малому наилучшим книгам расходу полагают причиною великое наше просвещение. . ..Что ж касается до подлинных наших книг, то они никогда не были в моде и совсем не расходятся… И какой бы лондонский книгопродавец не ужаснулся, услышав, что у нас двести экземпляров напечатанной книги иногда в десять лет насилу раскупятся? О времена! О нравы! Ободряйтесь, российские писатели! Сочинения ваши скоро и совсем покупать перестанут» [2].
Но российские писатели и без того знали, что продажей своих сочинений они не проживут, и потому работали не на рынок, а на императорский двор: средства к существованию давала им служба, а сочинительство было, в лучшем случае, одним из средств по службе продвинуться, а чаще просто хобби. Зарабатывать сочинительством, продажей своего труда было «подлым» занятием для «подлых»: любая работа на другого за деньги являлась признаком неблагородства, и в этом отношении между каменщиком и живописцем не было большой разницы — оба являлись ремесленниками, и «мастерство» первого служило таким же показателем невысокого социального статуса, как и «художество» второго. Правда, литературные занятия являлись до некоторой степени исключением. Не в силу какого-то «возвышенного» характера, а просто потому, что требовали соответствующего уровня образования, включая знание языков, получить которое было непросто. Не случайно в течение всего рассматриваемого периода в России было очень много крепостных живописцев, актеров, музыкантов и т.д. — одних архитекторов известно более сотни, но фамилии крепостных литераторов встречаются лишь единицами. Но главное было даже не в этом: самой надежной гарантией того, что представители «низших» социальных слоев не начнут заниматься «высокой» литературой, было то, что на последней принципиально нельзя было заработать. Вернее, прочитав свое сочинение при дворе или в вельможном особняке, можно было получить в виде награды какой-нибудь дорогостоящий подарок, но источником постоянного дохода это стать не могло. Рынок «высокой» литературы как таковой отсутствовал, она не была товаром, и потому литература не могла стать профессией.
С другой стороны, профессионалов тогда вообще презирали, ибо профессионализм был печатью принадлежности к социальному «низу». «Приличный» человек получал средства к существованию за счет службы и душевладения, и только в этом случае его мануфактурные, торговые, ростовщические и откупные предприятия и операции не могли быть поставлены ему в укор: имея чин и поместье, можно было извлекать деньги из чего угодно, ибо все эти вспомогательные занятия ничуть не влияли на «благородство». Поэтому литераторы XVIII столетия — это, собственно, никакие не литераторы, а военные и гражданские чиновники, состоящие на действительной службе или отставные, которые время от времени что-то пописывали. Их аудитория — это двор и узкий круг столичного дворянства, узкий настолько, что тиражи литературных произведений не превышали нескольких сотен экземпляров; денег они за это никаких не получали — наоборот, печатали за свои деньги (причем исполнявшие тогда функции издательств типографии требовали с заказчика оплаты тиража не по себестоимости, а по продажным ценам), а получали известность у монарха и вельмож, что было дороже всяких денег, но могло и принести доход — но не напрямую, а опосредованным службой полуфеодальным путем.
Действительно, кто такие литераторы XVIII века? Иногда это служащие сочинители, но чаще — сочиняющие служащие. При этом статус вторых гораздо выше статуса первых, ибо сочинительство для первых суть занятие основное, а для последних — побочное, а статус писателя тем выше, чем меньше он является писателем. П.П. Шафиров и Ф. Прокопович писали прямо по указке царя, их духовные или политические сочинения были просто составной частью их службы или служения и публиковались именно потому, что носили характер государственного заказа. В.Н. Татищев начал службу солдатом, а закончил тайным советником; он сочинял точно так же, как воевал, управлял и строил. Всякий служащий дворянин был профессионалом только в одном — в управленческой, административно-командной деятельности, поэтому один и тот же человек мог быть драгуном, артиллеристом, интендантом, дипломатом, специалистом по горному и монетному делу, губернатором, географом и историком. Татищев занимался писательством точно так же, как подавлял восстания и строил заводы и города; между сочинением инструкций и уставов и писанием российской истории была только та разница, что одно было служебной обязанностью, а другое — служением отечеству. Соответственно, первым надо было заниматься по обязанности, а второму можно было предаваться по желанию. Но зато уставы и инструкции печатались и за них (в том числе) шло жалование и давались чины, а написанная в отставке «История» распространялась лишь в списках, так как публиковались исторические сочинения только академических профессоров, которые получали жалование и чины за свою службу по ученой части.
Антиох Кантемир мог заявить: «все, что я пишу, пишу по должности гражданина», — но такой должности не было, и потому его сатиры тоже не были опубликованы и расходились в списках. Должность у него была совсем другая: сын молдавского господаря, князь, получивший за свою позицию в известных событиях 1730-го года более тысячи душ, он прошел путь от гвардейского прапорщика до сенатора и тайного советника, был резидентом в Лондоне и послом в Париже, а все его эпиграммы, сатиры, переводы, ученые и философские сочинения оставались его личным, приватным делом. Он не был поэтом, служившим по статской, он был дипломатом, увлекавшимся литературой. Сатиры Кантемира не приносили ему ничего, кроме неприятностей и широкой известности в узких кругах, зато служба дала и высокие чины, и крепостных.
А вот попович Василий Тредиаковский был настоящим профессиональным литератором, состоя при дворе Анны Иоанновны в звании «придворного поэта». И что же: сочинителя торжественных од воспринимали при этом дворе как некоего шута, которого можно награждать пощечинами и бить палками. Такое положение ко многому обязывало: по словам М.А. Дмитриева, «когда при торжественном случае Тредияковский подносил императрице Анне свою оду, он должен был от самых дверей залы до трона ползти на коленях» [3]. При Елизавете Петровне Тредиаковский удостоился чести стать профессором Академии наук, но его оттуда в два счета выгнали, как только он проиграл в своей известной полемике с Ломоносовым и Сумароковым.
Двое последних были, конечно, не чета Тредиаковскому. А.П. Сумароков происходил из старинного боярского рода, окончил Шляхетский корпус и дослужился до чина действительного статского советника; литература была для него и призванием, и службой — эти понятия у него практически не разделялись. В 1756 г., когда он был назначен директором первого «Русского для представления трагедий и комедий театра», ему было положено жалование (помимо того, что причиталось по бригадирскому чину) в 1000 рублей в год — поистине царское содержание, особенно если учесть, что весь бюджет театра, откуда шло жалование директору, равнялся 5000 руб. Правда, в 1761 г. Сумароков, не оставляя занятий литературой, вышел в отставку, но и отставного генерала, пусть даже разорившегося и спившегося, трудно назвать профессиональным литератором.
Тем более не являлся таковым М.В. Ломоносов, который, хотя и был неблагородного происхождения, по своей ученой службе получил дворянство и генеральский чин. Ломоносов смотрел на свои литературные занятия точно так же, как и на научные — это была служба или, говоря более возвышенно, служение отечеству. Обращаясь в 1759 г. к канцлеру графу М.И. Воронцову с «всеуниженным прошением» об учреждении должности вице-президента Академии наук («совершенное право имею всенижайше просить о произведении меня в оное достоинство»), Ломоносов приложил к письму «роспись упражнений сего 1759 года», в которой сначала перечислялись дела по Академии, затем научные исследования, а под конец упоминались упражнения «в истории и в словесных науках», где среди прочего значилось:
«4. Сочинил краткие стихи: 1) На фортуну. 2) На ландкарту его высочества государя великого князя Павла Петровича. 3) Ораниенбаумские экзерциции. 4) На Петров день в Петергофе. 5) На победу у Пальцига, будучи в Гостилицах.
5. Переводил стихи из Сенеки и с немецкого.
6. Сочинил оду на тезоименитство ея величества и на победы» [4].
В сущности, все это была служба. Ломоносов служил, а «речьми» ли, «химиею» ли, — не суть важно.
Но уже начиналась эпоха Екатерины: дворянство получило вольность, стали множиться масонские ложи, образованное общество начало понемногу расширяться за пределы дворца и особняков придворных вельмож. Привычки меценатов старого закала стали также понемногу отходить в прошлое, зато начали распространяться новые представления о назначении литературы и месте литераторов на общественной лестнице. Сумароков, спившись и разорившись, умер в 1777 г. в такой нищете, что его на свой счет похоронили актеры, которыми он когда-то директорствовал. Но если об умершем за восемь лет до этого Тредиа-ковском никто и не вспомнил, то на смерть Сумарокова в «Санкт-Петербургском вестнике» появился некролог, где о нем, кроме прочего, было сказано: «Имел он высокое мнение о звании и достоинстве прямого стихотворца» [5]. Нельзя сказать, чтобы это высокое мнение стало общим, однако сами литераторы, несомненно, стали придавать своему занятию большее значение, чем прежде. И у них были для того основания.
С 60-х годов XVIII в. обозначился достаточно устойчивый рост книжного рынка, что создавало предпосылки к профессионализации писательского труда. Конечно, одним сочинительством прожить «приличному человеку» было еще невозможно, однако, совмещая его с журналистикой и книгоизданием, а доходы от книгопродажи — с помощью от меценатов, кое-что уже можно было делать. Пример того — деятельность Н.И. Новикова: средний дворянин, учившийся в гимназии Московского университета, служивший в гвардии в низших чинах, вышедший в отставку в чине армейского поручика, бывший секретарем Уложенной комиссии, с 1769 г. начал заниматься журналистикой. Появившиеся незадолго до этого российские литературные журналы являли собой довольно занимательную картину: их издатели одновременно были авторами большинства, а то и всех публикуемых материалов, издавались они на средства самих издателей и на деньги меценатов, распространялись по подписке, причем подписчиков-«субскрибентов» было еще так мало, что зачастую часть тиража в несколько сотен экземпляров раздавали даром (с условием не подписываться на издания конкурентов), а срок существования этих вполне эфемерных изданий редко выходил за пределы одного года, а то и нескольких месяцев. Трудно сказать, давали ли вообще эти издания хоть какую-нибудь прибыль. Но если даже и давали, то жить на эти деньги все равно было бы довольно сложно.
Новиков и сам убедился в этом, издавая свои не долго просуществовавшие, хоть и вошедшие в историю, сатирические журналы. Но он постепенно расширяет обороты: издает «Ученые ведомости», затем ежемесячник «Утренний свет», который уже в момент начала издания имел тираж 800 экземпляров и расходился не только в двух столицах, но и в 26 губернских, 24 уездных городах и 7 местечках, а также «Библиотеку для дамского туалета», «Экономический магазин», приложение к «Московским ведомостям» под названием «О воспитании и наставлении детей», журнал «Детское чтение для сердца и разума» и др. Это было шагом огромной важности — издатель сам вышел на провинциальный книжный рынок. Не менее важно было то, что Новиков вступил в масонскую ложу и приобрел поддержку ряда влиятельных лиц, а также еще больше укрепил связи с провинцией. М.М. Херасков, будучи вторым куратором Московского университета, отдал ему в аренду университетскую типографию. В 1782 г. университетские масоны легализовались под видом филантропического «Дружеского ученого общества», а в следующем году было разрешено открывать частные типографии, и общество завело их сразу две, преобразовавшись в 1784 г. в акционерную «Типографскую компанию». Дело было поставлено на широкую ногу: кроме журналов и газет (тираж «Московских ведомостей» увеличился с 600 до 4000 экз.), компания стала издавать массу книг. Новиковские издания, изготовлявшиеся на двух десятках печатных станов, расходились по всей стране. Новиков делал скидки, продавал книги в рассрочку, открывал свои книжные лавки в Москве и провинциальных городах.
Это было уже не баловство с сатирическими журнальчиками, а серьезный бизнес: капитал «Типографской компании» исчислялся сотнями тысяч рублей, а прибыль составляла от 40 до 80 тыс. рублей в год. Сочинениями, переводами, изданием и книготорговлей жили десятки людей (одних типографских рабочих было около сотни). Это был настоящий островок «печатного капитализма».
Однако подобное образование еще не могло не быть инородным телом в социально-экономической ткани общества. К тому же масонско-просветительско-филантропическая деятельность компании вызвала резкую реакцию со стороны императрицы: в 1791 г. прекратила существование «Типографская компания», в следующем году была закрыта типография Новикова, а сам он посажен в Шлиссельбург. Так закончился первый опыт превращения «высокой» литературы из предмета придворного досуга в профессионально-коммерческое предприятие.
Конечно, опыт Новикова еще никак нельзя назвать примером нормы для своего времени. «Нормальными» литераторами были люди типа Хераскова, Державина, Дмитриева — чиновники, занимающиеся сочинительством хотя уже и не по службе, но и не вместо службы.
Очень показателен один эпизод из биографии Г.Р. Державина. В 1770 г. гвардии сержант Державин решил закончить свой более чем двухлетний отпуск, который проводил в основном за карточной игрой, и отправился в столицу, но был по дороге задержан карантином (это был год чумы в Москве). Чтобы не сидеть без толку две недели, Державин попытался уговорить караульных,
«но как был у него один сундук с бумагами, то и находили его препятствием; он, чтобы избавиться от оного, сжег при караульных со всем тем, что в нем ни было, и, преобра-тя бумаги в пепел, принес на жертву Плутону все, что он во всю молодость свою через 20 почти лет намарал, как то: переводы с немецкого языка и свои собственные сочинения в прозе и стихах» [6].
Этот эпизод, описанный Державиным в мемуарах, чрезвычайно показателен: гвардейский сержант настолько легко относится к своим сочинениям, что не задумывается сжечь все написанное за 20 лет и еще неопубликованное (впервые Державин выступил в печати в 1773 г.). Представим себе для сравнения, что ровно 60 лет спустя Пушкин, который также рвался из Болдина в Москву на свадьбу и был задержан холерным карантином, взял бы, да и сжег все написанное начиная со времени поступления в Лицей (фактически, те же 20 лет) — при том, что ничего из этого еще не было опубликовано. Или хотя бы то, что было им написано за одну «Болдинскую осень» и что он вез с собой. Как-то это не очень представляется. И именно потому, что Пушкин был в первую очередь «сочинителем», а Державин — унтер-офицером.
Впрочем, в самом конце XVIII в. ситуация все же начала меняться. Н.М. Карамзин — сын отставного капитана и симбирского помещика, был записан в полк, как водится, чуть ли не с рождения. Однако, прослужив на действительной службе всего три года (1782-1784 гг.), он предпочел выйти в отставку гвардейским поручиком и начал работать у Новикова. Затем попробовал издавать «Московский журнал», но у него, как водится, оказалось не более 300 подписчиков, занимался переводами, осуществлял другие издания (альманахи «Аониды», «Аглая»), работал в «Московских ведомостях», но все это давало столь незначительный доход, что в 1798 г. в письме к Дмитриеву он характеризовал рыночную ситуацию так: «Русская литература ходит по миру с сумой и с иконой: худая пожива с нею» [7]. Правда, со временем слог и тематика его повестей, рассчитанных на широкого читателя, т.е. не только на чиновничество и поместное дворянство, но и на определенную часть грамотных купцов, приказных и мещан, принесли Карамзину известность даже в том «обществе», где раньше ценились только чины и близость к двору. Ф.Ф. Вигель вспоминал: «В тогдашнее еще чинопочитательное время было даже несколько странно видеть стариков-вельмож, почти как с равным, в обхождении с тридцатилетним поручиком» [8]. Однако известность известностью, но нужно же еще на что-то жить. Карамзин затевает издание «Вестника Европы» (1802-1803 гг.) — журнала, «который составлял его доход и был необходим для семейства» [9]. Но доход этот опять оставлял желать лучшего, так что в конце концов Карамзин бросил вольные литераторские хлеба и поступил на службу — в 1803 г. Александр I назначил его придворным историографом. «Историю государства Российского» он писал до самой своей смерти, и это было, опять-таки, службой. Во дворце еще не оскудевала рука дающего — вступив на престол, Николай I назначил Карамзину и его детям поистине царскую пенсию в 50 тыс. рублей (правда, Карамзин умер спустя неделю после этого указа, но его семья пользовалась императорской щедростью).
сочинение на тему мой любимый школьный предмет
сочинение родной язык так сросся с жизнью
сочинение на тему сон рогова
сочинение веселые моменты мой жизни
любовная лирика в произведениях бунина сочинение
сочинение по мертвым душам анализ эпизода чичиков у манилова
бабеф гракх сочинения
мой будущий малыш сочинение
певцы записки охотника сочинение
майк тайсон сочинение на английском
сочинение на тему загрязнение языка
как пишется сочинение по литературе 11 класс
диалектика души героев романа л.н.толстого война и мир сочинение
сочинение тема до
сочинение коваленко за чаепитием
сочинение на тему блакада
как написать сочинение по картине план
my pet cat сочинение с переводом
человек для природы сочинение
сочинение тараса бульба патриот русской земли
моё хобби танцы сочинение на английском языке
в кому на руси жить хорошо сочинение
галина галлер в суровые военные годы во время бомбежки сочинение
сочинение на тему т яблонская
смешные выдержки из школьных сочинений и изложений 2016
сочинение по английскому языку мой любимый праздник 5 класс
сочинение на тему какие чувства вызывает у человека любовь
сочинение я обвиняю раскольникова
есть такая пословица из русской классики сочинение егэ
сочинение тему роль знаний жизни человека
написать сочинение характер моего друга
сочувствие человеку сочинение
сочинение мне нездоровится
я и папа мой сочинение
подсказки для работы над сочинением 15.3
сочинение образ маленького человека в романе достоевского
последняя пастораль сочинение
за кого мы в ответе мини сочинение
что такое социальная справедливость сочинение
сочинения международный день детей впр
сочинение образ родины есенина
сочинение рассуждение на тему воспитанности
сочинение на тему закрытие школ
сочинение по муму по литературе 5 класс
тема любви сочинение мастер и маргарита
сочинение парад победы 2016
сочинение в маленьком городишке стратфорде
сочинение о картине юона конец зимы полдень 3 класс
сочинение на тему чувства радости в музыке по музыке
сочинение на тему опять двойка 4
сочинение на тему русский язык богат и живописен
мини сочинение на тему когда я буду президентом 4 класс
анализ горе от ума сочинение
сочинение на тему моя семья по литературе 11 класс
требования к сочинению по литературе 10 класс
сравнительная характеристика жилина и костылина сочинение
смешная история из жизни школы сочинение
м.горький сочинение по рассказу детство
сочинение 7 класс на тему детская спортивная школа а.сайкина
исторический период сочинение веряскина
текст крюкова я лучше я умнее всех сочинение
какое количество сочинений
сочинения о школьной перемене
сочинение про мою маму 4 класс
сочинение для 3 класса пробуждение природы
сочинение соблюдение правил дорожного движения
оценка сочинений по русскому языку в 6 классе
галилео сочинение на английском
сочинение миниатюра пушкин в моей жизни
сочинение рассуждение по цитате куприна
сочинение на английском о сми
александра ивановна может быть любовь к первой сочинение
сочинение фипи на тему войны
c 2.1 сочинения
сочинения о папе 3 класс
сочинение тема природа и человек в русской литературе
мое любимое стихотворение пушкина сочинение рассуждение
сочинение мой урок английского языка
джельсомино в стране лгунов зимний день сочинение
северная повесть паустовский сочинение
женский образ в герой нашего времени сочинение
сочинение на тему как стать счастливым
маленькое сочинение по картине первые зрители
война не любезность сочинение
сочинения 11 кл публицистического стиля
весна на дальнем востоке сочинение
сочинение рассуждение о маме 2 класс
сочинение с проблемой воинского долга
клише для сочинения егэ по русскому языку
средства связи предложений в тексте сочинение
достоинство нации лихачев сочинение
сочинение на тему родной лес
сочинение про поездку в горы на море
домашние птицы сочинение куры
прочтите отрывок из сочинения историка и укажите императора
сочинения по гиа доброта
судить по внешности сочинение
сочинения онегин ленский в романе
тексты сочинений гиа русский
алгоритм написания сочинения по английскому егэ
мини сочинение на тему моя любимая игра 6 класс
сочинение на тему пионеры 3 класс
сочинения по литературе примеры вступлений
фортепианные сочинения ференца листа
проблема роли матери в воспитании сочинение
что не подвластно времени сочинение по литературе
сочинение про каникулы на казахском языке с переводом
мини сочинение мои любимые игры и занятия весной
темы к сочинениям по литературе егэ
база сочинений на английском
описание клубники сочинение
сочинение о морозном дне
клише для написания сочинение рассуждение
сочинение что для меня значит мир сказок
описание клубники сочинение
сочинение на тему куда поступить после школы
экология сочинение 3 класс
егэ сочинение по тексту искандера скорбь он летел на похороны матери
сочинения для взрослых
продать собрание сочинений а.с пушкина 1916 года н.и холмушино
коррупция в вузах сочинение
сочинения о картине всадница
сочинение по истории 7 класс всеобщая история
сочинение рассуждение хорошо жить в большом городе
стих про осень детского сочинения
русская история в лицах сочинение
сочинение на английском про день рождения друга
сочинение что такое обломовщина по плану
за что я люблю философию сочинение
мой дедушка ветеринар сочинение
сочинение с течением времени начинаю понимать что до человека порой
сочинение на тему как я стал донором
взаимовыручка сочинение рассуждение по тексту трифонова
сочинение на тему нравлюсь ли я себе
сочинение родина моя камчатка
шаблоны сочинений по обществознанию егэ
сочинение к.брюллов портрет сестёр шишмарёвых
сочинение рассуждение товарищество
сочинение о выборе профессии фармацевт
сочинение на английском языке о дне матери
сочинение рассуждение по теме прозвища
сказка сочинение про бабу ягу
сочинение по сказке мальчик с пальчик братья гримм
сочинение идеи и теории раскольникова
памятка написания сочинения гиа
сочинение на тему значимости человеческой личности
темы сочинений на гиа по русскому языку в 2016 году
сочинение на тему любовь на войне в литературе
сочинение образ молчалина в комедии
одни только дети знают чего ищут сочинение
о правах человека сочинение
клуб путешественников сочинение
сочинение по теме лирика лермонтова родина
тема сочинения о меценатах
сочинение про спорт на английском 7 класс
сочинения детей смешные про маму
сочинение на тему colours
костер и муравьи сочинение
сочинение я вожатый
сочинение что я знаю о местоимении
сочинение на тему герои бородинского сражения по роману
сочинение по картине т.яблонская
сочинения на тему осенняя природа
сочинение о собаке на татарском языке 4 класс
сочинение на кыргызком языке
сочинение огэ день победы
драгунский сочинение
12 месяцев маршака сочинение
заключения сочинения по литературе
фарит якуповнын ана бэхете картинасы буенча сочинение татарча
война в моей жизни сочинение
чер чунсем пирен туссем сочинение
мигдал алгебра и гармония сочинение
сочинение власть слова
сочинение на тему герой моей семьи
аргументы к сочинению на тему роль детства
о погоде сочинение
сочинение бисмарк
сочинение по поэме мцыри три дня на свободе
что такое добро и доброта сочинение
сочинение о спортсмене
сочинение я хочу стать кондитером
сочинение про весны
любимая сказка андерсена сочинение
сочинение на тему чему у
сочинение наречия могут усиливать выразительность речи
женский образ в романе война и мир сочинение краткое
сочинение ю. пименов спор
манкурты чингиз айтматов сочинение
сочинения бедная лиза 9 класс
сочинение рассуждение зачем нужна война
людей неинтересных нет сочинение
сочинение на тему первый раз в театре балета
сочинение по русскому языку егэ проблема отношение к павшим
сочинение на тему экологическая проблема на английском
учение мучение учение увлечение сочинение
короткая сочинение про собаку
сочинение что значит быть учителем
сочинение на тему ребенок пассажир
сочинение по картине серова девочка с персиками 3 класс план
сочинение на тему про добро и зло
конкурс сочинение о маме 2016
сочинение лес забайкалья
сочинение индивидуальность это хорошо или плохо
образцы сочинений на огэ 9 класс
сочинение на тему на озере 2 класс
эпиграф для сочинения про лето
пушкин евгений онегин сочинение татьяна милый идеал
саха тылыгар сочинения
сочинение на егэ по русскому языку в 2016 году
сочинение я и мой класс по общество знанию
басня собственного сочинения примеры
пейзаж озеро сочинение
пейзаж озеро сочинение
сочинение о лондоне на английском языке с переводом
сочинение о жанне дарк
сочинение мое отношение к терроризму
сочинение на тему какой я вижу школу будущего
сочинение о дмитрии донском для 4 класса
как снег на голову написать сочинение
сочинение зеркало жизни наш язык
сочинение на тему зачем нужна война аргументы
сочинение на башкирском языке как я провел лето
если бы я был феодалом сочинение 6 класс
сочинение о красивом месте
почему некоторые книги перечитывают сочинение
сочинение рассуждение на тему характеристика
сказка в традициях салтыкова-щедрина сочинение
сочинение принятие христианства
сочинение февральская лазурь и грабарь
смешные детские сочинения про животных
гиа по русскому языку 2016 сочинение рассуждение 15.2
в чем состоит активная жизненная позиция сочинение
образ владимира дубровского сочинение план
хорошие вступления к сочинению
булгаков михаил сочинение
сочинение о школе на английском языке 4 класс
сочинение мое любимое стихотворение лермонтова и скучно и грустно
определение что такое любовь сочинение рассуждение
сочинение на тему верность собаки пример из жизни
сочинения по литературе 9 класс гиа
сочинение на тему война есть не только потрясение
сказка сочинение про новый год
сочинение рассуждение о высказывании успенского
тургенев отцы и дети сочинение на тему женские образы
сочинение на тему любимый край
сочинение на тему национальное блюдо на английском
собрание сочинений льва толстого 22 тома купить
сочинение на тему смех сквозь слезы по рассказам чехова
сочинение мой идеал лидера
сочинение по английскому языку 5 класс мой лучший день в школе
сочинение на тему встреча ветеранов великой отечественной войны
проблемы отцов и детей в изображении тургенева сочинение
экзаменационное сочинение по литературе в 2016-2016 учебном году
сочинение рассуждение что такое родина 9 класс
аргумент к сочинению путь
сочинение на тему любовь в лирике цветаевой и ахматовой
сочинение на тему горы это жизнь
картина нисский февраль подмосковье сочинение 5 класс картина
наруто сочинение
сочинение на тему что обрекает человека на одиночество
сочинение кто такой рыцарь
сочинение морозов друг ты чей
сочинение о поэме полтава
сочинение закат в деревне
план сочинение о маме 3 класс
пушкин или лермонтов сочинение
сочинение на тему кокшетау
мини сочинение к эпиграфу я люблю россию до боли сердечной
сочинение на тему материнская любовь аргументы из литературы
сочинение на тему масленица 2 класс
темы для сочинение по литературе 2016
фипи официальный сайт 2016 сочинение в декабре
сочинение о донских рассказах шолохова
итоговое сочинение по литературе 11 класс 2016-2016 примеры сочинений
moscow сочинение на английском с переводом
о загадках сочинение
темы сочинений на лингвистическую тему огэ 2016 по русскому языку
сочинение про домашние дела
сочинение на тему мое восприятие цветаевой
кто я откуда я сочинение
сочинение на тему тема родины в творчестве есенина кратко
сочинение сабыр тобе сары алтын
достоевский собрание сочинений
сталкер s.t.a.l.k.e.r собрание сочинений
что почитать перед сочинением
сочинение на тему жить по законам чести 5 класс
сочинение по 7 варианту егэ цыбулько 2016
чем современна литература 18 века сочинение
воспитание доброты в детях сочинение
сочинение по мертвым душам мертвые и живые души
кодификатор егэ русский сочинение
сочинение на тему записи дневника
сочинение если бы я был депутатом 9 класс
сочинение на тему что значит быть человеком 4 класс
сочинение егэ по тексту бим бада выбирать или не выбирать
сочинение как я помогаю папе
сочинение на тему моя любимая подвижная игра
картина васнецова иван царевич на сером волке сочинение отзыв
сочинение психологизм романа герой нашего времени
статья белинского вг сочинения а с пушкина 8 статья
сочинение на тему стих железная дорога
сочинение моральный выбор-это ответственность
напишите небольшое историческое сочинение
сочинение по кавказскому пленнику в плену
сочинение на английском про новый год с переводом
сочинение на тему мой город грозный
сочинение на тему моя будущая профессия 8 класс
человек без родины сочинение
сочинение по музыке о музыкальном инструменте
сочинение про александра третьего
вишневый сад сочинение как комедия
аргументы к сочинению по проблеме взаимоотношения человека и природы
роман без которого не обойдется потомство достоевский сочинение
сочинение мораль басни крылова
русский язык 5 класс ладыженская сочинение сирень в корзине
русский язык 5 класс ладыженская сочинение сирень в корзине
сочинение на тему твори добро не видя в том заслуги
тихая лирика сочинение
сильная женщина сочинение
пример сочинения 15.3 человечность
сочинения по произведению андреева кусака
репортаж сочинение маленькое
сочинение про цветы на английском языке с переводом
старый год сочинение
золотая осень картина остроухова сочинение
сочинение по рассказу гриша
сочинение раскольников убийца
аргументы по природе к сочинению
сочинения по литературе 11 класс егэ 2016 примеры год литературы
сочинение на тему государственный язык-мой язык
сочинение про зайцев просыпаюсь я как-то утром от головной боли вчера
сочинение любовь на тему мцыри
всем хорошим во мне я обязан книгам сочинение егэ
сочинение по английскому языку на тему любимый день недели
сочинение я люблю свой район
сочинение по тексту белятова помню те апрельские дни
учитель не профессия а призвание сочинение
белое облако чингисхана сочинение
сочинение о школьной форме на английском языке
сочинение по картине толстого букет цветов бабочка и птичка описание
сочинение на любую тему отцы и дети
сочинение про лесника
человеком нужно быть всегда сочинение
сочинение моя собака лабрадор
сочинение по роману тихий дон 11 кл
бернар клервоский сочинения
крымов зимний вечер сочинение описание картины 6 класс
сочинения по произведению песня про купца калашникова
любовь ромео и джульетты краткое сочинение
сочинение про свое хобби по английскому
сочинение про бийск
сочинение на тему шахерезада
школьные сочинения по биологии
сочинение на тему война и мир встреча с дубом
домашнее сочинение алексин слушать
появление слов сочинение
сочинение про синего
сочинение на тему один день из жизни рыцаря от первого лица
сочинение на тему я живу в великой стране
русский характер поди-ка опиши его сочинение с1
сочинение на английском языке покупки в магазине
сочинения на тему зимний вечер во дворе
сочинение мой любимый актер или актриса
о.генри собрание сочинений в пяти томах
формирование личности человека сочинение
сочинение весь мир театр
сочинение солоухин каждый день перепрыскивали дожди сочинение егэ
темы для сочинений пушкина
сочинение на тему о пользе чтения
сочинение про петра из капитанской дочки
сочинение на тему как живут старые люди
прощание с матерой темы для сочинений
какие темы сочинений будут в феврале
подготовка к сочинению недоросль
написать сочинение на тему мой дом на английском
сочинение о романе онегин
юрий иванович собрание сочинений скачать бесплатно fb2
сочинений на тему семья
сочинение по произведению судьба человека чем жив человек
мой папа автослесарь сочинение
образ мастера и тема творчества сочинение
идея праведничества и образы праведников в романе достоевского преступление и наказание сочинение
что такое правда сочинение кладовая солнца
сочинение на тему роль образования
сочинение вов в литературе 8 класс
всегда любовь делает человека счастливым сочинение
вводные слова для сочинения рассуждения примеры
кабинет онегина сочинение
сочинение свет в нашей жизни
сочинение мой город моя родина
сочинения про школьную ёлку
лидия чарская полное собрание сочинений купить
моя практика в школе сочинение на английском
картина ждут яновская сочинение
сочинение 2016 тема любовь
план к сочинению по картине кончаловского сирень в корзине
образцы итоговых сочинений по литературе в 11 классе 2016
сочинение по литературе на тему мертвые души образ чичикова
наша замечательная жизнь сочинения английский
сочинение лето кончилась
собрание сочинений ломоносова скачать
сочинение онлайн по русскому языку огэ 2016
сочинение анна одинцова
у каждой части речи свои достоинства сочинение рассуждение пример
котенка милого нашего афанасия палкой сочинение егэ
чтобы я хотел изобрести сочинение
скачать сенина сочинение
сочинения пионер
осень мое любимое время года сочинение
global problems of the world сочинение
сочинение на тему я сочинец
он жив наш народ распутин сочинение
проблемы народного счастья в поэме некрасова кому на руси жить хорошо сочинение
сочинения о зимних забавах 2 класс
невский проспект гоголя краткое сочинение
сочинение по лирике пушкина тема поэта и поэзии
сочинение на тему зимнее утро 6 класс пушкин
сочинение описание собаки как питомца
говорящие фамилии в недоросле фонвизина сочинение
сочинение описание памятника культуры 8 класс медный всадник
свобода ответственность сочинение
сочинение о картине цветы фрукты птица 5 класс
детские сочинения о есенине
д.свифт путешествие гулливера сочинение
план сочинения по рассказу уроки французского
сочинение на тему как я однажды увидела что то необычное
сочинение о лидере
сочинение любимые страницы мертвые души
музыка часть нашей жизни сочинение
сочинение песни на гитаре
сочинение 250 слов природа в романе война и мир
иосиф бродский собрание сочинений комплект из 6 книг
пробуждение природы весна сочинение
лермонтов тема одиночества герой нашего времени сочинение
левитан золотая осень описание картины 4 класс сочинение
сочинение мои впечатление о капитанской дочке
сочинение на тарас будьба
сочинение о книге гарри поттер сочинение на английском
декарт сочинения том 2
Не будем подробно разбирать перипетии литературного процесса 1800-Х-1810-Х годов: борьбу «шишковистов» с «карамзинистами», «Беседы» — с «Арзамасом», быт литературных салонов и т.д. Все, что происходило в это время, безусловно, привлекало внимание довольно широких кругов образованного общества к литературе и литераторам, но решительных сдвигов еще не было: А.С. Шишков, П.А. Ширинский-Шихматов, Д.И. Хвостов, П.А. Вяземский, Д.Н. Блудов, В.А. Жуковский — все они служили, имели те или иные чины и занимались литературой либо в отставке, либо между службой, либо прямо по службе. Конечно, люди этого типа уже несколько отличались от придворных стихотворцев прежних царствований, но литература по-прежнему не являлась для них «делом жизни».
Лучше взглянем на следующую эпоху, т.е. период 20-х — 30-х гг. XIX в., и обратимся сразу к фигуре Александра Сергеевича Пушкина. Пушкин был потомственным дворянином, чей род восходил к временам Александра Невского и даже еще более ранним и семья его входила в состав тысячи с небольшим богатейших дворянских фамилий страны (более, чем тысячей душ, владели лишь около I тыс. помещиков, т.е. примерно 1% от их общего количества). Правда, Сергей Львович хозяином был никудышным, души закладывались и перезакладывались, и в 1834 г. дело дошло до описи имения, которое должны были продать за долги.
Надо сказать, что сам Александр Сергеевич, по сути дела, помещиком не был — он имел 220 душ в распоряжении, но не в собственности (он мог закладывать эти души, но не имел права продать их при жизни отца), оброчных денег, кажется, не получал, хозяйством занялся не по своей воле и лишь в последние годы жизни и больше заботился о содержании отца, сестры и брата, чем о собственных доходах с имений. Но, с другой стороны, верно и противоположное — Пушкин был помещиком, внуком, сыном, племянником, братом помещиков, и если бы его отец умер раньше 1837 г., получил бы не менее 500 душ и 2000 десятин. Юридически, фактически и в глазах окружающих он являлся потенциальным наследником крупного имения, сыном одного из крупнейших душевладельцев страны.
Но, несмотря на это, Пушкин жил на свои сочинения — фактически, он был одним из первых профессиональных литераторов. Точнее, профессиональные литераторы, жившие за счет своих сочинений, были и до него, и при нем — но это были производители литературы массового спроса, «лубочной». Об одном из таких рыночных писателей, А.А. Орлове, Пушкин сам говорит в своей иронической полемике с Булгариным — этот Орлов за один год выпустил три книжицы общим тиражом более 5000 экз. Однако Орлову книгопродавцы платили по 20 рублей за рукопись; что же касается Пушкина, то здесь речь шла о совсем других деньгах.
За первое издание «Кавказского пленника» (1822 г.) Пушкин получил 500 руб.; деньги, конечно, небольшие, но все его жалование составляло тогда 700 руб. в год. Гонорар Пушкина за «Бахчисарайский фонтан» (1824 г.) составил уже 3000 руб. — деньги уже весьма серьезные; дальше гонорары росли еще быстрее — если первое издание «Кавказского пленника» принесло 500 руб., то за второе издание в 1824 г. давали уже 3000 руб. В 1827 г. Пушкину уже платили по 10 руб. за строку, за «Бориса Годунова» он получил 10 тыс. руб., а в целом его литературные доходы составляли 20 тыс. руб. в год. В 1830 г. Плетнев подготовил ему контракт на 4 года со Смирдиным: Пушкин давал последнему право на продажу своих прежде опубликованных сочинений (за исключением «Руслана и Людмилы» и «Кавказского пленника») и получал за это по 7200 руб. в год (Плетнев писал Пушкину: «в продолжение четырех лет (начиная с 1 мая 1830 года) каждый месяц ты будешь получать от меня постоянного дохода по шести сот рублей, хотя бы в эти четыре года ты не стишка не напечатал нового: будешь кормиться все старыми крохами» [10]).
Пушкин входит во все детали писательского ремесла: его заботит ситуация на рынке, волнует, как скажутся на объеме продаж критические журнальные рецензии на его произведения. Он ругается в письме к брату на своих друзей и почитателей, которые вольно или невольно распространяют «Бахчисарайский фонтан» в списках, что подрывает сбыт печатного издания: «Остается узнать, раскупится ли хоть один экземпляр печатный — теми, у которых есть полные рукописи» [11]. За то же самое Пушкин ругает и самого брата: «Я отослал тебе мои рукописи в марте — они еще не собраны, не цензированы — ты читаешь их своим приятелям до тех пор, что они наизусть передают их московской публике, Благодарю» [12]. Он заводит тяжбу с неким Ольдекопом, который «без моего согласия и ведома, перепечатал стихотворение мое «Кавказский пленник» и тем лишил меня невозвратно выгод второго издания» [13]. Он пишет «Евгения Онегина» по главам, издает и переиздает каждую главу отдельно (только за одну главу «Онегина» он получил 5000 рублей), затем лишь выпускает издание целиком; Пушкин получает доход с каждого переиздания и весьма тщательно продумывает рыночную стратегию с каждым новым изданием. Например, он пишет Плетневу по поводу издания «Повестей Белкина»: «Я такого мнения, что эти повести могут доставить нам 10 000» [14], и дает калькуляцию расхода и прихода. В другом письме Пушкин дает подробные указания, как увеличить листаж, какую назначить отпускную цену и как добиться лучшей раскупаемости:
«Правила, коим будем руководствоваться при издании, следующие:
1) Как можно более оставлять белых мест и как можно шире расставлять строки.
2) На странице помещать не более 18-ти строк.
3) Имена печатать полные, напр., Иван Иванович Иванов, а не И. Ив. Ив — в. Тоже и об городах и деревнях.
4) Числа (кроме годов) печатать буквами.
…6) Смирдину шепнуть мое имя, с тем чтоб он перешепнул покупателям.
7) С почтеннейшей публики брать по 7-ми рублей вместо 10-ти -ибо нынче времена тяжелые, рекрутский набор и карантины» [15].
На свои литературные труды Пушкин возлагает большие надежды. Он рассчитывает получить от «Истории Пугачевского бунта» от 30 до 50 тыс. руб. Затевая в 1836 г. издание «Современника», он отказывается от 15 тыс. руб. в год, которые ему предлагает Сенковский через Смирдина за то, чтобы он отступился от своего предприятия и остался сотрудником «Библиотеки для чтения», и рассчитывает получить много больше: «Вижу, что непременно нужно иметь мне 80 000 доходу. И буду их иметь. Не даром же пустился в журнальную спекуляцию…» [16]. Здесь он, конечно, слегка переоценивал свои возможности — «Пугачев» расходился плохо, да и с «Современником» дела пошли не лучше. Впрочем, как знать, что из этого могло бы выйти в дальнейшем, если бы Пушкин не погиб на дуэли.
Собственное профессиональное занятие литературным трудом, зарабатывание денег посредством продажи своих сочинений являлось для Пушкина предметом постоянной и весьма интенсивной рефлексии. Он, конечно, понимал, что для значительной части дворянства писательство все еще выглядело ремеслом, презренной работой на продажу, за деньги, но, как умный человек, не собирался скрывать или как-то затушевывать тот факт, что он занимается именно этим, и потому в своих письмах (особенно 20-х гг.) постоянно кокетничает наигранным тоном или эпатирует своих адресатов шокирующими заявлениями. Вот лишь несколько цитат:
Н.И. Гречу, 1821 г.: «Хотел бы я прислать вам отрывок из моего Кавказского Пленника, да лень переписывать. Хотите ли вы у меня купить весь кусок поэмы, длиною в 800 стихов: стих шириною 4 стопы; разрезано на две песни. Дешево отдам, чтобы товар не залежался» [17].
П.А. Вяземскому, 1822 г.: «…Должно смотреть на поэзию, с позволения сказать, как на ремесло. …Аристократические предубеждения пристали тебе, но не мне, на конченную свою поэму я смотрю, как сапожник на пару своих сапог, и продаю с барышом» [18].
Л.С. Пушкину, 1824 г.: «…Я пел, как булочник печет, портной шьет, Козлов пишет, лекарь морит — за деньги, за деньги, за деньги -таков я в наготе моего цинизма» [19].
Л.С. Пушкину, 1824 г.: «Христом Богом прошу скорее вытащить «Онегина» из-под цензуры — слава г…. — деньги нужны. Долго не торгуйся за стихи — режь, рви, кромсай хоть все 54 строфы, но денег, — ради Бога, денег!» [20].
П.А. Вяземскому, 1824 г.: «.. .Уплачу старые долги и засяду за новую поэму. Благо, я не принадлежу к нашим писателям XVIII века: я пишу для себя, а печатаю для денег, а ничуть не для улыбки прекрасного пола» [21].
А.И. Казначееву, 1824 г.: «Ради Бога, не думайте, чтоб я смотрел на стихотворство с детским тщеславием рифмача или как на отдохновение чувствительного человека; оно просто мое ремесло, отрасль честной промышленности, доставляющая мне пропитание и домашнюю независимость» [22].
С.А. Соболевскому, 1827 г.: «…Да еще говорят: он богат, чорт ли ему в деньгах. Положим так, но я богат через мою торговлю стишистую, а не прадедовскими вотчинами, находящимися в руках Сергея Львовича» [23].
В последнем, как мы убедились, Пушкин был прав: основным источником его доходов являлись не поместья и не служба, а литературный труд, работа на книжно-журнальный рынок. Не всегда на этом рынке он чувствовал себя достаточно уверенно, не всегда мог состязаться с такими профессионалами (в прямом значении этого слова: профессионал — человек, зарабатывающий на жизнь продажей своих продуктов или услуг), как Н.А. Полевой, О.И. Сенковский, Н.И. Греч, Ф.В. Булгарин и другие, что порой вызывало у Пушкина горькие сентенции типа: «Было время, литература была благородное, аристократическое поприще. Ныне это вшивый рынок» [24].
Ему, потомственному дворянину с многовековой родословной, с его поместьями и предками в генеральских чинах, не очень уютно на этом «вшивом рынке», и сквозь призму этого ощущения он смотрит на всю российскую высокую словесность в целом. Пушкин пишет А.А. Бестужеву:
«У нас писатели взяты из высшего класса общества. Аристократическая гордость сливается у них с авторским самолюбием; мы не хотим быть по-кровительствуемы равными — вот чего подлец Воронцов не понимает. Он воображает, что русский поэт явится в его передней с посвящением или одою, а тот является с требованием на уважение, как шестисотлетний дворянин. Дьявольская разница» [25].
Ту же тему он варьирует и в письме К.Ф. Рылееву:
«Ты сердишься за то, что я чванюсь 600-летним дворянством (NB, мое дворянство старше). Как же ты не видишь, что дух нашей словесности отчасти зависит от сословия писателей? Мы не можем подносить наших сочинений вельможам, ибо по своему рождению почитаем себя равным им. Отселе гордость etc. Не должно русских писателей судить как иностранных. Там пишут для денег, а у нас (кроме меня) из тщеславия. Там стихами живут, а у нас гр. Хвостов прожился на них. Там есть нечего — так пиши книгу, а у нас есть нечего -так служи, да не сочиняй» [26].
Ту же тему и почти в тех же самых словах он вновь затрагивает в «Путешествии из Москвы в Петербург»: русский писатель — дворянин, он не может искать патронажа
«и подносить свои сочинения вельможе или богачу, в надежде получить от него 500 рублей или перстень, украшенный драгоценными каменьями» [27].
Однако еще полувеком раньше упражнявшиеся в сочинительстве люди, будь они даже хороших родов, и служили, и оды писали, и искали расположения фаворитов, и дареными золотыми табакерками хвалились (а случалось, что и в ломбард их закладывали). Видимо, должна быть и еще какая-то причина, кроме дворянского гонора — и она, действительно, есть:
«К тому ж с некоторых пор литература стала у нас ремесло выгодное, — пишет Пушкин, — и публика в состоянии дать более денег, нежели его сиятельство такой-то или его высокопревосходительство такой-то» [28].
Пушкин понимает, что даже приглашение его к двору есть следствие его литературной известности в обществе, а не наоборот, как то бывало за век до этого. Он ощущает и понимает, что сочинительство отныне дает авторитет, влияние, уважение, оно не только приносит хорошие деньги — оно дает власть, дает независимость и статус, каковых не обеспечивают ни знатность, ни чиновность, ни богатство сами по себе. «Обществ» было уже два: высшее придворное общество, для которого Пушкин — чин IX класса, камер-юнкер и пописывающий русские стишки рифмоплет, и «второе общество» — чиновники, офицеры, студенты, купцы, художники, актеры и т.п., — для которого Пушкин — национальный гений. Литераторы прежних времен работали полностью или преимущественно на «первое» общество, так как никакого другого еще не было, а вот Пушкин писал уже не только для высшего, но и для «второго» общества — это и был его рынок и основание его независимости.
Естественно, что не один он зарабатывал на жизнь таким способом: успехи в развитии школьного образования сделали рынок чрезвычайно емким. Теперь только в двух столицах сотни людей зарабатывают здесь неплохие деньги. Гонорары в 30-е годы стали очень приличными: Денис Давыдов получал в «Библиотеке для чтения» по 300 рублей за печатный лист, сам Пушкин, собирая материал для «Современника», платил авторам по 200 рублей за лист.
Что такое 200 или 300 рублей ассигнациями в 1836 г.?
На уральских частных заводах подмастерья в это время зарабатывали от 50 до 115 рублей в год; в столице младший мастеровой получал 72 рубля в год, старший мастеровой второго разряда — 120-130 рублей в год; учитель рисования в уездном училище получал жалование 200 рублей в год; канцелярист в университете или управлении учебного округа имел жалование 250 рублей в год. Таким образом, за журнальный материал в один печатный лист можно было заработать больше, чем зарабатывали рабочий, учитель или канцелярист за целый год. На гонорар в 300 рублей на московском рынке можно было купить 6552 кг муки, 5228 кг гречки, 1024 кг мяса, 379 кг масла: литераторский труд оплачивался, прямо скажем, неплохо. С другой стороны, и спрос на книжном рынке был таким, что, например, «Иван Выжигин» Булгарина, изданный в 1829 г. огромным тиражом в 7000 экз., потребовал нового издания уже через неделю, а «Юрий Милославский» Загоскина, вышедший в свет в том же 1829 г., за 12 лет выдержал 8 изданий; соответственно, первый заработал на «Выжигине» 30 тысяч, а «Рославлев» второго продавался по 20 рублей, и его неплохо раскупали.
Такие литераторы, как Сенковский, Греч, Булгарин и др., поставили свое дело на твердую коммерческую основу: говоря современным языком, они организовывали рекламные кампании, используя критические отделы собственных периодических изданий, занимались продвижением продукции на рынке, устраивали разного рода акции в видах маркетинговой политики. Вся эта профессиональная кухня литераторов «торгового» или «купеческого» направления вызывала резкую неприязнь сочинителей «аристократического направления»: из всех «аристократов» один Пушкин жил литературным заработком, другие основной доход получали от службы и поместий, поэтому литературные занятия были для них не бизнесом, а предметом бескорыстного интереса и невинным желанием приобрести известность за пределами родственно-служебных кругов. А. Мицкевич характеризовал эту ситуацию так:
«Писатели в России образуют род братства, соединенного многими связями. Они почти все или люди зажиточные, или чиновники правительства: пишут они большею частью для того, чтобы приобрести славу или общественное значение. Талант у них не сделался еще товаром, и поэтому редко встречается между ними ремесленное совместни-чество и вражда интересов» [29].
Однако с течением времени появилось и то, и другое, ибо процесс профессионализации литературы набирал обороты.
40-е-50-е годы XIX в. явились новой эпохой. Количество школ, библиотек и издательств в несколько раз увеличилось, образованное/читающее общество тоже сильно выросло и вместе с тем демократизировалось. С другой стороны, политический, а точнее, полицейский режим стал довольно суровым, так что рост и структурирование гражданского общества в значительной степени приняли формы литераторства, книжно-журнальной культуры.
Пример профессионального литератора 40-х гг. XIX века — Белинский. Он окончил уездное училище, учился в Пензенской гимназии, затем поступил в Московский университет, откуда в 1832 г. был исключен по политическим мотивам. После этого он зарабатывает на жизнь частными уроками, трудится в качестве литературного секретаря у одного барина (А.М. Полторацкого), пытается подрабатывать переводами, а главное — начинает публиковаться в московских журналах и в 1835 г. находит работу в редакциях журналов Н.И. Надеждина «Молва» и «Телескоп» (заодно выступает у своего патрона, на квартире которого он и жил, в роли «литературного негра»). После известной истории с «Телескопом» и его редактором из-за публикации «Философического письма» Чаадаева Белинский работал в «Московском наблюдателе», а в 1839 г. переехал в Петербург, куда был приглашен А.А. Краевским для работы в «Отечественных записках».
Перед тем Белинский сильно нуждался в деньгах и занимал у своих московских друзей по 100, а то и по 10 рублей, и дозанимался до того, что на нем оказалось 2000 рублей долга. Он писал знакомым в Петербург с просьбами подыскать ему работу у кого угодно — Смирдина, Греча, Полевого, Булгарина; он брался выдавать до десяти листов в месяц, высказывал желание заняться критикой, библиографией и т.д. В одном письме Панаеву Белинский писал:
«…Мне надо чем-нибудь жить, чтобы не умереть с голоду — в Москве нечем мне жить… Мне надо ехать в Питер, и чем скорей, тем лучше. .. .Кроме г. Краевского, поговорите и с другими, сами от себя или через кого-нибудь: я продаю себя всем и каждому, от Сенковского до (тьфу ты, гадость какая!) Булгарина — кто больше даст… Я готов взять на себя даже и черновую работу, корректуру и тому подобное, если только за все это будет платиться соразмерно трудам. Денег! Денег!» [30].
Если Белинскому нужны были деньги, то Краевскому, который в 1839 г. занялся изданием «Отечественных записок», был нужен хороший критик. Интересы совпали, и Краевский согласился взять Белинского на работу в свой журнал в качестве редактора критического и библиографического отделов. Он уплатил долги Белинского и назначил ему жалованье в размере 3500 рублей в год. Затем жалование Белинского увеличилось до 4500 руб., а в 1843 г., когда он женился, его зарплата была поднята до 5000 руб. в год.
Конечно, для его товарищей типа И.И. Панаева, который закладывал крепостных, чтобы съездить за границу, или И.С. Тургенева, который обещал подарить дочери Белинского деревню с 250 душами, образ жизни Белинского мог показаться ужасным: тяжкий ежедневный труд и беспросветная нищета. Однако, если взглянуть более объективно, то дела Белинского не обстояли так уж плохо. 4500 рублей годового жалования были не такой уж мизерной суммой: директор гимназии получал в то время 3000 руб., правитель (заведующий) канцелярией попечителя Петербургского учебного округа — 2500 руб., экстраординарный профессор Санкт-Петербургского университета — 3500 руб., ординарный академик — 5000 руб. Когда в 1846 г. Панаев и Некрасов перекупили у Плетнева «Современник», то Белинскому было назначено жалование в 8000 руб. в год.
Белинский уже однозначно работал не на светское, а на «второе» общество, и в этом последнем имел такой успех, что стал одним из первых «властителей дум» — операторов общественного мнения. Если бы в это время образованное общество совпадало со светским и, тем более, с придворным, Белинский стал бы кем-то вроде Тредиаковского — шутом, забавляющим господ; но те времена прошли, читателями книг и журналов были уже не несколько сотен человек, а десятки и даже сотни тысяч (собрание сочинений Белинского, изданное после его смерти, разошлось тиражом 52 тыс. экз.), и человек, формирующий вкусы и воззрения этого множества людей, приобретал огромный, хотя и неформальный социальный статус, возвышавший его над всем «высшим обществом».
Такой человек не мог не стать носителем и проводником новой, буржуазной идеологии, которую начинают усваивать даже писатели из «хороших семей» типа Тургенева.
И.С. Тургенев был сыном отставного армейского полконика, он вырос в имении, затем учился в Москве, Петербурге, Берлине, поступил в 1842 г. в чине коллежского секретаря в канцелярию министра внутренних дел, но служить ему совершенно не понравилось, и на следующий год он вышел в отставку и до смерти так и оставался отставным коллежским секретарем. Впрочем, иметь чин Х класса не было большой бедой — тот же чин имел и Пушкин; но сходство этих писателей усугублялось еще и тем, что если родовые имения Пушкина находились во владении его отца, то имениями Тургенева распоряжалась его мать, скептически относившаяся к литературным занятиям сына. Тургенев, вступив на литературное поприще, частью был, а частью хотел казаться «литературным аристократом», но Белинский не давал ему «разыгрывать барича». Тургенев, как настоящий аристократ, мог отдать свою рукопись для издания бесплатно, но тут же занимал у издателя деньги, а Белинский читал ему по этому поводу нотации: «Подтяните, ради Христа, свою распущенность, ведь можно сделаться нравственным уродом. Мальчишество какое-то… Бичуете в других фанфаронство, а сами не хотите его бросить!» [31]. Дело было не в том, что Тургенев занимает деньги — занимали все у всех, а в том, что он из барской спеси отказывается от гонорара, дабы уподобиться настоящим писателям-аристократам старых времен.
Вот еще одна история, рассказанная Панаевой:
«От Белинского Тургеневу досталась сильная головомойка, когда дошло до его сведения, что Тургенев в светских дамских салончиках говорил, что не унизит себя, чтобы брать деньги за свои сочинения; что он их дарит редакторам журнала. — Так вы считаете позором сознаться, что вам платят деньги за ваш умственный труд? Стыдно и больно мне за вас, Тургенев! — упрекал его Белинский. Тургенев чистосердечно покаялся в своем грехе и сам удивлялся, как мог говорить такую пошлость» [32].
Таким образом, буржуазный принцип работы на других за деньги, бывший раньше главным критерием «подлости», возводится Белинским в добродетель, а аристократические представления о том, что должен и чего не должен делать дворянин, дабы не нанести ущерба своей чести, третируются как «пошлость». И барич Тургенев принимал и усваивал эти и подобные установки демократической идеологии.
Некрасова, в отличие от Тургенева, не надо было убеждать в том, что брать деньги за свои сочинения не постыдно. Н.А. Некрасов вырос в имении своего отца — отставного офицера, учился в Ярославской гимназии, затем был отправлен в столицу, определяться на военную службу, но вместо этого поступил вольнослушателем в университет, за что отец лишил его содержания. Юному студенту пришлось бросить учебу и начать зарабатывать на жизнь разного рода литераторским трудом: он работал в редакциях, издавал различные сборники, и скоро его дела пошли на лад. Некрасов стал редактором и совладельцем «Современника» (вместе с Панаевым), и это приносило ему такие доходы, что он завел двух лакеев, повара, горничную и кухарку, собственный выезд и начал вести большую карточную игру. Он выписывал себе из Англии ружья и охотничьих собак, а на медвежью охоту ездил как настоящий барин: «Везлись запасы дорогих вин, закусок и вообще провизии; брался повар, Василий (лакей — А.Ш.), складная постель, халат, туфли» [33]. Таким образом, оказывалось, что издавать журнал прогрессивно-демократического направления может быть чрезвычайно прибыльным делом.
Впрочем, направления и взгляды в интересующем нас контексте суть дело второстепенное: речь идет не об ангажированности той или иной идеологией, а о социально-экономической стороне исторического феномена «великой русской литературы». Мы постарались показать, что пресловутый литературоцентризм золотого века русской культуры был во многом коррелятом развития книжного рынка, стимулировавшего профессионализацию литературы — в сочетании со свежей еще традицией «литературного аристократизма». В отечественной интеллигентской традиции, позаимствовавшей у старинного дворянства вместе с ценностным комплексом службы/служения его презрительное отношение к буржуазии, ко всему этому озабоченному своими прибылями мещанству, данная сторона литературного процесса обычно игнорировалась, но в нынешний постлитературный век обратить внимание на изнаночную сторону этой «уходящей натуры», как нам кажется, может быть и полезным, и поучительным.
Список литературы
1. Милюков П.Н. Очерки по истории русской культуры. В 3-х т. Т. 2. Ч. 1.М., 1994. С. 280-281; Очерки русской культуры XVIII века. Ч. III. М., 1988. С. 236-237.
2. Избранные произведения русских мыслителей второй половины XVIII века. В 2 т. Т. 2. М., 1952. С. 185.
3. Русские мемуары. Избранные страницы. XVIII век. М., 1988. С. 420.
4. Ломоносов М.В. Поэзия. Проза. Письма. Воронеж, 1986. С. 274.
5. Русские мемуары. С. 427.
6. Русские мемуары. С. 144.
7. Милюков П.Н. Очерки по истории русской культуры. В 3-х т. Т. 2. Ч. 1.М., 1994. С. 297.
8. Русские мемуары. С. 447.
9. Русские мемуары. С. 422.
10. Друзья Пушкина: Переписка; Воспоминания; Дневники. В 2 т. Т. II. М., 1984. С. 259.
11. Пушкин А.С. Собр. соч. М., 1914. С. 989.
12. Там же. С. 1012.
13. Там же. С. 1026.
14. Там же. С. 1052.
15. Там же. С. 1055.
16. Там же. С. 1101.
17. Там же. С. 976.
18. Там же. С. 981.
19. Там же. С. 989.
20. Там же. С. 998.
21. Там же. С. 990.
22. Там же. С. 991.
23. Друзья Пушкина. С. 294.
24. Пушкин А.С. Собр. соч. С. 1077.
25. Там же. С. 1009.
26. Там же.
27. Пушкин А.С. Избранное. М., 1980. С. 86.
28. Там же.
29. Аронсон М., Рейсер С. Литературные кружки и салоны. Л., 1929. С. 70.
30. В.Г. Белинский в воспоминаниях современников. М., 1962. C. 198-199.
31. Панаева А.Я. Воспоминания. М., 1972. С. 141.
32. Там же. С. 96.
33. Там же. С. 387.
Муниципаль бюджет гомумбелем бирү учреждениясе “Татарстан Республикасы Нурлат шәһәре 8нче номерлы урта гомуми белем бирү мәктәбе”
« Каралды »
методик берләшмә утырышында
Методик берләшмә җитәкчесе
____________ /Сафина Р.И./
Протокол №1« » август 2016 нче ел «Килешенде »
Укыту эшләре буенча директор урынбасары_______ /Сатдарова М.Ю./
« » август 2016ел « Раслыйм»
Мәктәп директоры
_________ / Граф А.А./
Приказ №
« » август 2016 ел
Югары категорияле татар теле һәм әдәбияты укытучысы
Сафина Роза Идрис кызының
рус мәктәбендә белем алучы 6 нчы сыйныфта укучы татар балаларына
татар теленнән
эш программасы
Пед. совет утырышында каралды
Протокол № 1
“ 25 ” август 2016ел
2016-2017нче уку елы
АҢЛАТМА ЯЗУЫ
5-6 нчы сыйныфлар өчен татар теленнән эш программасы Россия Федерациясендәге һәм Татарстан Республикасындагы мәгарифкә кагылышлы хокукый-норматив актларга һәм федераль дәүләт стандартларына нигезләнеп төзелде:
1. Россия Федерациясенең “Мәгариф турында”гы Законы (Федеральный закон от 29.12.2012 273-ФЗ “Об образовании в Российской Федерации”).
2. Татарстан Республикасының “Мәгариф турында”гы Законы (Закон Республики Татарстан “Об образовании” № 68-ЗРТ от 22 июля 2013 года, статья 8).
3. Россия Федерациясенең “Россия Федерациясе халыктелләре турында”гы 126-ФЗ нчы номерлы Законы (24.07.1998).
4. РФ Мәгариф һәм фән министрлыгы приказы, 30 нчы август, 2013 нче ел №115 (“Об утверждении Порядка организации и осуществления образовательной деятельности по основным общеобразовательным программам – начального общего, основного общего и среднего общего образования”).
5. “Татарстан Республикасының халык телләре турында” Законы (Закон Республики Татарстан от 08.07.1992 № 1560-XII (ред. от 03.03.2012г.) “О государственных языках Республики Татарстан и других языках в Республике Татарстан”).
6. “Татарстан Республикасы дәүләт телләре һәм Татарстан Республикасында башка телләр турында” Татарстан Республикасы Законы, 2004нче ел, 1нче июль.
7. Төп гомуми белем бирүнең Федераль дәүләт белем бирү стандарты (Россия Мәгариф һәм Фән министрлыгында 2010 нчы елның 17 нче декабрь боерыгы 1897 нче номер белән расланган, РФ Юстиция Министрлыгында 19644 нче регистрацион номеры белән 2011нче елның 1 нче февралендә теркәлгән).
8. 5-6 нчы сыйныф өчен «Татар теле » курсының эш программасы Федераль дәүләт белем бирү стандартларының таләпләренә туры китереп, Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгы тарафыннан рөхсәт ителгән “Рус телендә Урта (тулы) гомуми белем бирү мәктәбендә татар телен укыту программасы (татар балалары өчен)”, (төзүче-авторлары: Ф.Ф. Харисов, Ч.М. Харисова. В.А. Гарипова – Казан, 2011.),
9. Рус мәктәбендә укучы татар балаларына татар теленнән үрнәк гомуми программа. V — IX сыйныфлар, (төзүче-авторлары: Ф.Ф. Харисов, Ч.М. Харисова. Г.Р. Шакирова — Казан, 2013.)
10. Татар балаларына татар теленнән үрнәк гомуми программа.V — IX сыйныфлар, (төзүче-авторлары: Ф.Ф. Харисов, Ч.М. Харисова. Г.Р. Шакирова — Казан, 2013.)
11. Учебный план МБОУ «СОШ №8 г.Нурлат» Нурлатского муниципального района Республики Татарстан на 2015-2016 учебный год (утвержденного решением педсовета №1 от 25 августа 2015 года)Дәреслек.“Татар теле” . 5 сыйныф: рус телендә гомуми белем бирү оешмалары өчен уку әсбабы (татар телен туган тел буларак өйрәнүче укучылар өчен)/Ф.Ф.Харисов,Ч.М.Харисова,: [Ф.Ф.Харисов редакциясендә]. – Казан: Татар. кит. нәш., 2015.
Дәреслек. “Татар теле”. 6 сыйныф: рус телендә гомуми белем бирү оешмалары өчен уку әсбабы (татар телен туган тел буларак өйрәнүче укучылар өчен)/Н.В.Максимов, М.З.Хәмидуллина,– Казан: Татар. кит. нәш., 2015.
5 нче сыйныфта татар теле елга 35 атнага, 105 сәгатькә исәпләнә, сәгатьләр күләме атнага 3 сәгать.
6 нчы сыйныфта татар теле елга 35 атнага, 140 сәгатькә исәпләнә, сәгатьләр күләме атнага 4 сәгать.
Предмет буенча арадаш аттестация эше ел ахырында мәктәпнең төп белем программасының календарь графигына туры китереп үткәрелә.
Рус телендә белем бирү мәктәбендә татар балаларына татар теле укытуның максаты:
Укучыларда ана телен өйрәнүгә кызыксыну, аның аркылы башка телләрне дә өйрәнү теләге уяту; үз милләтеңә, аның мәдәни үзенчәлекләренә, гореф-гадәтләренә, ана телеңә мәхәббәт тәрбияләү; шулар аркылы башка милләтләргә, аларның гореф-гадәтләренә, мәдәниятләренә ихтирам уяту.
Балаларда туган телгә, аның яңгырашына, сүзлек байлыгына карата кызыксыну уяту. Тел күренешләрен аңларга, эзлекле фикер йөртергә өйрәтү. Фәнни-тикшерү эшчәнлеге алып баруга мотивация тудыру, проект эшләрен башкаруны дөрес оештыру. Тел берәмлекләрен урынлы кулланып, бәйләнешле сөйләм тудыру өстендә эшләү, аралашу компетенциясе булдыру.
Бурычлары:
— укучыларда, туган телгә сакчыл караш тәрбияләү;
— укучыларның сөйләм эшчәнлеген һәм фикерләү сәләтен, төрле шартларда әдәби телдә дөрес аралаша белү күнекмәләрен үстерү;
— татар теленең фонетик төзелеше, орфоэпик, орфографик нормалары турында белем бирү;
— телнең лексик байлыгын анализлый, күрә, таба белү сәләтен, осталыгын булдыру, үстерү, сүз байлыгын арттыру;
— татар теленең сүз ясалыш мөмкинлекләрен үзләштерү, гамәли кулланылышка кертү;
— алынган белемне һәм осталыкны тормышта максатчан кулланырга өйрәтү;
— сүзлекләр, дәреслек, өстәмә һәм белешмә әдәбият белән эш итү, уку, язу күнек-мәләрен камилләштерү;
— үз милләтеңә, телеңә хөрмәт белән карау, шулай ук татар теле аша башка милләт вәкилләренә, аларның рухи мирасына мәхәббәт хисе тәрбияләү.
Татар теле фәненә тулы характеристика.
Белем дәрәҗәсенә таләпләр:
— фонетик, сүз ясалышы һәм лексик закончалыкларны күрә белү;
-морфология фәнен тирәнтен өйрәнү;
-сүз төркемнәрен аера белү;
— сүзне катлаулы тел берәмлеге буларак бәяләүгә ирешү;
— төрле тип сүзлекләрнең төзелү принципларын үзләштерү;
— татар теленең сүз ясалыш ысулларын таный һәм аера белү;
— укылган текстның эчтәлеген аңлау;
— укылган текстка үз мөнәсәбәтләрен белдерү;
— укылган текстка бәйле рәвештә телдән һәм язмача фикер белдерү;
— сыйныфташлары һәм укытучы белән фикер алышу, үз фикерен дәлилли белү;
— тәкъдим ителгән темага телдән һәм язмача бәйләнешле текст төзү.
Күнекмәләргә таләпләр:
Фонетика, орфоэпия, лексика, сүз ясалышына караган белемнәрен тирәнәйтү:
— авазларны классификацияли белү күнекмәләрен тирәнәйтү;
— сүзләрне иҗекләргә бүлә белү, басым кую үзенчәлекләрен үзләштерү;
— җөмләләрнең мәгънәви-интонацион үзенчәлекләрен үзләштерү юнәлешендә күнекмәләр өстендә эшләү.
— сүзләргә фонетик анализ ясый белү;
— сүзлек составын килеп чыгышы ягыннан бәяли белү;
— сүзлек составын куллану өлкәсе һәм активлыгы буенча куллана белү;
— сүзлекләр белән эшли белү;
— татарчадан русчага һәм русчадан татарчага тәрҗемә итү күнекмәләре булдыру;
— яңа сүзләр ясау күнекмәләрен үзләштерү.
Морфологиягә караган белемнәрен тирәнәйтү:
— сүз төркемнәрен һәм аларның үзенчәлекле грамматик билгеләрен тану, мисалларны морфологик һәм өлешчә синтаксик яктан тикшерү;
— теоретик материалларга туры килә торган орфограммаларны мисаллар эченнән табу, сүзләрнең дөрес язылышын дәлилләү, сөйләмдә ярдәмче һәм синоним сүзләрне дөрес куллану, алынма сүзләргә төрләндергеч кушымчалар дөрес ялгау, алмашлыклардан һәм теркәгечләрдән фразаара бәйдәнеш чаралары буларак оста файдалану. Текст эчендә цифраларны дөрес язу;
— катлаулы план төзү. План нигезендә сочинениегә материал туплау, аны билгеле бер эзлеклелеккә китерү;
— сөйләм төрләрен (сыйфатлама, хикәяләү һәм хөкем йөртү) аеру, шуларга туры китереп, сочинениеләр язу, телдән, монологик һәм диалогик формаларда сөйләү;
— текстның эчтәлеген төрлечә (төгәл, кыскартып яки киңәйтеп) сөйләү;
— берәр хәл яки вакыйга хакында мәкалә язу;
— изложение, сочинение һәм башка язмаларны камилләштерү (тулыландыру, редаксияләү);
— эш кәгазьләре төреннән расписка һәм акт язу.
Телдән һәм язма сөйләм осталыгы һәм күнекмәләре булдыру:
— җөмләләр төзергә өйрәтү, бәйләнешле сөйләм үстерү өстендә, сөйләм күнекмәләрен барлыкка китерү юнәлешендә эшләү;
— план нигезендә кечкенә хикәя төзи белү;
— репликага нигезләнеп, логик бәйләнешле диалог төзи белү;
— дөрес уку һәм язу күнекмәләре булдыру, тасвирлама, хикәяләү, фикер йөртүне активлаштыруга этәргеч булырлык текстлар төзү күнекмәләрен ныгыту;
— сочинение, изложение язарга өйрәнү;
— укучыларда татар мәдәниятенә караган мәгълүматларны үстерүгә ирешү;
— картина буенча сочинение язу күнекмәләре булдыру;
— проектлар төзү күнекмәләрен ныгыту.
Уку фәненең уку планында тоткан урыны
Укыту-тәрбия эше рус телендә алып барыла торган мәктәпләрдә татар балаларына татар телен өйрәтү үз телләрен өйрәнүгә кызыксыну, омтылыш уяту, мәхәббәт хисләре тәрбияләүдә әһәмиятле роль уйный.
Укыту планында каралганча, татар теле дәресләре өчен эш программасы атнага 3 сәгать исәбеннән елга 105 сәгатькә төзелде.
Укытуның көтелгән нәтиҗәләре
Шәхескә кагылышлы нәтиҗәләр:
— шәхеснең әхлакый-рухи сыйфатларын камилләштерү:
— милли горурлык, гражданлык хисләре формалаштыру;
— әхлак нормаларын, җәмгыятьтә яшәү кагыйдәләрен үзләштерү;
— күршеңә ярдәм итүдә танып-белү инициативасы күрсәтү;
— үз алдыңа максат кую, аңа ирешү юлларын эзләү;
— уңышларыңа яки уңышсызлыкларыңа, аларның сәбәпләренә дөрес бәя бирү;
— индивидуаль эшчәнлек стилен формалаштыру:
— төрле мәгълүмат чараларын (сүзлекләр, Интернет ресурслар һ.б.) танып-белү һәм аралашу вакытында куллану;
— актив, мөстәкыйль, иҗади фикер йөртүче, фәнни-тикшеренү эшчәнлеген башкара алырлык шәхес буларак формалашуны дәвам итү;
— үзең алган белем күнекмәләрен тормышның төрле шартларында куллана белергә өйрәнү.
Метапредмет нәтиҗәләр
Танып-белү гамәлләре:
— танып-белү юнәлешендәге максатларны билгеләү;
— укучының үз эшчәнлеген мөстәкыйль рәвештә оештыра
— белүе, бәяләве, үзенең кызыксынучанлык өлкәсен билгеләве;
— мөстәкыйль рәвештә теманы, куелган проблеманы ача белү, фикер йөртү;
— уку мәсьәләсе тирәсендә логик фикерләү;
— фикерләүдә логик чылбыр төзү;
— тема тирәсендәге төп билгеләрне аерып алу нигезендә кагыйдә формалаштыру;
— төрле мәгълүмат чаралары белән эшли, кирәкле мәгълүматны таба, анализлый һәм үз эшчәнлегендә куллана белү;
— фонетик анализ ясау күнекмәләре булдыру;
— сүз ясалыш ысулларыннан файдаланып сүзләр ясый белү , сөйләм эшчәнлегендә алардан дөрес һәм урынлы файдалана белү;
— телне әдәбият, рәсем һәм музыка сәнгате белән бәйләп, сүз сәнгатенең кыйммәтен күрсәтү, матурлыкны танырга өйрәтү;
— тел берәмлекләренең әдәби әсәр тудырудагы ролен билгеләү;
— татарчадан русчага, русчадан татарчага тәрҗемә итү юлы аша фразеологик берәмлекләрнең эчтәлегендәге фәлсәфәне үзләштерү.
Коммуникатив УУГ
— тыңлый белү;
— диалог төзүдә һәм коллектив фикер алышуда катнашу;
— сыйныфташлары һәм укытучы белән уку эшчәнлеген оештыруда хезмәттәшлек итү;
— төрле фикерләрне исәпкә алып эш итү;
— үз фикерен дәлилли белү, тормыштан мисаллар китерү;
— төрле җавапларны тыңлау, чагыштыру, нәтиҗә ясау;
— үз фикерен тулы һәм төгәл итеп әйтә белү;
— күмәк эш вакытында уртак фикергә килү;
— мәгълүмат туплауда үзара хезмәттәшлек итүдә инициативасы күрсәтү;
— укылган текстлар буенча сораулар бирә алу;
— бирелгән текстларның дәвамын үзлектән сөйләп карау,фикер әйтү автор фикере белән чагыштыру;
— үз эшен контрольдә тоту, сыйныфташларына ярдәм итү;
— коммуникатив күнекмәләрнең кеше тормышындагы ролен билгеләү;
— үз фикерләрен телдән һәм язмача җиткерә белү;
— башкаларны тыңлый, киңәш бирә белү;
— сыйныфташлары каршында төрле темаларга, башкарылган проектлар буенча чыгыш ясау;
— иптәшенең гамәлләрен бәяләү, күрше белән хезмәттәшлек итү.
Регулятив УУГ:
— дәреснең проблемасын (тема) һәм максатларын мөстәкыйль формалаштыру;
— проблеманы аңлап гипотеза чыгару, үз фикереңне дәлилләр китереп раслый белү, телдән (диалогик, монологик) һәм язма сөйләмдә сәбәп-нәтиҗә бәйләнешен аерып алу, нәтиҗәләрне формалаштыру;
— максатка ирешү юлларын билгеләү;
— үз эшчәнлегеңнең нәтиҗәле булуына ирешү, үз эшчәнлегеңне контрольгә алу;
— укытучы белән бергәләп, үз эшен, иптәшләренең җавапларын бәяләү;
— кагыйдә, күрсәтмәләрне истә тоту һәм аларга ияреп гамәлләр кылу;
— эшләнгән эшкә бәя бирү, сыйфатын һәм дәрәҗәсен билгеләү.
Предмет нәтиҗәләр:
— фонетик, сүз төзелеше һәм лексик берәмлекләр белән эш итүне ныгыту;
-сүз төркемнәрен аера һәм дөрес куллана белү;
— исем, орфоэпик һәм орфографик кагыйдәрне үзләштерү, гамәли куллана белү;
— сүзнең лексик мәгънәсен билгели һәм сөйләмдә урынлы куллана белү;
— тел материалы белән логик фикерләүне сорый торган эш төрләрен башкару;
— телнең сүзлек составын куллану өлкәсе, активлыгыннан чыгып урынлы файдалану;
— сүзләрнең төзелешен һәм ясалышын тикшерү;
— бирелгән темаларга, тормыштан алган фикер-карашларга, хис-кичерешләргә ни-гезләнеп, кечкенә хикәяләр язу;
— укучыларны иҗади эшчәнлеккә тарту, проект эшләре белән кызыксындыру.
Курсның эчтәлеге 5-6 сыйныф
4 нче сыйныфта үткәннәрне кабатлау
Лексикология буенча үткәннәрне кабатлау.
Башлангыч сыйныфларда исем, сыйфат, сан, алмашлык, фигыль буенча үткәннәрне кабатлау.
Синтаксис буенча өйрәнгәннәрне кабатлау: сүзтезмә һәм җөмлә; җөмләнең баш кисәкләре; җәенке һәм җыйнак җөмләләр; җөмләнең иярчен кисәкләреннән аергыч; җөмләнең тиңдәш кисәкләре.
Фонетика, орфоэпия, графика, орфография
Фонетика һәм орфоэпия турында гомуми төшенчә.
Сөйләм органнары. Авазларның ясалышы. Сөйләм аппараты.
Татар телендә сузык һәм тартык авазлар.
Татар телендә сузык авазларның әйтелеше. Сингармонизм законы: рәт һәм ирен гармониясе.
Тартык авазлар классификациясе. [къ], [к] һәм[гъ], [г] тартык авазлары. [һ] һәм [х] тартык авазлары. [w] һәм [в] тартык авазлары. [н] һәм [ң] тартык авазлары. [ʼ] (һәмзә) тартыгы.
Тартык авазларның сөйләмдәге үзгәреше. Тартыклар чиратлашуы. Борын ассимиляциясе. Ирен ассимиляциясе.
Татар телендә иҗек. Сүзләрне юлдан-юлга күчерү. Сүз басымы. Интонация.
Графика һәм орфография. Аваз һәм хәреф төшенчәләре. Татар алфавиты.
Сузык аваз хәрефләре. О, ө, е, э хәрефләренең дөрес язылышы. Икешәр аваз кушылмасын белдергән е, ю, я, хәрефләренең дөрес язылышы.
Тартык аваз хәрефләре.ъһәм ь хәрефләренең дөрес язылышы. В, к, гхәрефләре.
Сүзләрне кушып, сызыкча аша һәм аерып язу. Баш һәм юл хәрефләре.
Сүзләргә фонетик анализ ясау.
Кабатлау.
Лексикология
Лексикология. Лексика һәм лексикология турында төшенчә. Сүзнең лексик мәгънәсе, аны аңлату юлларын аңлату. Аңлатмалы сүзлекләр. Сүзләрне мәгънәләре, килеп чыгышыннан һәм кулланылышы ягыннан төркемләү.
Бер һәм күп мәгънәле сүзләр.
Сүзләрнең туры һәм күчерелмә мәгънәләре.
Синоним. Антоним. Омоним.
Килеп чыгышы ягыннан татар теленең сүзлек составы. Гомумтөрки һәм алынма сүзләр. Татар сүзләренең төркемнәре.
Куллану өлкәсе буенча татар теленең сүзлек составы. Гомуми кулланылыштагы (гомумхалык) һәм кулланылышы чикләнгән (диалекталь һәм һөнәрчелек сүзләре) сүзләр.
Куллану активлыгы буенча сүзлек составы: искергән һәм тарихи сүзләр. Искергән сүзләр турында төшенчә.
Яңа сүзләр (неологизмнар).
Фразеологизмнар. Фразеологик әйтелмәләрне сөйләмдә куллану.
Сүзгә лексик анализ ясау.
Кабатлау.
Сүз төзелеше һәм сүз ясалышы
Сүзнең тамыры һәм кушымчалар. Сүзнең мәгънәле кисәкләргә бүленеше.
Мөнәсәбәт белдерә торган кушымчалар: модальлек һәм бәйләгеч кушымчалар.
Модальлек кушымчалары. Исем, сан, сыйфат, фигыльләргә ялгана торган модальлек кушымчалары.
Сүзнең нигезе. Тамыр һәм ясалма нигезле сүзләр.
Сүзләрне төзелеше буенча тикшерү.
Сүз ясалу ысуллары. Ясагыч кушымча ялгау ысулы. Сүзгә кушымчалар ялгану тәртибе.
Сүзләрне кушу ысулы: кушма, парлы һәм тезмә сүзләр ясалу.
Сүзләрне кыскарту ысулы.
Кабатлау.
5 нче сыйныфта үткәннәрне кабатлау
Бәйләнешле сөйләм үстерү
Төрле характердагы диктантлар язу.
Хаталар өстендә эш башкарган вакытта телдән һәм язма рәвештә анализ ясау.
Мәкаләне редакцияләү.
Әдәби текстларның эчтәлеген сөйләү.
Изложение һәм сочинение язарга өйрәнү.
Бирелгән темага, рәсемгә яки планга нигезләнеп, хикәя төзеп язу.
Бирелгән текстка план төзү.
Текстларны, мәкальләрне, фразеологик әйтелмәләрне бер телдән икенче телгә тәрҗемә итү. Сүзлекләрдән файдалану.
Проектлар төзү.
Картина буенча сочинение язу (Х.Якупов «Канәфер чәчәге. Натюрморт», И. Шишкин «Имәнлек»)
Морфология
Сүз төркемнәре турында төшенчә.
Исем
Исем турында төшенчә;
Ялгызлык һәм уртаклык исемнәр
Исем ясагыч кушымчалар;
Исемнәрнең ясалыш ягыннан төрләре;
Исемнәрнең берлек һәм күплек сан формалары;
Исемнәрне килеш һәм тартым белән төрләндерү.
Алынма исемнәрнеңтөрләнеш һәм әйтелеш үзенчәлекләре;
Исемнәрнең җөмләдә кулланылышы;
Исемнәргә морфологик анализ ясау (уртаклык һәм ялгызлык исемнәр, аларның берлектә яки күплектә килүе, килеше, тартым белән төрләнү-төрләнмәве, нинди җөмлә кисәге булып килүе)
Сыйфат
Сыйфат турында төшенчә;
Асыл һәм нисби сыйфатлар;
Сыйфатларның ясалышы;
Сыйфатларның төрле дәрәҗә формалары (гади, чагыштыру, артыклык, кимлек).
Сыйфатларның җөмләдә кулланылышы;
Сыйфатларның исемләшүе;
Дәреслектә һәм укытучы тарафыннан бирелгән сыйфатларның төрле дәрәҗә формаларын ясап, алар белән җөмләләр төзү.
Сыйфатларга морфологик анализ ясау
Сан
Сан турында төшенчә;
Саннарның ясалышы;
Гарәп һәм рим цифрларының язылышы;
Сан төркемчәләрен өйрәнү.
Микъдар, тәртип, бүлем, чама, җыю саннарын билгеләү. Аларны сөйләмдә дөрес куллану.
Саннарның җөмләдә кулланылышы;
Саннарга морфологик анализ ясау.
Алмашлык
Алмашлык турында төшенчә;
Алмашлык ясалышы;
Алмашлык төркемчәләрен өйрәнү;
Зат алмашлыклары;
Тартым алмашлыкларын телдән һәм язма сөйләмдә дөрес куллану;
Сорау алмашлыклары;
Билгеләү алмашлыклары;
Билгесезлек алмашлыклары;
Юклык алмашлыклары;
Алмашлыкларны кабатлау;
Алмашлыкларга морфологик анализ ясау
5 нчы сыйныфта үткәннәрне кабатлау
Бәйләнешле сөйләм үстерү
Төрле характердагы диктантлар язу.
Хаталар өстендә эш башкарган вакытта телдән һәм язма рәвештә анализ ясау.
Мәкаләне редакцияләү.
Әдәби текстларның эчтәлеген сөйләү.
Изложение һәм сочинение язу.
Бирелгән темага, рәсемгә яки планга нигезләнеп, хикәя төзеп язу.
Бирелгән текстка план төзү.
Текстларны, мәкальләрне, фразеологик әйтелмәләрне бер телдән икенче телгә тәрҗемә итү. Сүзлекләрдән файдалану.
Проектлар төзү.
Курсның эчтәлеге 5 класс (таблицада, сәгатьләр бүленеше белән)
№ Төп темалар Уку-укыту эшчәнлеге Сәг. саны
1. Башлангыч сыйныфта үткәннәрне кабатлау Сүз төркемнәре, җөмлә турында үткәннәрне системага салып кабатлату 8
2. Фонетика, орфоэпия. Графика һәм орфография. Графика һәм орфография. Аваз һәм хәреф төшенчәләрен аеру. Татар алфавитын үзләштерүне гамәли ныгыту. Татар теленең үзенчәлекле авазларын дөрес әйтү, язу. Аваз үзгәрешләрен таба һәм билгели белү. Сүзләрне юлдан-юлга күчерү, иҗек калыпларына нигезләнеп, сүзләрне иҗекләргә бүлү. Сүз басымын дөрес куюТекстка ярашлы интонация төрен билгеләү һәм куллану. 37
3. Лексикология һәм лексикография. Текстта, сөйләмдә сүзнең кулланылыш үзенчәлеген, лексик мәгънәсен билгеләү. Сүзләрнең актив, пассив кулланылышларын аңлату. Сүзләрнең килеп чыгышларын билгеләү, сәбәпләрен аңлау. Фразеологик берәмлекләр белдергән мәгънәне аңлату, сөйләмдә алардан урынлы куллану. Сүзлекләр белән белешмә материал буларак эшләү 22
4. Сүз төзелеше һәм ясалышы. Сүзләрне тамырга һәм кушымчага таркату.Төрле сүз төркемнәрен ясаучы кушымчаларны билгеләү.
Мөнәсәбәт белдерүче, бәйләгеч кушымчалар, модальлек кушымчаларын аеру, урынлы куллану.
Сүз ясалу ысулларын үзләштерү, тексттан табу дөрес билгеләү 25
5. Кабатлаулар 5 нче сыйныфта үткәннәрне гомумиләштереп кабатлау 5
Курсның эчтәлеге 6 класс (таблицада, сәгатьләр бүленеше белән)
№ Төп темалар Уку-укыту эшчәнлеге Сәг. саны
1 5 нче сыйныфта үткәннәрне кабатлау -фонетика,сүз ярдәмендә белдерелгән мәгънә, сүзнең язылышы һәм әйтелеше, мәгънә кисәкләре,җөмлә кисәкләре, җөмләнең баш кисәкләре, җөмләнең иярчен кисәкләре, әйтү максаты буенча җөмлә төрләре, сүз ясалышы, тамырга кушымчалар ялгану тәртибе, антонимнар,синонимнар; 12
2 Морфология -татар теленең сүз төркемнәре системасы. Мөстәкыйль сүз төркемнәре(исем, сыйфат, сан, алмашлык, рәвеш, фигыль, аваз ияртемнәре. Бәйләгеч сүз төркемнәре:бәйлек, теркәгеч. Модаль сүз төркемнәре: ымлык, кисәкчә, модаль сүзләр; 1
3 Исем -исемнең лексик-семантик һәм морфологик-синаксик үзенчәлекләре; ялгызлык һәм уртаклык исемнәр,исем ясагыч кушымчалар, исемнәрнең ясалыш төрләре, исемнәрнең берлек һәм күплек саны, исемнәрнең килеш белән төрләнеше, исемнәрнең тартым белән төрләнеше,тартымлы исемнәрнең килеш белән төрләнеше, алынма исемнәрнең төрләнеш һәм әйтелеш үзенчәлекләре,синоним исемнәр, исемнәрнең җөмләдә кулланышы,исемнәргә морфологик һәм морфологик-синтаксик анализ; 31
4 Сыйфат -сыйфатның лексик-семантик һәм морфологик-синаксик үзенчәлекләре, асыл һәм нисби сыйфатлар,сыйфатларның ясалышы, сыйфат дәрәҗәләре,сыйфатларның җөмләдә кулланышы, сыйфатларның исемләшүе, сыйфатларга морфологик-синтаксик анализ; 15
5 Сан -санның лексик-семантик һәм морфологик-синаксик үзенчәлекләре , саннарның ясалышы, гарәп һәм рим цифрларының язылышы, сан төркемчәләре, саннарның җөмләдә кулланылышы, саннарга морфологик-синтаксик анализ; 18
6 Рәвеш -рәвешнең лексик-семантик һәм морфологик-синаксик үзенчәлекләре , рәвешләрнең ясалышы, рәвеш дәрәҗәләре, рәвешләрнең мәгънә төркемчәләре,рәвешләрнең сөйләм оештырудагы әһәмияте,рәвешләрнең лексик һәм грамматик мәгънәсе, рәвешләргә морфологик һәм морфологик-синтаксик анализ; 26
7 Алмашлык -алмашлыкның мәгънәви төркемчәләре, аларның кулланыш үзенчәлекләре, алмашлыкларның сөйләмдәге роле. Алмашлык ясалышы. Алмашлыкларга морфологик-синтаксик анализ. 32
8 Ел буена үткәннәрне кабатлау 5
Барлыгы 140
Тематик план
Татар теле буенча
Сыйныф: 5____
Укытучы: Сафина Роза Идрис кызы
Сәгатьләр саны:
Барлыгы: 105сәг; атнага: 3 сәг
Планлаштырылган язма эшләр саны:
Контроль дәресләр: изложение- 5 (2) сочинение- 4 (1) диктант – 6 ( 2 )
Эш кәгазьләре: хат язу -1сәг.; белешмә -1сәг. БСҮ: тәрҗемә итү күнегүләре -1сәг; мәкалә -1сәг; әкият язу -1сәг; хикәя язу -1сәг; диологик (монологик) сөйләм үстерү -6сәг; хаталар өстендә эш-1сәг.
Административ контрольэшләр саны: 4сәг.
Планлаштыру түбәндәгеләргә нигезләнеп төзелде:
1.Программа 5 нче сыйныф өчен «Татар теле » курсының эш программасы Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгы тарафыннан рөхсәт ителгән “Рус телендә Урта (тулы) гомуми белем бирү мәктәбендә татар телен укыту программасы (татар балалары өчен)”, (төзүче-авторлары: Ф.Ф. Харисов, Ч.М. Харисова. В.А. Гарипова – Казан, 2011.),Рус мәктәбендә укучы татар балаларына татар теленнән үрнәк гомуми программа. V — IX сыйныфлар, (төзүче-авторлары: Ф.Ф. Харисов, Ч.М. Харисова. Г.Р. Шакирова — Казан, 2013.) балаларына татар теленнән үрнәк гомуми программа.V — IX сыйныфлар, (төзүче-авторлары: Ф.Ф. Харисов, Ч.М. Харисова. Г.Р. Шакирова — Казан, 2013.)
Дәреслек.“Татар теле . 5 сыйныф: рус телендә гомуми белем бирү оешмалары өчен уку әсбабы (татар телен туган тел буларак өйрәнүче укучылар өчен)/Ф.Ф.Харисов,Ч.М.Харисова,: [Ф.Ф.Харисов редакциясендә]. – Казан: Татар. кит. нәш., 2015.
3.Өстәмә материал: 1Диктантлар җыентыгы: Рус мәктәпләрендә укучы татар балаларына . 5-11 нче с-флары өчен: Укытучылар өчен кулланма/З.Н.Хабибуллина, Г.Ш.Нәбиуллина.-Казан: Мәгариф,2006.
2.Татар теленнән диктантлар һәм изложениеләр җыентыгы: “Рус мәктәпләрендә укучы татар балалары”на . 5-11 с-флары өчен Укытучылар өчен кулланма/Н.В.Максимов, С.М.Трофимова, М.З.Хамидуллина.-Казан:Мәгариф,2005
3.4-8классларда изложениеләр: Рус мәктәпләрендә укучы татар балалары өчен./Ш.Р.Сайкин
4.Татар теленнән күнегүләр һәм тестлар.-Казан: Яңалиф, 2006
5.Бердәм республика имтиханына әзерләнү өчен ярдәмлек.Татар теле.-Казан: РИЦ “Школа”, 2008
7.Татар теле. Бердәм республика имтиханына әзерлек өчен кулланма.-Казан: РИЦ “Школа”,2007
8.Татар теле: Кагыйдәләр, күнегүләр:Урта гомуми белем бирү мәкт. өчен/Ф.Ф.Харисов, Ч.М.Харисова.-Казан:Мәгариф, 2007
9.Татар теленнән тестлар: Уку-укыту ярдәмлеге/Н.В.Максимов.-Казан: Мәгариф, 2008
10.Урта мәктәптә татар теле укыту: Фонетика. Морфология: Укытучылар өчен методик кулланма/ Н.В Максимов.-Казан: Мәгариф,2012
11. . Учебный план МБОУ «СОШ №8 г.Нурлат» Нурлатского муниципального района Республики Татарстан на 2015-2016 учебный год (утвержденного решением педсовета №1 от 25 августа 2015 года)
Тематик план
Татар теле буенча
Сыйныф: 6____
Укытучы: Сафина Роза Идрис кызы
Сәгатьләр саны:
Барлыгы: 140сәг; атнага: 4 сәг
Планлаштырылган язма эшләр саны:
Контроль дәресләр: изложение- 5 (2) сочинение- 6 (1) диктант – 7 ( 2 )
Эш кәгазьләре: хат язу -1сәг.; белдерү-1сәг, беркетмә, гариза, ышанычнамә, автобиография, акт,котлау язу -1сәг.
БСҮ: тәрҗемә итү күнегүләре -2сәг; хикәя язу -4 сәг; диологик (монологик) сөйләм үстерү -2сәг;
Административ контрольэшләр саны: 4сәг.
Планлаштыру түбәндәгеләргә нигезләнеп төзелде:
1.Программа ”Рус мәктәпләрендә укучы татар балаларына ана теле һәм әдәбият укыту программалары” 1-11 нче сыйныфлар. Татарстан Республикасы Мәгариф министрлыгы, Казан, “Мәгариф” нәшрияты, 2003 ел.
2. Дәреслек: М.В.Максимов, З.М.Хәмидуллина. Татар теле. Казан. Мәгариф. 2010
3.Өстәмә материал:
1. Диктантлар җыентыгы: Рус мәктәпләрендә укучы татар балаларына . 5-11 нче с-флары өчен: Укытучылар өчен кулланма/З.Н.Хабибуллина, Г.Ш.Нәбиуллина.-Казан: Мәгариф,2006.
2.Татар теленнән диктантлар һәм изложениеләр җыентыгы: “Рус мәктәпләрендә укучы татар балалары”на . 5-11 с-флары өчен Укытучылар өчен кулланма/Н.В.Максимов, С.М.Трофимова, М.З.Хамидуллина.-Казан:Мәгариф,2005
3.4-8классларда изложениеләр: Рус мәктәпләрендә укучы татар балалары өчен./Ш.Р.Сайкин
4.Татар теленнән күнегүләр һәм тестлар.-Казан: Яңалиф, 2006
5.Бердәм республика имтиханына әзерләнү өчен ярдәмлек.Татар теле.-Казан: РИЦ “Школа”, 2013
6.Эш кәгазьләре үрнәкләре/З.В.Валиев.-Казан: Татар китап нәшрияты, 1999
7.Татар теленнән тестлар: Уку-укыту ярдәмлеге/Н.В.Максимов.-Казан: Мәгариф, 2008
8.Татар теле морфологиясе. /Ф.М. Хисамова. — Казан, “Мәгариф” , 2005.
10 .Учебный план МБОУ «СОШ №8 г.Нурлат» Нурлатского муниципального района Республики Татарстан на 2016-2017 учебный год (утвержденного решением педсовета №1 от 25 августа 2016 года)
Укучылар өчен
“Татар теле 6” Компьютер өчен күнегүләр җыентыгы
Бердәм республика имтиханы. Татар теле. Максимов Н. В. – Казан: Школа, 2016
Олимпиадага әзерләнү өчен ярдәмлек. Татар теле. – Казан:Школа, 2015
Татар теленнән кагыйдәләр җыентыгы. –Казан:Мәгариф, 2013
Татар теленнән контроль эшләр һәм тестлар. Гомуми урта белем бирүче рус мәктәпләре өчен. Сафиуллина Ф. С. – Казан: Тарих, 2013
Татар теленнән тестлар. Синтаксис. Бердәм дәүләт имтиханына әзерләнәбез. Сафиуллина Ф. С. , Нәбиуллина Г. Ә.. – Казан: Яңалиф, 2016.
7. Татар теленнән тестлар. Н. В. Максимов. – Казан: Мәгариф, 2002
Интернет – ресурслар.
http://www.mon.gov.ru РФ Мәгариф һәм фән министрлыгы
http://www.ed.gov.ru Белем бирү буенча федераль агентлык
http://www.fasi.gov.ru Фән һәм инновацияләр буенча федераль агентлык
http://www.obrnadzor.gov.ru Рособрнадзор
http://www.apkppro.ru РФ мәгариф хезмәткәрләренең квалификациясен күтәрү һәм профессиональ әзерләү академиясе
http://www.lexed.ru Федеральный центр образовательного законодательства
http://www.rustest.ruФедеральтест үткәрүүзәге
http://www. tatedu.ru ТР Мәгариф һәм фән министрлыгы
http://www.edu. kzn.ru ТР Мәгариф һәм фән министрлыгы Белем полрталы
http://www.mon.tatar.ruhttp://pedsovet.org Бөтенроссия интернет-педкиңәшмәсе
http://www.bytik.ru Мәгариф системасында яңа технологияләр куллану – халыкара конференция
http://www.shoolexpo.ruhttp://www.it-n.ruhttp://. belem.ruhttp://. tatar.ru ТР рәсми серверы
http://. tatcenter.ru ТР мәгълүмати – аналитик порталы
http://. Tat. Tatar — inform.ru ТР мәгълүмат агентлыгы
http://. intertat.ru ТР электрон газетасы
http://. vatantat.ru “Ватаным Татарстан” газетасы
Тематик план 5 класс
№ Бүлек номеры Дәрес темасы Сәгать саны Көтелгән нәтиҗәләр Укучылар эшчәнлеге төрләре Үткәрү вакыты
План факт
предмет метапредмет Шәхескә кагылышлы I.Башлангыч сыйныфта үткәннәрне кабатлыйбыз, хәтердә яңартабыз (5с.+ 3с.)
1. 1 Дәреслек белән танышабыз. Б.с.ү. «Туган тел, тыныч-лык, дуслык» темасына әңгәмә 1 Дәреслек белән таны-шу барышында уку төрләрен (танышу һәм өйрәнү характе-рында) куллану; тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; төркемнәрдә эшләү. Туган телнең кеше һәм җәмгыять тормышындагы әһәмиятен, ролен аңлау; текстның темасын бил-геләү, тезисны аңлата белү. Татар теленең бай-лыгын, матурлыгын тоярга өйрәнү; туган телне өйрәнүнең әһәмиятен аңлау; үзеңне тыңлаучы күзлегеннән анализлау Дәреслек, сүзлек белән эш итә 2. 2 Кабатлау. Тел гыйлеме бүлекләре. 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; төркемнәрдә эшләү; Тел белеме бүлекләреннән фонетика, лексикология, морфология, сүз төзелеше, сүз ясалышы, синтаксисны искә төшерү Туган телне өйрәнүнең әһәмиятен аңлау; туган телнең кешенең шәхси сыйфатларын үстерүдәге ролен аңлау Фонетика, морфо-логия, сүз төзеле-ше, сүз ясалышы, лексикология, синтаксисны искә төшерү. Телнең тормыштагы роле, телне саклауның әһәмияте, әдәби тел нормаларын саклау турында әңгәмә. 3 3 Сүз, аның лексик мәгъ-нәсе. Туры һәм күчерел-мә мәгънәле сүзләр 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; төркемнәрдә эшләү; үз фикереңне төгәл һәм ирекле җиткерә белү Сүз, аның лексик мәгънәсе, туры һәм күчерелмә мәгънәле сүзләр, синоним, антоним, омонимнар төшенчәләрен белү; бирел-гән сүзләр белән җөмләләр төзи белү. Татар теленең байлыгын, матурлыгын тоярга өйрәнү; туган телне өйрәнүнең әһәмиятен аңлау; туган телнең кешенең шәхси сыйфатла-рын үстерүдәге ролен аңлау Логик фикер йөртү, гомумиләштерү, системалаштыру, нәтиҗә ясау 4 4 Исем, сыйфат, сан, алмашлык, фигыль сүз төркемнәре 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; төркемнәрдә эшләү; үз фикереңне төгәл һәм ирекле җиткерә белү Исем, сыйфат, сан, алмаш-лык, фигыль сүз төркем-нәре белү; бирелгән сүз төркемнәренә караган сораулар һәм билгеләрне аерып чыгару; сүзләрне төркемнәре буенча аера белү Татар теленең байлыгын, матурлыгын тоярга өйрәнү; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Логик фикер йөртү, гомумиләштерү, системалаштыру, нәтиҗә ясау 5 5 Синтаксик буенча өйрәнгәннәрне кабатлау 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; төркемнәрдә эшләү Сүзтезмәләр, җөмләдә сүзләр бәйләнешен белү Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Логик фикер йөртү, гомумиләштерү, системалаштыру, нәтиҗә ясау 6 6 Җөмлә 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; төркемнәрдә эшләү; язмадагы мәгълүматның (текстның төп фике-рен) дөрес аңлау. Җөмләнең төп билгеләрен белү; җөмләнең чикләрен аера һәм тыныш бил-геләрен куя белү; җөмлә-нең грамматик нигезен билгели белү; текстның төп фикерен билгеләү Татар теленең эстетик кыйммәтен аңлау; сөйләмнең сәнгатьлелеген тою Логик фикер йөртү, гомумиләштерү, системалаштыру, нәтиҗә ясау 7 7 Тикшерү характерын-дагы кереш диктант (контроль) 1 Үзконтрольгә сәләтле булу Сүзләрне дөрес язу; сүзләрне төркеме буенча аеру Үзбәягә сәләтле булу Үз-үзеңә контроль ясау 8 8 Хаталар өстендә эш. Мәкаләне ре-дакцияләү 1 Үзконтрольгә сәләтле булу. Текстның темасын һәм төп фикерен билгеләү; төп фи-кердән һәм терәк сорау-лардан чыгып, текстны ре-дакцияли белү Үзбәягә сәләтле булу Логик фикер йөртү, чагыштыру, анализ, нәтиҗә ясау 9 1 Фонетика һәм орфо-эпия турында гомуми төшенчә 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу Фонетиканың өйрәнү предметын белү; тел беле-менең фонетика һәм орфо-эпиясе турында төшенчә бирә белү; сөйләмнең авазлардан торуын һәм сөйләм авазларының сүзнең мәгънәсен аеруда катнашуын белү; язуда авазларның хәрефләр белән
белдерелүен белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту Төшенчә, термин, кагыйдәләрне аңлап кабул итү, эзләнү таләп итә торган мәсьәләләрне чишү юлларын үзләштерү 10 2 Сөйләм органнары. Авазларның ясалышы 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу Сөйләм процессында кат-наша торган сөйләм орган-нарын белү; сөйләм авазларының ясалышын, авазлар ясалганда сөйләм органнарының ничек кат-нашуын белү; сузык һәм тартык авазларны әйт-кәндә, тавыш ярыларының хезмәтен аңлата алу; телнең авазлар ясауда кат-нашуын аңлата белү; сузык авазларның шаудан, тар-тык авазларның тавыш һәм шаудан яки шаудан гына торуын аңлата белү; текстның төп фикерен формалаштыру; текстка исем бирә белү; Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу; бирелгән текстның эчтәлеген язуга кызыксынды-ру Логик фикер йөртү, анализ, гому-миләштерү, нәтиҗә ясау, тексттан мәгълүмат алу техникасын камилләштерү 11 3 Сузык һәм тартык авазлар 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; үзеңнең сөйләмеңне камил-ләштерүгә омтылу Хәзерге татар әдәби те-лендә сузык һәм тартык авазларның санын белү; текстка исем бирү, текстка карата бирелгән сорауларга җавап бирә белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Схема буенча логик фикер йөртү, нәтиҗә ясау, тәрҗемә итү 12 4 Татар телендә сузык авазлар 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып
алу; орфографик сүзлекчәне куллану, үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу; тексттагы мәгълүматны төркем-ли белү Татар телендәге сузык авазлар, нечкә һәм калын
сузыклар, кыска һәм озын сузыкларны аерып әйтә белү;[о], [ы], [э] һәм [о¯], [ы¯], [э¯] авазларының ясалышындагы һәм әйте-лешендәге аерманы төшенү; Татар теленең байлыгын, матурлыгын аңлау; телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; Тексттан мәгълүмат алу техникасын камилләштерү,нәтиҗә ясау, те-мин, кагыйдә, закончалыкларны аңлап кабул итү 13 5 Сузыклар гармониясе Тексттан фактик мәгълүматны аерып
алу; орфографик сүзлекчәне куллану, үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу; тексттагы мәгълүматны төркем-ли белү Сузыкларның калынлыкта-нечкәлектә ярашулары – сингармонизм законы ту-рында төшенчә бирә белү; рәт гармониясе һәм рәт гармониясе сакланмаган очракларны аңлата белү; сүзләргә кушымчалар ялгану үзенчәлекләрен аңлата белү Татар теленең байлыгын, матурлыгын аңлау; телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Схема буенча логик фикер йөртү, нәтиҗә ясау, текст-тан мәгълүмат алу техникасын камил-ләштерү, нәтиҗә ясау, термин, кагыйдә, законча-лыкларны аңлап кабул итү 14 6 Б.с.ү. Калын һәм нечкә сузыкларны кулланып, хикәя төзү 1 Үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу; тексттагы мәгълүматны төркем-ли белү Текстның төп фикерен формалаштыру; текстка исем бирү, текстка карата бирелгән сорауларга җавап бирә белү; планга ни-гезләнеп, хикәя төзеп яза белү; рәсемгә карап, ирен гармониясенә буйсынган сүзләрне кертеп, хикәя төзи белү; План буенча хикәя төзеп язу эзлеклелеген билгели белү Планга нигезләнеп, хикәя төзеп язуны камилләштерү, рәсемгә карап хикәя язуны камилләш-терү 15 7 Ирен гармониясе Тексттан фактик мәгълүматны аерып
алу; орфографик сүзлекчәне куллану, үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу; тексттагы мәгълүматны төркем-ли белү Иреннәрнең хәрәкәтенә карап, сузыкларның иренләшкән-иренләшмәгән булуын аера белү; татар телендә беренче иҗектә [а] авазы [о] төсмере белән әйтелүен һәм бу әйтелешнең әдәби тел әйтелеше булуын, ә рус телендәге [а] авазының ачык әйтелүен мисаллар белән дәлилли белү; иренгармониясен аңлата белү, аның язылышта чагылыш тапмавын төшендерә белүсузык авазларга характеристика бирә белү һәм фонетик пропорци-яләрне чишә белү Татар теленең байлыгын, матурлыгын аңлау; телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу; Тексттан мәгълүмат алу техникасын камилләштерү, нә-тиҗә ясау, термин, кагыйдә, законча-лыкларны аңлап кабул итү, татар теле һәм рус теле авазларының аермалы якларын таба белү 16 8 Сузык авазларны кабатлауга диктант 1 Дөрес язу күнекмәләрен булдыру. Үз-үзеңә контроль ясау 17 9 Хаталар өс-тендә эш. Тартык аваз-лар 1 Үз-үзеңне тикшерә белү күнекмәләрен камилләштерү, тексттагы мәгълүмат-ны төркемли белү Яңгырау һәм саңгырау тар-тыклар, парлы яңгырау һәм парлы саңгырау тар-тыкларны белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Схема буенча логик фикер йөртү, нәтиҗә ясау 18. 10 Тартык аваз-лар класси-фикациясе
1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; үзеңнең сөйләмеңне камил-ләштерүгә омтылу; тексттагы мәгълүмат-ны төркемли белү Парсыз яңгырау һәм саңгырау тартыкларны белү; сүздә яңгырау һәм саңгырау тартыкларны аера белү; тартык авазларның яңгырау яки саңгырау булуын тәҗрибә үткәреп, аңлатып бирә белү; татар һәм рус телләрендә тартыкларның калын яки нечкә әйтелүе нәрсәгә нигезләнгән булуын аңлата белү; үпкәдән килә торган һаваның тоткарлану урынына бәйле тартыклар-ның ясалу урыны буенча төркемнәрен, шул төркем-нәргә нинди авазлар керүен әйтә белү; авыз һәм борын тартыкларын аера белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Текст нигезендә тәҗрибә үткәрү, татар теле һәм рус теле тартык авазла-рын чагыштыра белү 19 11 Б.с.ү. Изложение 1 Укылган әдәби текстны язма формада күрсәтә алу; башлангыч текстның темасыннан чыгып, логик бәйләнешне саклый алу; текстны язганда, татар теленең дөрес язу ка-гыйдәләрен һәм әдәби нормаларын саклау Предметны тасвирлаганда, детальләрнең ролен белү; башлангыч текстның пла-нын төзи белү; әдәби текстның эчтәлеген сөйләгәндә структурасын саклау; үз текстныңны төзи белү. Бирелгән текстның эчтәлеген язуга кызыксыну уяту. План төзеп изложение язуны камилләштерү 20 12 [w] һәм [в] тартык авазлары 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; үзеңнең сөйләмеңне камил-ләштерүгә омтылу Ирен-ирен [w], ирен-теш [в] авазларының мөстәкыйль аваз булуына һәм аларның ясалыш үзенчәлекләренә төшенү; [w], [в] авазлары кергән сүзләрне дөрес әйтү; [в] авазының алынма сүзләрдә генә булуын белү; -ау, -әү кушылмасына беткән сүзләргә тартым кушымча-сы ялганганда, тартым кушымчасы алдыннан ирен-ирен [w] авазы әйтелүен, ә язуда в хәрефе күрсәтелүен мисаллар ярдәмендә аңлата белү; бу авазлар кергән сүзләргә дөрес транскрипция ясый белү. Рус телендәге текстны татарчага тәрҗемә итеп сөйләү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Дәреслек, схема, текст белән эш итә белү, та-нып белү активлыгын үстерү, эзләнү таләп итә торган мәсьәләләрне үзләштерү, кагыйдә, закончалыкларны аңлап кабул итү, текстны русчадан та-тарчага тәрҗемә итүне камилләштерү 21 13 Б.с.ү. Тәрҗемә күнегүләре 1 Текстны русчадан татарчага тәрҗемә итүне камилләштерү [w] һәм [в] тартык авазлары кергән сүзләргә дөрес транскрипция ясый белү. Рус телендәге текстны татарчага тәрҗемә итеп сөйләү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; тәрҗемә итү күнекмәләрен камилләштерүгә омтылу Танып белү актив-лыгын үстерү, эзләнү таләп итә торган мәсьәлә-ләрне үзләштерү, текстны русчадан татарчага тәрҗемә итүне камилләш-терү 22 14 [һ] һәм[х] тартык авазлары 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; үзеңнең сөйләмеңне камил- Йоткылык тартыгы [һ], ке-че тел тартыгы [х] авазлар-ның мөстәкыйль авазлар булуына һәм аларның яса- Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә Дәреслек, сүзлекчә, схема, текст белән эш итә белү, танып белү активлыгын үстерү, 23 15 Контроль эш №1 Тестлаштыру
[къ] һәм [к], [гъ] һәм [г] тартык авазлары 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; үзеңнең сөйләмеңне камил-ләштерүгә омтылу; тексттагы мәгълүмат-ны төркемли белү [къ], [к], [гъ], [г] авазла-рының мөстәкыйль аваз булуына һәм аларның яса-лыш үзенчәлекләренә төшенү; кече тел [къ], [гъ] авазлары кергән сүзләрне дөрес әйтү; рус теленнән алынган сүзләрдә [к] ава-зының әйтелеш үзенчәле-ген аңлата белү; татар һәм рус сүзләрендәге тар-тыклар чиратлашуын ми-саллар ярдәмендә аңлата белү; тексттагы, күнегүләрдәге сүзләрдән кече тел һәм тел арты тар-тыклары кергән сүзләрне аерып әйтә белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Дәреслек, схема, текст белән эш итә белү, та-нып белү активлыгын үстерү, эзләнү таләп итә торган мәсьәләләрне үзләштерү, кагыйдә, закончалыкларны аңлап кабул итү 24 16 [м],[н] һәм [ң] тартык авазлары 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; орфографик сүзлекне куллану; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу [м],[н], [ң] авазларының ясалыш үзенчәлекләренә төшенү һәм аларны дөрес уку, язу. [ң] авазының сүз башында килмәвен белү; борын ассимиляциясен белү һәм тексттан борын ассимиляциясенә мисаллар таба белү; [н] авазы, [къ], [к], [гъ], [г] авазлары ал-дыннан килгәндә, [ң] булып укылуын аңлата белү; ирен ассимиляциясен белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Дәреслек, схема, текст белән эш итә белү, та-нып белү активлыгын үстерү, эзләнү таләп итә торган мәсьәләләр-не үзләштерү, кагыйдә, законча-лыкларны аңлап кабул итү, сүзләргә транскрипция ясауны үзләштерү 25 17 Б.с.ү. Контроль изложение 1 Укылган әдәби текстны язма формада күрсәтә алу; башлангыч текстның темасыннан чыгып, логик бәйләнешне саклый алу; текстны язганда татар теленең дөрес язу ка-гыйдәләрен һәм әдәби нормаларын саклау Предметны тасвирлаганда, детальләрнең ролен белү; текстка исем бирү; башлангыч текстның пла-нын төзи белү; әдәби текстның эчтәлеген сөйләгәндә, структурасын саклау; үз текстныңны төзи белү. Бирелгән текстның эчтәлеген язуга кызыксыну булу. План төзеп изложение язуны камилләштерү 26 18 [ʼ] (һәмзә) тартыгы 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу. [ʼ] (һәмзә) тартыгының ясалыш үзенчәлегенә төшенү; бугаз тартыгының язуда э, ъ, ь хәрефләре белән язылуын аңлата белү. Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу; сөйләмдә аерым сүзләрнең дөрес әйтелешен булдырырга омтылу Схема белән эш итә белү, танып белү ак-тивлыгын үстерү, 27 19 Тартык авазларның әйтелеше 1 Үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу; тексттагы мәгълүматны төркемли белү Тел шомарткычларны дөрес, тиз һәм ачык итеп әйтә белү, авазларны дөрес әйтүдә тел шомарт-кычларының әһәмиятен аңлата белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Татар теле һәм рус теле тартык авазла-рын чагыштыра белү 28 20 Тартык авазларны гомумиләштереп кабатлау 1 Өйрәнелгән материалны гомумиләштерү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу 29 21 Иҗек. Татар телендә иҗек калыплары
1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып
алу Иҗеккә билгеләмә бирә белү; татар телендәге иҗек калыплары, рус теленнән кергән иҗек калыплары турында белү; сүзләрне иҗекләргә аерып язу һәм аларның ачык иҗек яки ябык иҗек булуын билгели белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу
Татар теле һәм рус теле иҗекләрен чагыштыра белү 30 22 Ачык һәм ябык иҗекләр 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып
алу Ачык һәм ябык иҗекләр турында белү;сүзләрне иҗекләргә аерып язу һәм аларның ачык иҗек яки ябык иҗек булуын билгели белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Сүзләрне иҗекләргә аерып язу һәм аларның ачык иҗек яки ябык иҗек булуын билгели белү 31 23 Б.с.ү. Сочинение
“Минем әни – иң матур әни” 1 Үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу; күзәтүләреңне төр-кемли белү Текстның төп фикерен формалаштыру; текстка исем бирү; бирелгән текст-тан төп мәгълүматны аера белү һәм сочинение яза белү Өлешчә эзләнү, мөстәкыйль эшчәнлекне оештыру, план төзеп сочинение язуны камилләштерү Проблеманы тирән-тен өйрәнү макса-тыннан өлешчә эзләнү, мөстәкыйль эшчәнлекне оешты-ру, план төзеп сочинение язуны камилләштерү 32 24 Сүзләрне юлдан-юлга күчерү
Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу Сүзләрне юлдан-юлга күчерү кагыйдәләрен белү; тексттагы сүзләрне, юлдан-юлга күчерерлек итеп, иҗекләргә таркатып яза белү; иҗек калыпларына туры килә торган сүзләр уйлап, аларны юлдан-юлга күчерерлек итеп, иҗекләргә таркатып яза белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту Дәреслек белән эш итә белү, бирем-нәрне үтәгәндә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү 33 25 Б.с.ү. Изложение “Каз һәм Торна” 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу Текстны кыскарту алымнарын белү; текстның төп фикерен формалашты-ру; тексттагы һәр абзацка исем бирү; бирелгән текст-тан төп мәгълүматны аера белү; план төзи белү; кыска текст төзи белү; из-ложение яза белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Дәреслек белән эш итә белү, биремнәрне үтәгәндә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү, план төзеп изло-жение язуны камил-ләштерү 34 26 Басым 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; тексттагы мәгълүматны төркемнәргә дөрес урнаштыру
Татар телендә басымның соңгы иҗеккә төшүен белү; сүзгә кушымча ялганганда, басымның соңгы иҗеккә күчә баруын аңлата белү; татар телендәге басымның рус теле белән чагыштыр-ганда мәгънәгә тәэсире көчле булмавын аңлата белү; татар телендә сүз ба-сымының соңгы иҗеккә төшмәгән очракларын белү; тексттан сүзнең ба-сымы соңгы иҗеккә төшмәгән сүзләрне таба белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Татар сүзләренең басымын куя белү, танып белү активлыгын арттыру, игътибарлылык һәм кызыксынучанлык-ны арттыру 35 27 Алынмалар-да басым Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; тексттагы мәгълүматны төркемнәргә дөрес урнаштыру
Татар теленә, рус теленнән һәм рус теле аша башка телләрдән кергән сүзләрдә, басымның шул телдәгечә куелуын белү; басымсыз [ы], [э] сузык авазларының сөйләмдә кыскаруын ми-саллар ярдәмендә аңлата белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Татар һәм рус сүзләренең басымын куя белү, танып белү активлыгын артты-ру, игътибарлылык һәм кызыксынучан-лыкны арттыру 36 28 Интонация 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу Әйтү максаты буенча җөмлә төрләрен белү; ин-тонация турында белү; җөмләләрне әйткәндә, тавышның төрлечә хәрәкәтенә карап, җөмлә төрләрен аера белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Дәреслек белән эш итә белү, танып белү активлыгын арттыру 37 29 «Фонетика» темасы буен-ча диктант Дөрес язу күнекмәләрен булдыру Үз-үзеңә контроль ясау 38 30 Хаталар өстендә эш.
Графика һәм орфография 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; чит сөйләмне бәяләү Тел белеменең графика һәм орфографиясе турында төшенчә бирә белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Дәреслек белән эш итә белү, термин, кагыйдәне аңлап кабул итү 39 31 Алфавит 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу Алфавитның билгеле бер тәртиптә урнашкан барлык хәрефләр җыелмасы бу-луын белү; татарларда язу тарихын белү; алфавитны төгәл белү; тартык аваз хәрефләренең исемнәрен дөрес әйтә белү; бер үк хәрефтән башланган сүзләрне алфавит тәрти-бендә яза белү; Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту Дәреслек белән эш итә белү, сүзләргә транскрипция ясау-ны камилләштерү 40 32 Тәрҗемә күнегүләре 1 Текстны русчадан татарчага тәрҗемә итүне камилләштерү План буенча укыган китапка бәяләмә яза белү, рус телендәге текстны татар теленә тәрҗемә итә белү. Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; тәрҗемә итү күнекмәләрен камилләштерүгә омтылу Танып белү актив-лыгын үстерү, эзләнү таләп итә торган мәсьәлә-ләрне үзләштерү, текстны русчадан татарчага тәрҗемә итүне камилләш-терү 41 33 Сузык аваз хәрефләре 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; орфографик сүзлекне куллану Сузык аваз хәрефләрен белү; бер генә авазга билге булган хәрефләрне белү; о, ө хәрефләренең дөрес язылышын белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Дәреслек, схема, текст белән эш итә белү, сүзләргә тран-скрипция ясауны камилләштерү 42 34 Ике авазга билге булган сузык аваз хәрефләре 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; орфографик сүзлекне куллану Ике авазга билге булган о, ы, е хәрефләре, һәркайсы икешәр авазлар җыелма-сын белдергән е, ю, я хәре-фләренең нинди авазларга билге булуларын, кулла-нылыш үзенчәлекләрен белү; алынма сүзләрдә е, ё, ю, я хәрефләренең үзенчәлеген аңлата белү; сүздә [й] һәм [о], [ө] авазларының аерым хәре-фләр белән күрсәтелүен белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Дәреслек, сүзлекчә, схема, текст белән эш итә белү, танып белү активлыгын үстерү, сүзләргә транскрипция ясау-ны камилләштерү 43 35 Сузык аваз хәрефләре буенча диктант Дөрес язу күнекмәләрен булдыру Үз-үзеңә контроль ясау 44 36 Хаталар өстендә эш. Тартык аваз хәрефләре 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; орфографик сүзлекне куллану; тексттагы мәгълү-матны төркемнәргә дөрес урнаштыру Татар телендә тартык аваз хәрефләрен белү; к, г, в хәрефләренең ике авазга билге булып йөрүенә төшенү; сүз һәм иҗек ахы-рындагы у, ү хәрефләренең [w] тартык авазын бел-дерүен мисаллар белән аңлата белү; Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Дәреслек, сүзлекчә, схема, текст белән эш итә белү, танып белү активлыгын үстерү, сүзләргә транскрипция ясауны камилләштерү 45 37 ъ һәм ь хәрефләре-нең дөрес язылышы Орфографик сүзлекне куллану; тексттагы мәгълү-матны төркемнәргә дөрес урнаштыру ъ һәм ь хәрефләренең сүзләрдә нинди очракларда язылуын һәм телдәге вазифаларын төшендерү; сүзләрнең дөрес язылышын аңлата белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Дәреслек, сүзлекчә, схема, текст белән эш итә белү, танып белү активлыгын үстерү 46 38 Сүзләрне кушып, сызыкча аша һәм аерып язу. Баш һәм юл хәрефлә-ре 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу Татар орфографиясенең кагыйдәләрен: сүзләрне кушып һәм сызыкча аша язуны, баш һәм юл хәре-фләрен куллануны, сүзләрне юлдан-юлга күчерүне белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Дәреслек, сүзлекчә, схема, текст белән эш итә белү, танып белү активлыгын үстерү, сүзгә транскрипция ясауны камилләш-терү 47 39 Фонетик анализ ясау 1 Эшне эзлекле эшләү сәләте; план буенча эшләү Фонетик анализ ясау тәртибен белү; сүзгә фоне-тик анализ ясау (телдән һәм язма) Белем-күнекмәләрне камилләштерү Сүзгә фонетик анализ ясауны үзләштерү һәм камилләштерү 48 40 Фонетика курсы буенча контроль диктант 1 Дөрес язу күнекмәләрен булдыру Үз-үзеңә контроль ясау 49 41 Хаталар өстендә эш. Кабатлау күнегүләре
1 Бирелгән мәгълүмат-ны дөрес аңлау Фонетика, орфоэпия, гра-фика, орфография бүлек-ләре буенча тест сораула-рына җавап бирү; сүзләргә фонетик анализ һәм тран-скрипция ясау Белем-күнекмәләрне камилләштерү Биремнәрне үтәгән-дә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү, сүзгә фонетик анализ ясауны камилләштерү 50 42 Фонетика, орфоэпия, графика, ор-фография бу-енча йомгак-лау тестына әзерлек 1 Бирелгән мәгълүмат-ны дөрес аңлау Фонетика, орфоэпия, гра-фика, орфография бүлек-ләре буенча тест сораула-рына җавап бирү; сүзләргә фонетик анализ һәм тран-скрипция ясау; сүздәге хәрефләрне дөрес итеп әйтү һәм авазларын дөрес билгеләү; авазларга дөрес характеристика бирү Белем-күнекмәләрне камилләштерү Үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү, сүзгә фонетик анализ һәм транск-рипция ясауны камилләштерү, авазларга дөрес характеристика бирү 51 43 Белемеңне тикшер. Фо-нетика, орфо-эпия, графи-ка, орфогра-фия буенча йомгаклау тесты 1 Бирелгән мәгълүмат-ны дөрес аңлау, үзбәягә ия булу Фонетика, орфоэпия, гра-фика, орфография бүлек-ләре буенча тест сораула-рына җавап бирү; сүзләргә фонетик анализ һәм тран-скрипция ясау; сүздәге хәрефләрне дөрес итеп әйтү һәм авазларын дөрес билгеләү; авазларга дөрес характеристика бирү Үзбәягә ия булу Биремнәрне үтәгән-дә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү, сүзгә фонетик анализ һәм тран-скрипция ясауны камилләштерү, авазларга дөрес характеристика бирү 52 44 Б.с.ү. Карти-на буенча контр.сочинение язу. “Харис Яку-пов “Канәфер чәчәге. Натюрморт” 1 Визуаль мәгълүмат-ны текстка әйләнде-рү; картинада тасвир-ланган күренешләр буенча үз фикереңне дөрес итеп белдерә алу; язма текст төзү; текстта татар теленең әдәби тел нормала-рын һәм дөрес язу кагыйдәләрен саклау Картинаны аңлау өчен махсус лексика файдалана белү, картинадагы натюр-мортны тасвирлау Үз текстыңны төзүгә кызыксыну булу; сөйләм камиллегенә омтылу; сочинение язу ба-рышында фикерләреңне төгәл һәм ирекле куллану өчен грамматик чаралар һәм сүзлек запасы җитәрлек булу Картина буенча телдән сөйләм һәм язма сөйләм осталыгы, күнекмәләре булдыру 53 45 Б.с.ү.Орфографик сүзлек төзибез (проект төзү) 1 Проект эшен башкаруга сәләтлелек; проект эшен башкарганда татар әдәби теленең нормаларын саклау һәм дөрес язу ка-гыйдәләрен үтәү «Фонетика, орфоэпия, гра-фика, орфография» бүлек-ләре буенча белемнәрне гомумиләштерү; сүздәге хаталарны табып, дөрес итеп язу; орфографик сүзлекчә төзи белү Проект эшен баш-каруга кызыксыну булу Газета-журналлар-дан сүзләр туплап, сүзлекчә төзи белү, танып белү активлыгын арттыру III.Лексикология һәм лексикография 54 1 Лексиколо-
гия. Лексика һәм лексиколо-гия турында төшенчә 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; сүзнең фикер, хисләрне белдерү-дәге ролен аңлау; аңлатмалы сүзлекчәне куллану Лексикологиянең өйрәнү предметын белү; сүзнең телдәге функциясен, «сүзнең лексик мәгънәсе», «сүзлек составы», «аңлат-малы сүзлек» төшенчәләренең эчтәлеген белү; сүзнең лексик мәгънәсен аңлату юлларын белү; төрле юлларны кулла-нып, сүзнең лексик мәгънәсен аңлата алу; план буенча теләгән сүзлек ту-рында хикәя төзи белү Татар теленең бай-лыгын, матурлыгын аңлау, туган тел белән горурлану; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Дәреслек, сүзлекчә, схема, таблица белән эш итә белү, тексттан мәгълүмат алу техникасын камилләштерү, текстны русчадан татарчага тәрҗемә итә белү 55 2 Бер һәм күп мәгънәле сүзләр 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; сүзнең фикер, хисләрне белдерү-дәге ролен аңлау; аңлатмалы сүзлекчә-не куллану; фикерең-не төгәл итеп аңлату «Бер мәгънәле», «күп мәгънәле» төшенчәләренең эчтәлеген белү; аңлатмалы сүзлекчәдә сүзләрнең мәгънәләре бирелешенә төшенү, бер һәм күп мәгънәле сүзләрне аера белү; күп мәгънәле сүзләр-нең лексик мәгънәләре арасында уртаклыкны билгели белү Татар теленең бай-лыгын, матурлыгын аңлау, туган тел белән горурлану; сүзләрне урынын белеп куллану Дәреслек, сүзлекчә белән эш итә белү, танып белү активлыгын үстерү 56 3 Сүзләрнең туры һәм күчерелмә мәгънәләре 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; аңлатмалы сүзлекчәне куллану Сүзләрнең туры һәм күче-релмә мәгънәләре, аларның аңлатмалы сүзлекчәдә би-релүе, әдәби текстларда күчерелмә мәгънәле сүз-ләрнең роле турында белү; тексттан күчерелмә мәгънәле сүзләрне табу; сүзнең туры һәм күчерелмә мәгънәсен билгели белү; үз сөйләмеңдә күчерелмә мәгънәле сүзләрне куллану Татар теленең бай-лыгын, матурлыгын аңлау, туган тел белән горурлану; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Дәреслек, сүзлекчә белән эш итә белү, танып белү активлыгын үстерү 57 4 Синоним. Антоним. 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; телдәге берәмлекләрне стилистик үзенчәлекләрдән чыгып куллану «Синоним», «антоним», «омоним» төшенчәләренең эчтәлеген, синоним, анто-нимнарның сөйләмдәге ролен белү, төрле максат-лардан чыгып, тиешле си-нонимны куллану; бирел-гән сүзләргә синоним, антонимнар сайлый белү, аларны җөмләләрдән табу Татар теленең байлыгын, матурлыгын аңлау; сөйләмне камилләштерүгә омтылу Дәреслек, сүзлекчә белән эш итә белү, танып белү активлыгын үстерү, игътибарлылык һәм кызыксынучанлык-ны үстерү 58 5 Омонимнар. 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; телдәге берәм-лекләрне стилистик үзенчәлекләрдән чыгып куллану «Омоним» төшенчәсенең эчтәлеген,сөйләмдәге ро-лен белү, омонимнарны күп мәгънәле сүзләрдән аера белү; аларны җөмләләрдән табу Татар теленең байлыгын, матурлыгын аңлау; сөйләмне камилләштерүгә омтылу Дәреслек, сүзлекчә белән эш итә белү, танып белү активлыгын үстерү 59 6 Килеп чыгы-шы ягыннан татар те-ленең сүзлек составы 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; аңлатмалы сүзлекчәне куллану Килеп чыгышы ягыннан татар теленең сүзлек со-ставын, татар теленең үз сүзләрен һәм алынмаларны аера белү Татар теленең байлыгын аңлау; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Дәреслек, сүзлекчә белән эш итә белү, тексттан мәгълүмат алу техникасын камилләштерү 60 7 Алынма сүзләр 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; аңлатмалы сүзлекчәне куллану Алынма сүзләргә хас билгеләрне аера белү; тексттан гомумтөрки һәм алынма сүзләрне табу Татар теленең бай-лыгын аңлау; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Дәреслек, сүзлекчә белән эш итә белү, тексттан мәгълүмат алу техникасын камилләштерү 61 8 Интернацио-наль сүзләр 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; аңлатмалы сүзлекчәне куллану Килеп чыгышы ягыннан татар теленең сүзлек со-ставын белү Татар теленең байлыгын аңлау; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Дәреслек, сүзлекчә белән эш итә белү, та-нып белү активлыгын үстерү 62 9 Куллану өлкәсе буенча татар теленең сүзлек со-ставы 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; аңлатмалы сүзлекчәне куллану Кулланылу өлкәсе буенча татар теленең сүзлек со-ставы турында белү; «го-мумхалык сүзләре», «һөнәрчелек сүзләре», «диалекталь сүзләр» төшенчәләренең эчтәлеген белү; кулланылышы чикләнгән сүзләрне аеру Татар теленең байлыгын аңлау; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Татар теленең сүзлек составын кулланылу өлкәсе буенча бәяли белү 63 10 Куллану активлыгы буенча сүзлек составы. 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; аңлатмалы сүзлекчәне куллану Кулланылыш активлыгы буенча сүзлек составын, «архаизмнар», «тарихи сүзләр» төшенчәләренең эчтәлеген белү Татар теленең байлыгын аңлау; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Татар теленең сүз-лек составын кулла-нылу активлыгы буенча бәяли белү 64 11 Искергән сүзләр 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; аңлатмалы сүзлекчәне куллану Кулланылыш активлыгы буенча сүзлек составын белү, тексттан искергән сүзләрне табу Татар теленең байлыгын аңлау; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Татар теленең сүзлек составын кулланылу актив-лыгы буенча бәяли белү 65 12 Б.с.ү.Укыл-ган яки тыңланган әдәби әсәр-дән өзеккә, хикәя, сорау җөмләләрне кулланып, план төзү 1 Укылган яки тыңланган әдәби әсәрдән өзеккә хикәя, сорау җөмлә-ләрне кулланып, план төзү, логик бәйлә-нешне саклый алу, кыска җөмләләр куллану Башлангыч текстның пла-нын төзи белү; план буенча сөйли белү Бирелгән текстның эчтәлегенә план язуга кызыксыну уяту Укылган яки тыңланган әдәби әсәрдән өзеккә план төзүне камилләштерү 66 13 Б.с.ү. Изложение 1 Укылган әдәби текстны язма формада күрсәтә алу; башлангыч текстның темасыннан чыгып, логик бәйләнешне саклый алу; текстны язганда, татар теленең дөрес язу ка-гыйдәләрен һәм әдәби нормаларын саклау Предметны тасвирлаганда, детальләрнең ролен белү; башлангыч текстның пла-нын төзи белү; әдәби текстның эчтәлеген сөйләгәндә структурасын саклау; үз текстныңны төзи белү Бирелгән текстның эчтәлеген язуга кызыксыну уяту План төзеп изложение язуны камилләштерү 67 14 Яңа сүзләр (неоло-гизмнар) 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; аңлатмалы сүзлекчәне куллану Яңа сүзләр (неологизмнар) төшенчәсенең эчтәлеген белү; текстлардан неоло-гизмнарны табу, аларның лексик мәгънәләрен аңлату Татар теленең байлыгын аңлау; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Дәреслек белән эшли белү, танып белү активлыгын үстерү 68 15 Фразеоло-гизмнар 1 Тексттан фактик мәгълүматны табу «Фразеологизм», «тотрык-лы сүзтезмә» төшенчәләренең эчтәлеген белү; текстлардан фразео-логимнарны табу Татар теленең байлыгынаңлау; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Дәреслек белән эшли белү, фразеологик әйтел-мәләрне русчага тәрҗемә итә белү 69 16 Фразеологик әйтелмәләрне сөйләмдә куллану 1 Фикереңне төгәл итеп аңлату өчен тел байлыгыннан файда-лану мөмкинлекләрен өйрәнү Текстлардан фразео-логимнарны табу, аларның мәгънәләрен аңлату; фра-зеологик әйтелмәләрне русчага тәрҗемә итү Татар теленең байлыгын аңлау; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Биремнәрне үтәгән-дә үз эшчәнле-геңне планлаштыра белү, фразеологик әйтелмәләрне сөй-ләмдә куллана белү 70 17 Төрле типта-гы сүзлекләр-нең төзелү принципларыалардан дө-рес файдала-ну 1 Төрле типтагы сүзлекләрнең төзелү принципларын белъ, алардан дөрес файдаланырга өйрәнү Төрле типтагы сүзлекләрнең төзелү принципларын белъ, алардан дөрес файдаланырга өйрәнү Татар теленең байлыгын аңлау; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Дәреслек белән эшли белү, танып белү активлыгын үстерү 71 18 “Лексика” темасы буенча аңлатмалы диктант Дөрес язу күнекмәләрен булдыру Үз-үзеңә контроль ясау 72 19 Хаталар өстендә эш. Сүзгә лексик анализ ясау 1 План буенча эшләү эзлеклелеген билгеләү күнекмәсен үстерү Сүзгә лексик анализ ясау тәртибен белү; сүзгә лек-сик анализ (телдән, язма) ясау Сүзгә лексик анализ ясау тәртибен белү 73 20 Кабатлау күнегүләре.
Б.с.ү. Яраткан ел фасылым” Бирелгән мәгълүмат-ны дөрес аңлау, үзбәягә ия булу Лексика, лексикология бүлекләре буенча күнегүләр эшләү, сүзгә лексик анализ ясый белү Үзбәягә ия булу Биремнәрне үтәгән-дә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү 74 21 Белемеңне тикшер 1 Биремнәрне үтәгән-дә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү 75 22 Б.с.ү. Сүз турында хикәя (проект төзү һәм аны яклау) 1 Проект эшен башкаруга сәләтле-лек; проект эшен башкарганда татар әдәби теленең норма-ларын саклау һәм дөрес язу ка-гыйдәләрен үтәү «Лексикология» бүлеге буенча белемнәрне гому-миләштерү Проект эшен башкаруга кызыксыну уяту Дәреслек белән эшли белү, игътибарлылык һәм кызыксынучанлык-ны үстерү, проект-ны үтәгәндә үз эшчәнлегеңне план-лаштыра белү
76 1 Сүзнең тамыры һәм кушымчалар 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; телдән сөйләү барышында татар әдәби теленең норма-ларын үтәү. Сүз төзелеше һәм яса-лышының предметы, «та-мыр», «кушымча» төшенчәләренең эчтәлеген белү; сүздә мәгънәле кисәкләрне аера белү; та-мырның сүздә төп мәгънә белдерүче кисәк булуын белү; тамырдаш сүзләрне сүзнең төрле формаларын-нан аера белү; сүздә та-мырны дөрес аера белү һәм тамырдаш сүзләр сайлау; ясагыч һәм мөнәсәбәт бел-дерә торган кушымчалар-ны аеру Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Термин, төшенчә, кагыйдәләрне аңлап кабул итү 77 2 Сүзъясагыч кушымчалар 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; телдән сөйләү барышында татар әдәби теленең нормаларын үтәү «Тамыр», «сүзъясагыч кушымча» төшенчәләренең эчтәлеген белү; сүздә мәгънәле кисәкләрне аера белү Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Термин, төшенчә, кагыйдәләрне аңлап кабул итү 78 3 Төрле сүз төркемнәрен ясаучы ку-шымчаларны куллануга күнегүләр эшләү.
1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; телдән сөйләү барышында татар әдәби теленең норма-ларын үтәү Сүздә мәгънәле кисәкләрне аера белү; тамырның сүздә төп мәгънә белдерүче кисәк булуын белү; тамырдаш сүзләрне сүзнең төрле формаларыннан аера белү; Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Термин, төшенчә, кагыйдәләрне аңлап кабул итү 79 4 Б.с.ү. Хикәя һәм сорау җөмләләрне кулланып, караган спектакль буенча сөйләшү уздыру 1 Телдән сөйләү барышында татар әдәби теленең норма-ларын үтәү Хикәя һәм сорау җөмләләрне дөрес куллана белү, темага килү Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Биремнәрне үтәгән-дә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү 80 5 Мөнәсәбәт белдерүче кушымчалар 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; башлангыч текстны телдән сөйләүгә кызыксыну булу; телдән сөйләү барышында татар әдәби теленең норма-ларын үтәү «Мөнәсәбәт белдерә торган кушымчалар» төшенчәсенең эчтәлеген белү; мөнәсәбәт белдерә торган кушымчаларның модальлек һәм бәйләгеч кушымчаларга бүленүен белү; сүздә тамыр һәм
кушымчаларны аера белү Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Термин, төшенчә, кагыйдәләрне аңлап кабул итү, схема белән эшли белү 81 6 Исемнәрдә һәм сыйфат-ларда мо-дальлек ку-шымчалары 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; башлангыч текстны телдән сөйләүгә кызыксыну булу; телдән сөйләү барышында татар әдәби теленең норма-ларын үтәү «Модальлек кушымчала-ры» төшенчәсенең эчтәле-ген белү; исем, сыйфатка ялгана торган модальлек кушымчаларын белү; сүзләрдә модальлек кушымчаларын аера белү Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Дәреслек, схема белән эшли белү, логик фикер йөртә белү, гому-миләштерү, нәтиҗә ясау 82 7 Саннарда һәм фигыль-ләрдә мо-дальлек ку-шымчалары 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; башлангыч текстны телдән сөйләүгә кызыксыну булу; телдән сөйләү барышында татар әдәби теленең норма-ларын үтәү «Модальлек кушымчала-ры» төшенчәсенең эчтәле-ген белү; сан, фигыльләргә ялгана торган модальлек кушымчаларын белү; сүзләрдә модальлек кушымчаларын аера белү Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Дәреслек, схема белән эшли белү, логик фикер йөртә белү, гому-миләштерү, нәтиҗә ясау 83 8 Сүзнең нигезе. 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; бирелгән текстны телдән сөйләүгә кызыксыну булу; телдән сөйләү барышында татар әдәби теленең нормаларын үтәү «Сүзнең нигезе» төшенчәсенең эчтәлеген белү; бирелгән ясагыч кушымчалар белән сүзләр уйлау Татар теленең байлыгын, матурлыгын аңлау; сөйләмне камилләштерүгә омтылу Дәреслек, схема белән эшли белү, логик фикер йөртә белү 84 9 Тамыр һәм ясалма сүзләр 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; бирелгән текстны телдән сөйләүгә кызыксыну булу Тамыр һәм ясалма нигезле сүзләрне аера белү; сүзләрдә нигезне аера белү, бирелгән ясагыч кушымча-лар белән сүзләр уйлау Татар теленең байлыгын, матурлыгын аңлау; сөйләмне камилләштерүгә омтылу Дәреслек, схема белән эшли белү, логик фикер йөртә белү 85 10 Б.с.ү. “Кызыклы кич” темасы-на хат язу 1 Язма текстны төп үзенчәлекләрдән чыгып төзи белү; язма текст төзү барышында татар әдәби теленең нормаларын һәм дөрес язу кагыйдәләрен саклау Бирелгән тема буенча хат язу Үз текстыңны төзүгә кызыксыну булу; сочинение язу барышында фикерләрне төгәл итеп җиткерү өчен сүзлек запасы һәм грамматик чаралар җитәрлек күләмдә булу. Телдән сөйләм һәм язма сөйләм осталыгы, күнекмәләре булдыру 86 11 Сүзләрне төзелеше буенча тикшерү 1 План буенча эшләү эзлеклелеген билгели белү Сүзләрне төзелеше буенча тикшерү тәртибен белү; сүзләрне төзелеше буенча тикшерү (телдән һәм язма) 87 12 Сүз төзелеше темасы буен-ча контроль изложение 1 Өйрәнелгән матери-алны гомумиләш-терү; укылган әдәби текстны кыскартып яза белү; текстны кыскартып язу ба-рышында логик бәйләнешне саклау; дөрес язу ка-гыйдәләрен һәм әдәби тел нормала-рын саклау Текстны кыскарту алымна-рын белү; текстның төп фикерен формалаштыру; текстка исем бирү; башлангыч текстта төп мәгълүматны аера белү; кыска текст төзи белү; кыска изложение яза белү Язылган текст өчен җаваплылык хисе тою; башлангыч текстны кыскартып язуга кызыксыну булу Фикер йөртү эле-ментлары кертеп, план төзеп изложение язуны камилләштерү 88 13 Хаталар өстендә эш. Сүз төзеле-шен кабатлау күнегүләре 1 Үзбәягә ия булу Татар теленең байлыгын, матурлыгын аңлау; сөйләмне камилләштерүгә омтылу Үз-үзеңә контроль ясау 89 14 Сүз ясалу ысуллары. 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу «Сүз ясалу ысуллары», «кушымча ялгау ысулы» төшенчәләренең эчтәлеген белү Татар теленең байлыгын аңлау Дәреслек белән эшли белү, танып белү активлыгын үстерү 90 15 Ясагыч кушымчалар ялгау 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу Ясагыч кушымчалар белән ясалган сүзләрне аера белү, төрле сүз төркемнәре ясый торган кушымчалар белән яңа сүзләр ясау Татар теленең байлыгын аңлау Дәреслек белән эшли белү, танып белү активлыгын үстерү 91 16 Сүзләр кушылу ысулы 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу «Сүзләрне кушу ысулы», «кушма сүзләр», «парлы сүзләр», «тезмә сүзләр» төшенчәләренең эчтәлеген белү;сүзләр кушылу ысул-лары белән ясалган сүзләрне аера белү; сүзләрне кушу ысулы белән яңа сүзләр ясау, Татар теленең байлыгын, матурлыгын аңлау Дәреслек белән эшли белү, танып белү активлыгын үстерү 92 17 Парлы сүз-ләр.Б.с.ү. Бирелгән репликалар-дан логик бәйләнешле диалог төзү 1 Эшне эзлекле эшләү сәләте; план буенча эшләү Диалогның төп фикерен формалаштыру;төп мәгълүматны аера белү һәм сөйләмне дәвам итә белү Татар теленең байлыгын аңлау Биремнәрне үтәгән-дә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү 93 18 Тезмә сүзләр Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу Тезмә сүзләрнең ирекле сүзтезмәләрдән аермасын аңлау, аерырга өйрәнү Татар теленең байлыгын, матурлыгын аңлау Дәреслек белән эшли белү, танып белү активлыгын үстерү 94 19 Сүзләрне кыскарту ысулы 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу «Сүзләрне кыскарту ысу-лы» төшенчәсенең эчтәле-ген белү; сүзләрне кыскар-ту юллары белән танышу, кыскартылган сүзләрнең ясалышын һәм язылышын истә калдыру Татар теленең бай-лыгын аңлау Дәреслек белән эшли белү, танып белү активлыгын үстерү 95 20 Б.с.ү. И.Шишкин «Имәнлек» картинасы буенча сочи-нение 1 Визуаль мәгълүмат-ны текстка әйләндерү; картинада тасвирланган күре-нешләр буенча үз фикереңне дөрес итеп белдерә алу; язматекст төзү; текстта татар теленең әдәби тел норма-ларын һәм дөрес язу кагыйдәләрен саклау Картинаны аңлау өчен махсус лексика файдалана белү, картинадагы пейзаж-ны тасвирлау Үз текстыңны төзүгә кызыксыну булу; сөйләм ка-миллегенә омтылу; сочинение язу ба-рышында фикерләреңне төгәл һәм ирекле куллану өчен грамматик чаралар һәм сүзлек запасы җитәрлек булу Телдән сөйләм һәм язма сөйләм осталыгы, күнекмәләре булдыру 96 21 Сүз төзелеше һәм сүз яса-лышы бүле-ген кабатлау 1 Бирелгән мәгълүмат-ны дөрес аңлау «Сүз төзелеше һәм сүз яса-лышы» бүлеге буенча күнегүләр эшләү; сүзләрне ясалышы буенча аеру Дәреслек белән эшли белү, игътибарлылык һәм кызыксынучанлыкны үстерү 97 22 Белемеңне тикшер. Сүз төзелеше һәм сүз ясалышы буенча йомгаклау тесты 1 Бирелгән мәгълүмат-ны дөрес аңлау «Сүз төзелеше һәм сүз яса-лышы» бүлеге буенча кон-троль соруларга җавап бирү; сүзләрне төзелеше буенча тикшерү; сүзләрне ясалышы буенча аеру Дәреслек белән эшли белү, игътибарлылык һәм кызыксынучанлыкны үстерү, биремнәрне үтәгәндә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү 98 23 Арадаш аттестация эше (диктант) 1 Дөрес язу күнекмәләре булдыру Үз-үзеңә контроль ясау 99 24 Хаталар өстендә эш. Фонетика бүлеген кабатлау 1 Үз фикереңне дәлилли белү; эшеңнең уңышлылыгын бил-геләү «Фонетика» бүлеге буенча белемнәрне система-лаштыру; төп билгеләр буенча татар теленең авазларын классификаци-яләү Укуга кызыксыну уяту; туган телгә хөрмәт хисе тәрбияләү Дәреслек белән эшли белү, бирем-нәрне үтәгәндә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү 100 25 Лексиколо-гия бүлеген кабатлау 1 Үз фикереңне дәлилли белү; эшеңнең уңышлылыгын бил-геләү «Лексикология» бүлеге буенча белемнәрне системалаштыру;сүзләрнең лексик мәгънәсен билгеләү; Укуга кызыксыну уяту; туган телгә хөрмәт хисе тәрбияләү Дәреслек белән эшли белү, бирем-нәрне үтәгәндә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү
101 1 Б.с.ү. Изложение 1 Укылган әдәби текстны язма формада күрсәтә алу; башлангыч текстның темасыннан чыгып, логик бәйләнешне саклый алу; текстны язганда, татар теленең дөрес язу ка-гыйдәләрен һәм әдәби нормаларын саклау Предметны тасвирлаганда, детальләрнең ролен белү; башлангыч текстның пла-нын төзи белү; әдәби текстның эчтәлеген сөйләгәндә структурасын саклау; үз текстныңны төзи белү Бирелгән текстның эчтәлеген язуга кызыксыну уяту План төзеп изложение язуны камилләштерү 102 2 Еллык контроль диктант 1 Дөрес язу күнекмәләре булдыру Үз-үзеңә контроль ясау 103 3 Орфографик һәм пунк-туацион ха-талар өстен-дә эш 1 27.05 104 4 «Сүз төзе-леше һәм сүз ясалы-шы» бүле-ген кабатлау Үз фикереңне дәлилли белү; эшеңнең уңышлылыгын бил-геләү «Сүз төзелеше һәм сүз ясалышы» бүлеге буенча белемнәрне системалаш-тыру; сүзләрне төзелеше буенча тикшерү Укуга кызыксыну уяту; туган телгә хөрмәт хисе тәрбияләү Дәреслек белән эшли белү, бирем-нәрне үтәгәндә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү 28.05 105 5 Йомгаклау дәресе 1 Уку елы буенча өйрәнелгән кагыйдәләрне гамәлдә кул-ланырга өйрәнү 30.05 Тематик план 6 класс
№ Бүлек номеры Дәрес темасы Сәгать саны Көтелгән нәтиҗәләр Укучылар эшчәнлеге төрләре Үткәрү вакыты
План факт
предмет метапредмет Шәхескә кагылышлы I. Татар әдәби теле хакында әңгәмә.5 нче сыйныфта үткәннәрне кабатлау. 12 сәг
1 1 Татар әдәби теле хакында әңгәмә. Дәреслек белән таны-шу барышында уку төрләрен (танышу һәм өйрәнү характе-рында) куллану; тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; төркемнәрдә эшләү. Туган телнең кеше һәм җәмгыять тормышындагы әһәмиятен, ролен аңлау; текстның темасын бил-геләү, тезисны аңлата белү. Татар теленең бай-лыгын, матурлыгын тоярга өйрәнү; туган телне өйрәнүнең әһәмиятен аңлау; үзеңне тыңлаучы күзлегеннән анализлау Дәреслек, сүзлек белән эш итә 2 2 Фонетика 1 Материалны кабатлау, ныгыту Тел белеме бүлекләреннән фонетиканы искә төшерү Әңгәмә, укытучы сүзе, дәреслек, сүзлек белән эш итә белү,танып белү активлыгын үстерү Фонетика бүлеген искә төшерү. Аваз-хәреф анализы. Сүзләргә басым кую тәртибе.Телнең тормыштагы роле, телне саклауның әһәмияте, әдәби тел нормаларын саклау турында әңгәмә. 3 3 Сүз ярдәмендә белдерелгән мәгънә
1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; төркемнәрдә эшләү; Туган телне өйрәнүнең әһәмиятен аңлау; туган телнең кешенең шәхси сыйфатларын үстерүдәге ролен аңлау 4 4 Сүзнең язылышы һәм әйтелеше,мәгънә кисәкләре 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; төркемнәрдә эшләү; үз фикереңне төгәл һәм ирекле җиткерә белү Сүз, аның лексик мәгънәсе, туры һәм күчерелмә мәгънәле сүзләр, синоним, антоним, омонимнар төшенчәләрен белү; бирел-гән сүзләр белән җөмләләр төзи белү. Татар теленең байлыгын, матурлыгын тоярга өйрәнү; туган телне өйрәнүнең әһәмиятен аңлау; туган телнең кешенең шәхси сыйфатла-рын үстерүдәге ролен аңлау Логик фикер йөртү, гомумиләштерү, системалаштыру, нәтиҗә ясау 5 5 Җөмлә кисәкләре. Җөмләнең баш кисәкләре
1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; төркемнәрдә эшләү; үз фикереңне төгәл һәм ирекле җиткерә белү Җөмлә кисәкләрен аера белү. Ия һәм хәбәрне аерып чыгару; аларны сүз төркемнәре буенча аера белү Татар теленең байлыгын, матурлыгын тоярга өйрәнү; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Җөмләнең нигезе булган ия һәм хәбәрне дөрес таба һәм билгели белү. Аларның сораулары. Иянең башлыча исем белән, ә хәбәрнең фигыль белән белдерелүе. Хәбәрнең фигыльдән башка сүз төркемнәре белән белдерелгәндә, ул кем? ул нәрсә? ул нинди? ул ничә? ул күпме? кебек сорауларга да җавап булуы. 6 6 Җөмләнең иярчен кисәкләре 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; төркемнәрдә эшләү Иярчен кисәкләрнең аергыч, тәмамлык, хәл дигән төрләргә бүленүе. Җыйнак һәм җәенке җөмләне билгели белү. Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Иярчен кисәкләрнең аергыч, тәмамлык, хәл дигән төрләргә бүлү. Җыйнак һәм җәенке җөмләне билгеләү 7 7 Әйтү максаты буенча җөмлә төрләре 1 Материалны кабатлау,ныгыту Җөмләнең төп билгеләрен белү; җөмләнең чикләрен аера һәм тыныш бил-геләрен куя белү; җөмлә-нең грамматик нигезен билгели белү; текстның төп фикерен билгеләү Татар теленең эстетик кыйммәтен аңлау; сөйләмнең сәнгатьлелеген тою Логик фикер йөртү, гомумиләштерү, системалаштыру, нәтиҗә ясау 8 8 Кереш диктант “Бакча яме-алмагач” 1 Үзконтрольгә сәләтле булу Сүзләрне дөрес язу; сүзләрне төркеме буенча аеру Үзбәягә сәләтле булу Үз-үзеңә контроль ясау 9 9 Хаталар өстендә эш
Сүз ясалышы.Тамырга кушымчалар ялгану тәртибе 1 Үзконтрольгә сәләтле булу. Текстның темасын һәм төп фикерен билгеләү; төп фи-кердән һәм терәк сорау-лардан чыгып, текстны ре-дакцияли белү Үзбәягә сәләтле булу Логик фикер йөртү, чагыштыру, анализ, нәтиҗә ясау 10 10 Антонимнар,синонимнар Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; телдәге берәмлекләрне стилистик үзенчәлекләрдән чыгып куллану «Синоним», «антоним», «омоним» төшенчәләренең эчтәлеген, синоним, антонимнарның сөйләмдәге ролен белү, төрле максат-лардан чыгып, тиешле си-нонимны куллану; бирел-гән сүзләргә синоним, антонимнар сайлый белү, аларны җөмләләрдән табу Татар теленең байлыгын, матурлыгын аңлау; сөйләмне камилләштерүгә омтылу Дәреслек, сүзлекчә белән эш итә белү, танып белү активлыгын үстерү, игътибарлылык һәм кызыксынучанлык-ны үстерү 11 11 5 нче сыйныфта үткәннәрне кабатлап изложение язуга әерлек Укылган әдәби текстны язма формада күрсәтә алу; башлангыч текстның темасыннан чыгып, логик бәйләнешне саклый алу; текстны язганда, татар теленең дөрес язу ка-гыйдәләрен һәм әдәби нормаларын саклау Предметны тасвирлаганда, детальләрнең ролен белү; башлангыч текстның пла-нын төзи белү; әдәби текстның эчтәлеген сөйләгәндә структурасын саклау; үз текстныңны төзи белү Бирелгән текстның эчтәлеген язуга кызыксыну уяту План төзеп изложение язуны камилләштерү 12 12 Изложениене язу Укылган әдәби текстны язма формада күрсәтә алу; башлангыч текстның темасыннан чыгып, логик бәйләнешне саклый алу; текстны язганда, татар теленең дөрес язу ка-гыйдәләрен һәм әдәби нормаларын саклау
Предметны тасвирлаганда, детальләрнең ролен белү; башлангыч текстның пла-нын төзи белү; әдәби текстның эчтәлеген сөйләгәндә структурасын саклау; үз текстныңны төзи белү Бирелгән текстның эчтәлеген язуга кызыксыну уяту План төзеп изложение язуны камилләштерү II . Морфология 1 сәг
13 1 Морфология турында гомуми төшенчә 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу Морфологиянең өйрәнү предметын белү; татар теленең сүз төркемнәре системасы. Мөстәкыйль сүз төркемнәре(исем, сыйфат, сан, алмашлык, рәвеш, фигыль, аваз ияртемнәре. Бәйләгеч сүз төркемнәре:бәйлек, теркәгеч. Модаль сүз төркемнәре: ымлык, кисәкчә, модаль сүзләр; Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту Төшенчә, термин, кагыйдәләрне аңлап кабул итү, эзләнү таләп итә торган мәсьәләләрне чишү юлларын үзләштерү III . Иceм 31сәг
14 1 ИСЕМ.Ялгызлык һәм уртаклык исемнәр Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; төркемнәрдә эшләү; үз фикереңне төгәл һәм ирекле җиткерә белү Исем сүз төркемен белү; бирелгән сүз төркемнәренә караган сораулар һәм билгеләрне аерып чыгару; сүзләрне төркемнәре буенча аера белү Татар теленең байлыгын, матурлыгын тоярга өйрәнү; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Исем − предметны һәм затларны белдерүче сүз төркеме. Исем сүз төркеменең сораулары. Бер төрдән булган предметлар, затлар өчен уртак исемнәрнең уртаклык исем, бер төрдән булган предмет һәм затларның берсенә генә бирелгән исемнең ялгызлык исем булуы. Ялгызлык, уртаклык исемнәр. 15 2 Исем ясагыч кушымчалар 1 Исем ясагыч кушымчаларның, тамырга яки нигезгә ялганып, яңа мәгънәле лексик Логик фикер йөртү, чагыштыру, анализ, гомумиләштерү, нәтиҗә ясау Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу; бирелгән текстның эчтәлеген язуга кызыксынды-ру Исем ясагыч кушымчаларның тамырга яки нигезгә ялганып яңа мәг.
лексик берәмлек бар килүне аңлау. 16 3 Исем ясагыч кушымчалар 1 Исем ясагыч кушымчаларның, тамырга яки нигезгә ялганып, яңа мәгънәле лексик берәмлек барлыкка китерүе. Бу сүзләрнең ясалма сүзләр дип йөртелүе. Хәзерге татар әдәби те-лендә сузык һәм тартык авазларның санын белү; текстка исем бирү, текстка карата бирелгән сорауларга җавап бирә белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Исем ясагыч кушымчаларның тамырга яки нигезгә ялганып яңа мәг.
лексик берәмлек бар килүне аңлау. 17 4 Исемнәрнең ясалыш төрләре 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып
алу; орфографик сүзлекчәне куллану, үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу; тексттагы мәгълүматны төркемли белү Татар телендәге сузык авазлар, нечкә һәм калын
сузыклар, кыска һәм озын сузыкларны аерып әйтә белү;[о], [ы], [э] һәм [о¯], [ы¯], [э¯] авазларының ясалышындагы һәм әйте-лешендәге аерманы төшенү; Татар теленең байлыгын, матурлыгын аңлау; телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; Тексттан мәгълүмат алу техникасын камилләштерү,нәтиҗә ясау, термин, кагыйдә, закончалыкларны аңлап кабул итү 18 5 Исемнәрнең ясалыш төрләре Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; телдән сөйләү барышында татар әдәби теленең нормаларын үтәү Сүздә мәгънәле кисәкләрне аера белү; тамырның сүздә төп мәгънә белдерүче кисәк булуын белү; тамырдаш сүзләрне сүзнең төрле формаларыннан аера белү; Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Бу сүзләрнең ясалма сүзләр дип йөртелүе. Ясалышлары ягыннан исемнәрнең төрле булуы. Аларның ясагыч кушымча ялганып ясалуы. Кушма, парлы, тезмә, кыскартылма ясалуларын өйрәнү. 19 6 Исемнәрнең берлек һәм күплек саны 1 Үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу; тексттагы мәгълүматны төркем-ли белү Дәреслек һәм башка чыганаклар белән эшләү. План буенча хикәя төзеп язу эзлеклелеген билгели белү Исемнәрнең күплек төренә -лар, -ләр, -нар, -нәр кушымчалары ялгый белү. 20 7 Исемнәрнең берлек һәм күплек саны Дәреслек, сүзлек белән эш итә белү, танып белү активлыгын үстерү Татар теле һәм рус телләрендәге исемнәрне чагыштыру Татар теленең байлыгын, матурлыгын аңлау; телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу; Тексттан мәгълүмат алу техникасын камилләштерү, нә-тиҗә ясау, термин, кагыйдә, законча-лыкларны аңлап кабул итү. 21 8 Исемнәрнең килеш белән төрләнеше 1 Яңа материал өйрәнү Килешләрне өйрәнү, кагыйдәләр белән эш, күнегүләр эшләү. Рус телендәге килешләр белән чагыштыру Анализ ясау, фикерләү Исемнәрнең 6 килеше булуы. Баш килешнең кушымчасыз, калган килешләрнең кыек килешләр дип аталуы. Килеш кушымчалары. 22 9 Баш килеш 1 Үз-үзеңне тикшерә белү күнекмәләрен камилләштерү, тексттагы мәгълүмат-ны төркемли белү Килешләрне өйрәнү, кагыйдәләр белән эш, күнегүләр эшләү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Схема буенча логик фикер йөртү, нәтиҗә ясау 23 10 Иялек килеше 1 Яңа материал өйрәнү Килешләрне өйрәнү, кагыйдәләр белән эш, күнегүләр эшләү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Карточка б-н эш 24 11 Юнәлеш килеше 1 Укылган әдәби текстны язма формада күрсәтә алу; башлангыч текстның темасыннан чыгып, логик бәйләнешне саклый алу; текстны язганда, татар теленең дөрес язу ка-гыйдәләрен һәм әдәби нормаларын саклау Предметны тасвирлаганда, детальләрнең ролен белү; башлангыч текстның пла-нын төзи белү; әдәби текстның эчтәлеген сөйләгәндә структурасын саклау; үз текстныңны төзи белү. Бирелгән текстның эчтәлеген язуга кызыксыну уяту. Карточка б-н эш 25 12 Төшем килеше 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; үзеңнең сөйләмеңне камил-ләштерүгә омтылу Килешләрне өйрәнү, кагыйдәләр белән эш, күнегүләр эшләү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Карточка б-н эш 26 13 Чыгыш килеше 1 Текстны русчадан татарчага тәрҗемә итүне камилләштерү Килешләрне өйрәнү, кагыйдәләр белән эш, күнегүләр эшләү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; тәрҗемә итү күнекмәләрен камилләштерүгә омтылу Карточка б-н эш 27 14 Урын-вакыт килеше 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; үзеңнең сөйләмеңне камил- Килешләрне өйрәнү, кагыйдәләр белән эш, күнегүләр эшләү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә Карточка б-н эш 28 15 Исемнәрнең килеш белән төрләнеш темасын гомумиләштереп кабатлау 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; үзеңнең сөйләмеңне камил-ләштерүгә омтылу; тексттагы мәгълүмат-ны төркемли белү Килеш кушымчалары. Баш килештәге исемнәрнең төрле җөмлә кисәге була алуы. Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Дәреслек, схема, текст белән эш итә белү, та-нып белү активлыгын үстерү, эзләнү таләп итә торган мәсьәләләрне үзләштерү, кагыйдә, закончалыкларны аңлап кабул итү 29 16 «Килеш»ләр темасы буенча диктант. 1 Язма сөйләм барышында татар әдәби теленең нормаларын үтәү Хаталарны төзәтү, күнегүләр эшләү Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Биремнәрне үтәгән-дә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү 30 17 Хаталар өстендә эш
Исемнәрнең тартым белән төрләнеше 1 Яңа материал өйрәнү. рус теленә тәрҗемә ясау, тиешле тартым кушымчалары өстәп язу Бирелгән текстның эчтәлеген язуга кызыксыну булу. Исемнәрнең предмет, затның башка бер предметка, затка караганлыгын тартым кушымчалары аша белдерүе. 31 18 Исемнәрнең тартым белән төрләнеше 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу. Дәреслек, сүзлек белән эш итә белү, танып белү активлыгын үстерү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу; сөйләмдә аерым сүзләрнең дөрес әйтелешен булдырырга омтылу Исемнәрнең предмет, затның башка бер предметка, затка кара ганлыгын тартым кушымчалары аша белдерүе. Тартым кушымча-ларының предмет яки затның сөйләүчегә (мин, без), тыңлаучы-га (син, сез) сөйләмдә катнаш-маган затка яки предметка (ул, алар) караганлыгын белдерүе. 32 19 Тартымлы исемнәрнең килеш белән төрләнеше 1 Тартымлы исемнәрнең килеш белән төрләнешендәге үзенчәлекләр белү Татар теле һәм рус теле тартык авазла-рын чагыштыра белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Тел шомарткычларны дөрес, тиз һәм ачык итеп әйтә белү, авазларны дөрес әйтүдә тел шомарт-кычларының әһәмиятен аңлата белү 33 20 Тартымлы исемнәрнең килеш белән төрләнеше 1 Өйрәнелгән материалны гомумиләштерү Тартымлы исемнәрнең килеш белән төрләнешендәге үзенчәлекләр. Төшем һәм иялек килеше кушымчаларын кулланудагы үзенчәлек ләр. Тартым төшенчәсен белдерүдәге төрлелек. Сан, тартым һәм килеш кушымчаларының тиңдәш кисәкләрдә кулланылу үзенчәлекләре. Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Дәреслек, сүзлек белән эш итә белү, танып белү активлыгын үстерү 34 21 “Исем” темасы буенча сочинение язуга әзерлек “Табигатьне саклагыз!” 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып
алу Татар теле һәм рус теле иҗекләрен чагыштыра белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу
Ясалышлары ягыннан исемнәрнең тамыр һәм ясалма булулары .Фамилия ясаучы кушымчаларны белү
35 22 Сочинение язу 1 Үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу; күзәтүләреңне төр-кемли белү Текстның төп фикерен формалаштыру; текстка исем бирү; бирелгән текст-тан төп мәгълүматны аера белү һәм сочинение яза белү Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Проблеманы тирән-тен өйрәнү макса-тыннан өлешчә эзләнү, мөстәкыйль эшчәнлекне оешты-ру, план төзеп сочинение язуны камилләштерү 36 23 Алынма исемнәрнең төрләнеш һәм әйтелеш үзенчәлекләре. 1 Үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу; күзәтүләреңне төр-кемли белү Текстның төп фикерен формалаштыру; текстка исем бирү; бирелгән текст-тан төп мәгълүматны аера белү һәм сочинение яза белү Өлешчә эзләнү, мөстәкыйль эшчәнлекне оештыру, план төзеп сочинение язуны камилләштерү Проблеманы тирән-тен өйрәнү макса-тыннан өлешчә эзләнү, мөстәкыйль эшчәнлекне оешты-ру, план төзеп сочинение язуны камилләштерү 37 24 Алынма исемнәрнең төрләнеш һәм әйтелеш үзенчәлекләре. Сочинениелар тыңлау, бәяләү, фикер алышу Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу Алынма исемнәрдәге –ск кушымчасы татар телендә –ски формасын алып, сүзләргә калын кушымча ялгану. (й) авазына беткән алынмаларга тартым кушымчасы ялганганда, й хәрефенең е хәрефе белән алышынуы. Ь хәрефенә беткән исемнәргә тартым кушымчасының нечкә төре ялгануы. Үткәннәрне ныгытуга күнегүләр эшләү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту Кагыйдәләр белән эш, күнегүләр эшләү Татар телендәге алынма исемнәрнең төрләнеш үзенчәлекләре аңлау 38 25 Синоним исемнәр 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; сүзнең фикер, хисләрне белдерү-дәге ролен аңлау; аңлатмалы сүзлекчә-не куллану; фикерең-не төгәл итеп аңлату «Бер мәгънәле», «күп мәгънәле» төшенчәләренең эчтәлеген белү; аңлатмалы сүзлекчәдә сүзләрнең мәгънәләре бирелешенә төшенү, бер һәм күп мәгънәле сүзләрне аера белү; күп мәгънәле сүзләр-нең лексик мәгънәләре арасында уртаклыкны билгели белү Татар теленең бай-лыгын, матурлыгын аңлау, туган тел белән горурлану; сүзләрне урынын белеп куллану Дәреслек, сүзлекчә белән эш итә белү, танып белү активлыгын үстерү 39 26 Исемнәрнең җөмләдә кулланышы 1 Баш килештәге исемнең ия, хәбәр, тәмамлык, аергыч, хәл булып килә алуы. Җөмләдә и. килешендәге исем исем-аергыч, т.килешендәге исем-тәмамлык, ю.к. , ч.к., у-в. килешләрендәге исемнәр-хәл булуы.
Дәреслек, сүзлек белән эш итә белү, танып белү активлыгын үстерү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Баш килештәге исемнең ия, хәбәр, тәмамлык, аергыч, хәл булып килә алуы. Җөмләдә и. килешендәге исем исем-аергыч, т.килешендәге исем-тәмамлык, ю.к. , ч.к., у-в. килешләрендәге исемнәр-хәл булуы 40 27 Исемнәрнең җөмләдә кулланышы Кагыйдәләр белән эш, күнегүләр эшләү Татар теле һәм рус телләрен чагыштыру. Дәреслек, сүзлек белән эш итә белү, танып белү активлыгын үстерү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Баш килештәге исемнең ия, хәбәр, тәмамлык, аергыч, хәл булып килә алуы. Җөмләдә и. килешендәге исем исем-аергыч, т.килешендәге исем-тәмамлык, ю.к. , ч.к., у-в. килешләрендәге исемнәр-хәл булуы 41 28 Исемнәргә морфологик һәм морфологик-синтаксик анализ 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу Әйтү максаты буенча җөмлә төрләрен белү; ин-тонация турында белү; җөмләләрне әйткәндә, тавышның төрлечә хәрәкәтенә карап, җөмлә төрләрен аера белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Дәреслек белән эш итә белү, танып белү активлыгын арттыру 42 29 «Исем»нәр темасын гомумиләштереп кабатлау. Дөрес язу күнекмәләрен булдыру Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Үз-үзеңә контроль ясау 43 30 «Исем»нәр темасын гомумиләштерепкабатлау. 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; чит сөйләмне бәяләү Тел белеменең графика һәм орфографиясе турында төшенчә бирә белү Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Дәреслек белән эш итә белү, термин, кагыйдәне аңлап кабул итү 44 31 Эш кәгазьләре. Хат 1 Сөйләм теле үстерү Әти-әниеңә яки туганнарыңа хат язу. Дөрес язу күнекмәләре булдыру. Тартым һәм килеш белән төрләнгән ялгызлык исемнәрен кулланып язу. Рус телендә язылган хат белән чагыштыру Хат язу IV. Сыйфат 15сәг
45 1 СЫЙФАТ.
Сыйфат турында төшенчә 1 Контроль дәрес Сыйфатны предметның билгесен белдереп, нинди? кайсы? Кайдагы? сорауларына җавап бирүе. Аның исемне ачыклап килүе. Сыйфат ачыклаган исемнең сый-фатланмыш булуы. Сыйфатның җөмләдә күбрәк аергыч һәм хәбәр булып килүе. Әдәбият дәреслегеннән нинди? Соравына җавап бирә торган сүзләр эзләп табарга Татар теленең байлыгын, матурлыгын тоярга өйрәнү; сөйләмне камилләштерүгә омтылу Сайланма диктант 46 2 Асыл һәм нисби сыйфатлар Яңа материал өйрәнү Асыл һәм нисби сыйфатларның төп билгеләре.Үткәннәрне ныгытуга күнегүләр эшләү Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Асыл һәм нисби сыйфатларга бәяләмә бирү 47 3 Асыл һәм нисби сыйфатлар 1 Белем-күнекмәләр камилләштерү Асыл һәм нисби сыйфатларның төп билгеләре. Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Кагыйдәләр белән эш, күнегүләр эшләү 48 4 Сыйфатларның ясалышы 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; башлангыч текстны телдән сөйләүгә кызыксыну булу; телдән сөйләү барышында татар әдәби теленең норма-ларын үтәү Сыйфатларга ялгана торган ясагыч кушымчаларны белү; Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Дәреслек, схема белән эшли белү, логик фикер йөртә белү, гому-миләштерү, нәтиҗә ясау 49 5 Сыйфатларның ясалышы Белем-күнекмәләр камилләштерү Сыйфатларның ясалышы буенча төрләре: тамыр, кушымча ялгау юлы белән ясалган сыйфатлар, кушма, парлы һәм тезмә сыйфатлар. Ясалма сыйфатларның күбрәк исем һәм фигыльләргә махсус кушымчалары ялганып ясалуы. Сыйфат ясагыч кушымча-лар: -лы; -ле, -сыз, -сез, -гы, -ге, -кы, -ке; -чан, -чән, -ык, -ек, -к, -ынкы, -енке, -ма, -мә, -гыч, -ген, -лык,-лек. Гарәп-фарсы, рус һәм башка телләрдән алынган сүзләрдән ясалган сыйфатлар. Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Үз-үзеңә контроль ясау 50 6 Сыйфатлар кулланып контроль изложение язуга әзерлек “Кышның үз матурлыгы” 1 Сөйләм үстерү Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; орфографик сүзлекне куллану; тексттагы мәгълүматны төркемнәргә дөрес урнаштыру Телдән сөйләм һәм язма сөйләм осталыгы, күнекмәләре булдыру. Бирелгән текстның Изложение№2 (контроль) 51 7 Изложение язу Өйрәнелгән матери-алны гомумиләш-терү; укылган әдәби текстны кыскартып яза белү; текстны кыскартып язу ба-рышында логик бәйләнешне саклау; дөрес язу ка-гыйдәләрен һәм әдәби тел нормала-рын саклау Текстны кыскарту алымна-рын белү; текстның төп фикерен формалаштыру; текстка исем бирү; башлангыч текстта төп мәгълүматны аера белү; кыска текст төзи белү; кыска изложение яза белү Язылган текст өчен җаваплылык хисе тою; башлангыч текстны кыскартып язуга кызыксыну булу Фикер йөртү эле-ментлары кертеп, план төзеп изложение язуны камилләштерү 52 8 Сыйфат дәрәҗәләре 1 Яңа материал өйрәнү. Таблицаны игътибар белән карау, үзең чыгарган нәтиҗә белән чагыштыру. Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Татар телендә дүрт сыйфат дәрәҗәсе булу 53 9 Сыйфат дәрәҗәләре 1 Татар телендә дүрт сыйфат дәрә җәсе булуы. Гади дәрәҗәдәге сыйфатлар предметның гадәти (төп) билгесен белдерүе. Чагыштыру дәрәҗәсендәге сыйфатларның бер предметтагы билгенең башка предметтагы билге белән чагыштырганда, я бераз артыграк, я азрак булуын күрсәтүе (-рак, -рәккушымчалары ялганып ясала). Артыклык дәрәҗәсенең сыйфатның бер иҗегенә җайлаш тырылган көчәйткеч кисәкчәләр ярдәмендә; иң, утә, җете, дөмһәм башка кисәкчәләр белән; бер үк сыйфатны кабатлау аша яса-луы. Сыйфатның кимлек дәрәҗә сенең -су, -ча, -сыл, -сел, -мса, -гылт, -гелт, -кылтым, -келтем, -елҗемкебек кушымчалар ярдә-мендә ясалуы. Логик фикер йөртү, чагыштыру, анализ, гомумиләштерү, нәтиҗә ясау Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Белем-күнекмәләрне камилләштерү 54 10 Сыйфатларның җөмләдә кулланышы 1 Җөмләдә сыйфатларның, гадәттә, аергыч, хәбәр, хәл булып килүе. Рус теле белән чагыштыру Татар теленең бай-лыгын, матурлыгын аңлау, туган тел белән горурлану; сүзләрне урынын белеп куллану Логик фикер йөртү, чагыштыру, анализ, гомумиләштерү, нәтиҗә ясау 55 11 Сыйфатларның исемләшүе
1 Бирелгән мәгълүмат-ны дөрес аңлау Яңа материалны аңлау, күнегүләр эшләү. Татар теленең бай-лыгын, матурлыгын аңлау, туган тел белән горурлану; сүзләрне урынын белеп куллану Сыйфатланмыштан башка килгән исемнәрнең килеш һәм тартым белән төрләнү-ләре, берлек Һәм күплек санда килүләре. 56 12 Сыйфатларга морфологик-синтаксик анализ. 1 Ныгыту Сыйфатларга морфологик-синтаксик анализ ясый белү. Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү, сүзгә фонетик анализ һәм транск-рипция ясауны камилләштерү, авазларга дөрес характеристика бирү 57 13 “Сыйфат” темасын гомумиләштереп кабатлау 1 Кабатлау Тема буенча үткәннәрне кабатлау. Чагыштыру , анализ, гомумиләштерү, нәтиҗә ясау, Биремнәрне үтәгән-дә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү, сүзгә фонетик анализ һәм тран-скрипция ясауны камилләштерү, авазларга дөрес характеристика бирү 58 14 “Сыйфат”темасын гомумиләштереп кабатлау 1 Кабатлау Тәрҗемә итү күнегүләре үткәрү. Татар теленең бай-лыгын, матурлыгын аңлау, туган тел белән горурлану; сүзләрне урынын белеп куллану Картина буенча телдән сөйләм һәм язма сөйләм осталыгы, күнекмәләре булдыру 59 15 1 яртыеллыкка диктант. 1 Контр.дәрес Белем-күнекмәләрен тикшерү Грамоталылык дәрәҗәсен тикшерү. Диктант№3 язу V. Сан 18 сәг
60 1 Хаталарны тикшерү Сан турында төшенчә Яңа материал өйрәнү Предметның санын, исәбен белдереп, ничә? күпме? никадәр? ничәнче? ничәләп? ничәү? ничәшәр? сорауларының берсенә жавап булган сүз төркеменең сан дип аталуы. Җөмләдә санның күбрәк исемне ачыклап килүе, аергыч булуы. Сан белән ачыкланган сүзнең саналмыш булуы. Санның күбрәк цифрлар белән язып күрсәтелүе. Рус теле белән чагыштыру Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Яңа
материалны аңлату,күнегүләр эшләү. 61 2 Диалог төзү Сөйләм үстерү Логик фикер йөртү, чагыштыру, анализ, гомумиләштерү, нәтиҗә ясау Бер-береңә мәрхәмәтлелек хисләре уяту «Кибеттә» темасына диалог төзү 62 3 Саннарның ясалышы Яңа материал өйрәнү Ясалышлары буенча саннарның тамыр, кушма, парлы, тезмә төрләре булу, аларның дөрес язылышлары. Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Ясалышлары буенча саннарның тамыр, кушма, парлы, тезмә төрләре булу, аларның дөрес язылышларын аңлау. 63 4 Гарәп һәм рим цифрларының язылышы Сөйләм үстерү. Гарәп һәм рим цифрларының язылышын өйрәнү.Үткәннәрне ныгытуга күнегүләр эшләү Гарәп һәм рим цифрлары һәм аларны куллану. . Телдән сөйләм һәм язма сөйләм осталыгы, күнекмәләре булдыру Гарәп һәм рим цифрларының язылыш үзенчәлекләре белү 64 5 Сан төркемчәләре. Яңа материал өйрәнү Ныгыту Белдергән мәгънә төсмерләренә һәм формаларына карап, саннарның биш (төп, тәртип, бүлем, чама, җыю) төркемгә бүленүе. Төп саннарның предметларның Татар теленең бай-лыгын, матурлыгын аңлау, туган тел белән горурлану; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Диктант-5мин. 65 6 Сан төркемчәләре. Микъдар саны Яңа материал өйрәнү Дәреслек, сүзлекчә, схема, таблица белән эш итә белү, тексттан мәгълүмат алу техникасын камилләштерү, текстны русчадан татарчага тәрҗемә итә белү Татар теленең бай-лыгын, матурлыгын аңлау, туган тел белән горурлану; сүзләрне урынын белеп куллану Төп саннарның предметларның төгәл исәбен белдерүе һәм ничә? күпме? никадәр? сорауларына җавап булуы. Өлеш саннарының да шушы төркемгә керүләре 66 7 Тәртип саны 1 Сөйләм үстерү. Тәрҗемә итү, тема белән бәйле биремнәр үтәү Телдән сөйләм һәм язма сөйләм осталыгы, күнекмәләре булдыру Тәртип санының предметларның саналу яки урнашу тәртибен белдереп, ничәнче? соравына җавап булуы. Төп санга -нчы, -нче, -ынчы, -енче кушымчалары кушылып ясалуы. 67 8 Бүлем саны 1 Яңа материал өйрәнү Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; сүзнең фикер, хисләрне белдерү-дәге ролен аңлау; аңлатмалы сүзлекчә-не куллану; фикерең-не төгәл итеп аңлату Бүлем санының предметны тигез өлешләргә бүлүен белдереп, ничәшәр? күпмешәр? сорауларына җавап бирүе. Төп санга -ар, -әр, -шар, -шәркушымчалары ялганып ясалуы Татар теленең бай-лыгын, матурлыгын аңлау, туган тел белән горурлану; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу. Бүлем санының предметны тигез өлешләргә бүлүен белдереп, ничәшәр? күпмешәр? сорауларына җавап бирүне белү 68 9 Чама саны 1 Яңа материал өйрәнү Чама санының предмет санын якынча белдерүе, никадәр? ничәләп? сорауларына җавап бирүе. Төп санга -лап, -ләп, -ларча, -ләрчә, -нарча, -нәрчәкушымчалары ялгап ясалуы.
Татар теленең байлыгын, матурлыгын аңлау; сөйләмне камилләштерүгә омтылу Чама санының предмет санын якынча белдерүе, никадәр? ничәләп? сорауларына җавап бирүне белү. 69 10 Җыю саны 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; телдәге берәмлекләрне стилистик үзенчәлекләрдән чыгып куллану Җыю санының бер төрдәге предметларның бергә туплану исәбен белдерүе, ничәү? күпме? сорауларына җавап бирүе. Төп санга –ау, -әүкушымчалары ялгап ясалуы.
Җыю санының бер төрдәге предметларның бергә туплану исәбен белдерүне белү 70 11 Тәрҗемә күнегүләре 1 Телдән сөйләү барышында татар әдәби теленең норма-ларын үтәү Хикәя һәм сорау җөмләләрне дөрес куллана белү, темага килү Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Биремнәрне үтәгән-дә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү 71 12 Б.с.ү. Сүз турында хикәя (проект төзү һәм аны яклау) ” 1 Проект эшен башкаруга сәләтле-лек; проект эшен башкарганда татар әдәби теленең норма-ларын саклау һәм дөрес язу ка-гыйдәләрен үтәү «Сан төркемчәләре» бүлеге буенча белемнәрне гому-миләштерү Проект эшен башкаруга кызыксыну уяту Дәреслек белән эшли белү, игътибарлылык һәм кызыксынучанлык-ны үстерү, проект-ны үтәгәндә үз эшчәнлегеңне план-лаштыра белү
72 13 Сочинение язу 1 Визуаль мәгълүмат-ны текстка әйләнде-рү; картинада тасвир-ланган күренешләр буенча үз фикереңне дөрес итеп белдерә алу; язма текст төзү; текстта татар теленең әдәби тел нормала-рын һәм дөрес язу кагыйдәләрен саклау Картинаны аңлау өчен махсус лексика файдалана белү, картинадагы натюр-мортны тасвирлау Үз текстыңны төзүгә кызыксыну булу; сөйләм камиллегенә омтылу; сочинение язу ба-рышында фикерләреңне төгәл һәм ирекле куллану өчен грамматик чаралар һәм сүзлек запасы җитәрлек булу Картина буенча телдән сөйләм һәм язма сөйләм осталыгы, күнекмәләре булдыру 73 14 Саннарның җөмләдә кулланылышы 1 Ныгыту Саналмышы белән килгән саннарның җөмләдә күбрәк аергыч булулары, төрләнмәве. Саналмышыннан башка килгән саннарның, исемнәр кебек, килеш һәм тартым белән төрләнүе, җөмләнең төрле кисәкләре булып килүләре. Математик гамәлләрдә кулланыла торган саннарның саналмышсыз килеп төрләнә алуы һәм җөмләнең төрле кисәге булуы Татар теленең байлыгын аңлау; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Дәреслек, сүзлекчә белән эш итә белү, та-нып белү активлыгын үстерү 74 15 Саннарга морфологик-синтаксик анализ 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; аңлатмалы сүзлекчәне куллану Саннарга морфологик анализ ясый белү. Логик фикер йөртү, чагыштыру, анализ, гомумиләштерү, нәтиҗә ясау, эзләнү таләп итә торган мәсьәләләрне чишү юлларын үзләштерү. Саннарга морфологик анализ ясый белү. 75 16 Саннар темасын кабатлау 1 Кабатлау. Дәреслек һәм башка чыганаклар белән эшләү. Татар теленең байлыгын аңлау; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Татар теленең сүз-лек составын кулланылу активлыгы буенча бәяли белү 76 17 Өйрәнгән сүз төркемнәрен кулланып изложение язуга әзерлек “Кошлар рәхмәте” 1 Укылган яки тыңланган әдәби әсәрдән өзеккә хикәя, сорау җөмлә-ләрне кулланып, план төзү, логик бәйлә-нешне саклый алу, кыска җөмләләр куллану Башлангыч текстның пла-нын төзи белү; план буенча сөйли белү Бирелгән текстның эчтәлегенә план язуга кызыксыну уяту Укылган яки тыңланган әдәби әсәрдән өзеккә план төзүне камилләштерү 77 18 Изложение язу 1 Укылган әдәби текстны язма формада күрсәтә алу; башлангыч текстның темасыннан чыгып, логик бәйләнешне саклый алу; текстны язганда, татар теленең дөрес язу ка-гыйдәләрен һәм әдәби нормаларын саклау
Предметны тасвирлаганда, детальләрнең ролен белү; башлангыч текстның пла-нын төзи белү; әдәби текстның эчтәлеген сөйләгәндә структурасын саклау; үз текстныңны төзи белү Бирелгән текстның эчтәлеген язуга кызыксыну уяту План төзеп изложение язуны камилләштерү VI. Рәвеш 26сәг
78 1 РӘВЕШ.
Рәвеш турында төшенчә 1 Яңа материалны өйрәнү Җөмләдә эш яки хәлнең билгесен белдереп, ничек? кая? кайда? кайдан? күпме? никадәр? кебек сорауларның берсенә җавап бирә торган сүз төркеменең рәвеш дип аталуы. Рәвешнең җөмләдә Яңа материалны аңлау, тәрҗемә итү Татар теленең байлыгын аңлау; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Җөмләдә эш яки хәлнең билгесен белдереп, ничек? кая? кайда? кайдан? күпме? никадәр? кебек сорауларның берсенә җавап бирә торган сүз төркеменең рәвеш дип аталуын белү 79 2 Рәвеш 1 Үз-үзеңне тикшерә белү күнекмәләрен камилләштерү, тексттагы мәгълүматны төркемли белү Күбрәк фигыльне, сирәгрәк сыйфатны һәм рәвешне ачыклап килүе, хәл кисәк булуы. Рәвешнең төрләнми торган сүз төркеме булуы. Кайбер рәвешләрнең, сыйфатлар кебек үк, чагыштыру, артыклык дәрәҗәсендә килүләре. Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Дәреслек белән эшли белү, танып белү активлыгын үстерү 80 3 Рәвешләрнең ясалышы 1 Тексттан фактик мәгълүматны табу Төзелеше ягыннан рәвешләрнең 5 төргә: тамыр, кушымчалар ялгау юлы белән ясалган, кушма, парлы, тезмә рәвешләргә бүленүе. Татар теленең байлыгынаңлау; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Төзелеше ягыннан рәвешләрнең 5 төргә: тамыр, кушымчалар ялгау юлы белән ясалган, кушма, парлы, тезмә рәвешләргә бүленүен белү 81 4 Рәвешләрнең ясалышы 1 Үз-үзеңне тикшерә белү күнекмәләрен камилләштерү, тексттагы мәгълүмат-ны төркемли белү Кушма рәвешләрнең кушылып, парлы рәвешләрнең сызыкча аша, тезмә рәвешләрнең составындагы сүзләрнең аерым язылуы. Татар теленең байлыгын аңлау; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Мәгънәле кисәкләргә бүлү, сүзлек белән эш итә белү, танып белү активлыгын үстерү 82 5 Рәвешләрнең ясалышы 1 Үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу; тексттагы мәгълүматны төркемли белү Яңа материалны аңлау , чагыштыру Татар теленең байлыгын аңлау; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Дәреслек белән эшли белү, танып белү активлыгын үстерү 83 6 Рәвеш дәрәҗәләре .
Үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу; тексттагы мәгълүматны төркемли белү Дөрес язу күнекмәләрен булдыру Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту Кайбер рәвешләрнең, сыйфатлар кебек үк, чагыштыру, артыклык дәрәҗәсендә килүләрен аңлау Үз-үзеңә контроль ясау 84 7 Рәвешләрнең мәгънә төркемчәләре 1 Мәгънәләре ягыннан рәвешләрнең 6 төркемчәгә- бүленүе. Рус теле белэн чагыштыру. Төркемчәгә: саф, охшату-чагыштыру, күләм-чама, вакыт, урын һәм сәбәп-максат рәвешләр гә бүленүе. Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту Мәгънәләре ягыннан рәвешләр-нең 6 төркемчәгә: саф, охшату-чагыштыру, күләм-чама, вакыт, урын һәм сәбәп-максат рәвешләр гә бүленүе. Саф рәвешләрнең эш-нең сыйфатын белдерүләре, ничек? ни рәвешле? сорауларына җавап булулары. 85 8 Өйрәнгән сүз төркемнәрен кулланып сочинение язуга әзерлек “Кошлар-канатлы дусларыбыз” Бирелгән мәгълүмат-ны дөрес аңлау, үзбәягә ия булу Лексика, лексикология бүлекләре буенча күнегүләр эшләү, сүзгә лексик анализ ясый белү Үзбәягә ия булу Биремнәрне үтәгән-дә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү 86 9 Сочинение язу 1 Язма текстны төп үзенчәлекләрдән чыгып төзи белү; язма текст төзү барышында татар әдәби теленең нормаларын һәм дөрес язу кагыйдәләрен саклау Бирелгән тема буенча сочинение язу Үз текстыңны төзүгә кызыксыну булу; сочинение язу барышында фикерләрне төгәл итеп җиткерү өчен сүзлек запасы һәм грамматик чаралар җитәрлек күләмдә булу. Телдән сөйләм һәм язма сөйләм осталыгы, күнекмәләре булдыру 87 10 Рәвеш төркемчәләре.Саф рәвешләр. 1 Мәгънәләре ягыннан рәвешләрнең 6 төркемчәгә- бүленүе. Саф рәвешләрнең эшнең сыйфатын белдерүләре, ничек? ни рәвешле? сорауларына җавап булуларын белү Белем күнекмәләр камилләштерү Проект эшен башкаруга кызыксыну уяту Дәреслек белән эшли белү, игътибарлылык һәм кызыксынучанлык-ны үстерү, проект-ны үтәгәндә үз эшчәнлегеңне план-лаштыра белү
18.03 31.03
88 11 Күләм-чама рәвешләре 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; телдән сөйләү барышында татар әдәби теленең нормаларын үтәү. Сүз төзелеше һәм яса-лышының предметы, «та-мыр», «кушымча» төшенчәләренең эчтәлеген белү; сүздә мәгънәле кисәкләрне аера белү; та-мырның сүздә төп мәгънә белдерүче кисәк булуын белү; тамырдаш сүзләрне сүзнең төрле формаларын-нан аера белү; сүздә та-мырны дөрес аера белү һәм тамырдаш сүзләр сайлау; ясагыч һәм мөнәсәбәт бел-дерә торган кушымчалар-ны аеру Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Термин, төшенчә, кагыйдәләрне аңлап кабул итү 22 1.04
89 12 Охшату-чагыштырурәвешләре 1 Охшату-чагыштыру рәвешләренең эшнең үтәлү ысулын белдерүләре, ни төсле? соравына җавап булулары. Сүздә мәгънәле кисәкләрне аера белү Дәреслек, сүзлек белән эш итә белү, танып белү активлыгын үстерү Охшату-чагыштыру рәвешләренең эшнең үтәлү ысулын белдерүләре, ни төсле соравына җавап булулары.Тәрҗемә итү күнегүләре булдыру. 90 13 Охшату-чагыштырурәвешләре 1 Тексттан фактик мәгълүматны аерып алу; телдән сөйләү барышында татар әдәби теленең норма-ларын үтәү Сүздә мәгънәле кисәкләрне аера белү; Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Термин, төшенчә, кагыйдәләрне аңлап кабул итү 91 14 Хикәя язу «Мин яраткан песием” 1 Телдән сөйләү барышында татар әдәби теленең норма-ларын үтәү Хикәя һәм сорау җөмләләрне дөрес куллана белү, темага килү Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Биремнәрне үтәгән-дә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү 92 15 “Рәвеш” төркемчәләре темасы буенча диктант. 1 Өйрәнелгән матери-алны гомумиләш-терү; диктантны хатасыз яза белү;; дөрес язу ка-гыйдәләрен һәм әдәби тел нормала-рын саклау Текстка исем бирү; башлангыч текстта төп мәгълүматны аера белү; Язылган текст өчен җаваплылык хисе тою; башлангыч текстны кыскартып язуга кызыксыну булу Фикер йөртү эле-ментлары кертеп, план төзеп изложение язуны камилләштерү 93 16 Хаталарны тикшерү
Вакыт һәм урын рәвешләре 1 Яңа материалны аңлау, мисаллар китерү, иҗади фикерләү Вакыт һәм урын рәвешләренең эшнең үтәлү урынын һәм вакытын белдерүләре, кайчан? (вакыт рәвеше), кайда? кая? кайдан? (урын рәвешләре) сорауларына җавап бирүләрен аңлау Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Логик фикер йөртү, чагыштыру, анализ, гомумиләштерү, нәтиҗә ясау 94 17 Вакыт һәм урын рәвешләре 1 Ныгыту Вакыт һәм урын рәвешләренең эшнең үтәлү уры-нын һәм вакытын белдерүләре, кайчан? (вакыт рәвеше), кайда? кая? кайдан? (урын рәвешләре) сорауларына җавап бирүләре. Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Тәрҗемә итү, сүзтезмәләр төзү, урын рәвешләренең җөмләдәге функциясен билгеләү 95 18 Сәбәп-максат рәвешләре 1 Яңа материал өйрәнү. Сәбәп-максат рәвешләренең эшнең сәбәбен, максатын белде-рүләре, ник? нишләп? нигә? нилектән? сорауларына җавап бирүләре. Татар теленең байлыгын, матурлыгын аңлау; сөйләмне камилләштерүгә омтылу Дәреслек, схема белән эшли белү, логик фикер йөртә белү 96 19 Сәбәп-максат рәвешләре 1 Ныгыту Тамыр һәм ясалма нигезле рәвешләрне аера белү; сүзләрдә нигезне аера белү, бирелгән ясагыч кушымча-лар белән сүзләр уйлау Татар теленең байлыгын, матурлыгын аңлау; сөйләмне камилләштерүгә омтылу Сәбәп-максат рәвешләренең эшнең сәбәбен, максатын белде-рүләре, ник? нишләп? нигә? нилектән? сорауларына җавап бирүләре. 97 20 Рәвешләрнең сөйләм оештырудагы әһәмияте 1 Ныгыту, кабатлау Мөст.эш Үз текстыңны төзүгә кызыксыну булу; сочинение язу барышында фикерләрне төгәл итеп җиткерү өчен сүзлек запасы һәм грамматик чаралар җитәрлек күләмдә булу. Телдән сөйләм һәм язма сөйләм осталыгы, күнекмәләре булдыру 98- 21 Рәвешләрнең лексик һәм грамматик мәгънәсе 1 План буенча эшләү эзлеклелеген билгели белү Сүзләрне төзелеше буенча тикшерү тәртибен белү; сүзләрне төзелеше буенча тикшерү (телдән һәм язма) Татар теленең байлыгын, матурлыгын аңлау; сөйләмне камилләштерүгә омтылу Тәрҗемә итү, сүзтезмәләр төзү, урын рәвешләренең җөмләдәге функциясен билгеләү 99 22 Өйрәнелгән сүз төркемнәрен кулланып контроль изложение язу(исем, сан, сыйфат, рәвеш) язуга әзерлек. “Чуар тавык” 1 Өйрәнелгән матери-алны гомумиләш-терү; укылган әдәби текстны кыскартып яза белү; текстны кыскартып язу ба-рышында логик бәйләнешне саклау; дөрес язу ка-гыйдәләрен һәм әдәби тел нормала-рын саклау Текстны кыскарту алымна-рын белү; текстның төп фикерен формалаштыру; текстка исем бирү; башлангыч текстта төп мәгълүматны аера белү; кыска текст төзи белү; кыска изложение яза белү Язылган текст өчен җаваплылык хисе тою; башлангыч текстны кыскартып язуга кызыксыну булу Фикер йөртү эле-ментлары кертеп, план төзеп изложение язуны камилләштерү 100 23 Изложение язу 1 Үзбәягә ия булу Татар теленең байлыгын, матурлыгын аңлау; сөйләмне камилләштерүгә омтылу Үз-үзеңә контроль ясау 101 24 Рәвешләргә морфологик һәм морфологик-синтаксик анализ 1 Үткәннәрне ныгытуга күнегүләр эшләү «Рәаеш ясалу ысуллары», «кушымча ялгау ысулы» төшенчәләренең эчтәлеген белү Татар теленең байлыгын аңлау Тема буенча үтелгәннәрне камилләштерү күнегүләре. Рәвешләргә морфологик анализ ясый белү. 102 25 “Рәвеш”темасын гомумиләштереп кабатлау 1 Үткәннәрне ныгытуга күнегүләр эшләү Тема буенча үтелгәннәрне камилләштерү күнегүләре. Рәвешләргә морфологик анализ ясый белү. Татар теленең байлыгын аңлау Дәреслек белән эшли белү, танып белү активлыгын үстерү 103 26 “Рәвешләр” темасын йомгаклап диктант. Язны чыпчыклар башлый 1 Дөрес язу күнекмәләре булдыру Үз-үзеңә контроль ясау Биремнәрне үтәгән-дә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү VII. Алмашлык 32сәг
104 1 Хаталарны тикшерү.
АЛМАШЛЫК.Алмашлык турында төшенчә. 1 Үзләрен атамыйча гына зат яки предметларга, аларның билгесе яки санына һәм хәлләренә күрсә тә торган сүзнең төркеменең алмашлык дип аталуы. Алмашлык ларның җөмләнең теләсә кайсы кисәге булып килә алуы. Таблицага карау, биремнәр үтәү, татар телендәге алмашлыкларны рус теле белән чагытыру Татар теленең байлыгын аңлау Яңа
материалны аңлау, таблицаны аңлау 105 2 Алмашлыкларның ясалышы Бирелгән мәгълүмат-ны дөрес аңлау «Алмашлыкларның ясалышы» бүлеге буенча күнегүләр эшләү; сүзләрне ясалышы буенча аеру Дәреслек белән эшли белү, игътибарлылык һәм кызыксынучанлыкны үстерү Алмашлыкларның ясалыш төрләре белән танышып, аларны дөрес билгеләү. 106 3 “Алмашлык” темасын кулланып сочинение язуга әзерлек “Тукай-якты йолдыз” 1 Язма сөйләм барышында татар әдәби теленең нормаларын үтәү Хикәя һәм сорау җөмләләрне дөрес куллана белү, темага якын килү Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Биремнәрне үтәгән-дә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү 107 4 Сочинение язу 1 Визуаль мәгълүмат-ны текстка әйләндерү; картинада тасвирланган күре-нешләр буенча үз фикереңне дөрес итеп белдерә алу; язматекст төзү; текстта татар теленең әдәби тел норма-ларын һәм дөрес язу кагыйдәләрен саклау Эчтәлекне аңлау өчен махсус лексика файдалана белү Үз текстыңны төзүгә кызыксыну булу; сөйләм ка-миллегенә омтылу; сочинение язу ба-рышында фикерләреңне төгәл һәм ирекле куллану өчен грамматик чаралар һәм сүзлек запасы җитәрлек булу Телдән сөйләм һәм язма сөйләм осталыгы, күнекмәләре булдыру 108 5 Алмашлык төркемчәләре 1 Мәгънәләре буенча алмашлык-ларның җиде төркемгә бүленүе: зат алмашлыклары, күрсәтү ал-машлыклары, билгеләү алмаш-лыклары, сорау алмашлыклары, юклык алмашлыклары, билге-сезлек алмашлыклары, тартым алмашлыклары. Текстны уку,исем бирү,алм. әйтү, фикер алышуда катнашу Дәреслек белән эшли белү, игътибарлылык һәм кызыксынучанлыкны үстерү I һәм II зат ал-машлыклары сөйләмдә катнаш- кан затларны белдерә, берлек һәм күплек санда киләләр, килеш бе-лән төрләнәләр, III зат алмашлык лары ул, алар сөйләмдә катнаш маган, әмма шулар турында сүз барган зат яки предметларны бел дерәләр, берлек яки күплек санда киләләр. 109 6 Тәрҗемә күнегүләре, рус теле белән чагыштыру 1 Бирелгән мәгълүмат-ны дөрес аңлау Сорауларга җавап бирү, биремнәр үтәү Дәреслек белән эшли белү, игътибарлылык һәм кызыксынучанлыкны үстерү, биремнәрне үтәгәндә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү Биремнәрне үтәгән-дә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү 110 7 Зат алмашлыклары 1 Яңа материал өйрәнү. Дөрес язу күнекмәләре булдыру Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Зат алмашлыкларының килешләр белән төрләнүе.. 111 8 Зат алмашлыклары 1 Үз фикереңне дәлилли белү; эшеңнең уңышлылыгын билгеләү 1,2,3нче зат алмашлыклары белән таныштыру.. Зат алмашлыкларының килешләр белән төрләнүе. Укуга кызыксыну уяту; туган телгә хөрмәт хисе тәрбияләү Дәреслек белән эшли белү, биремнәрне үтәгәндә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү 112 9 Тартым алмашлыклары 1 Үз фикереңне дәлилли белү; эшеңнең уңышлылыгын бил-геләү «Тартым алмашлыклары» бүлеге буенча белемнәрне системалаштыру;сүзләрнең лексик мәгънәсен билгеләү; Укуга кызыксыну уяту; туган телгә хөрмәт хисе тәрбияләү Дәреслек белән эшли белү, бирем-нәрне үтәгәндә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү
113 10 Тартым алмашлыклары Яңа материал өйрәнү. Тәрҗемә итү, рус теле белән чагыштыру Белем күнекмәләр камилләштерү Предметның кайсы затка каравын белдергән алмашлыкларның тартым алмашлыклары дип аталулары. Алар кайбер алмашлыкларга -ныкы, -некекушымчалары ялганып ясала. 114 11 Күрсәтү алмашлыклары Яңа материал өйрәнү
Картина һәм башка чыганаклар белән эшләү. Татар теленең байлыгын, матурлыгын аңлау; сөйләмне камилләштерүгә омтылу Күрсәтү алмашлыкларының затка, предметка һәм шулай ук предмет яки эш-хәл билгеләренә күрсәтүе. Күрсәтү алмашлыкларының килешләр белән төрләнүе. 115 12 Күрсәтү алмашлыкларының тартым б-н төрләнеше Яңа материал өйрәнү
Телдән сөйләм һәм язма сөйләм осталыгы, Тәрҗемә итү күнекмәләре үткәрү Сүзлек белән эшләү, тәрҗемә итү 116 13 Күрсәтү алмашлыкларының килеш б-н төрләнеше Телдән сөйләм һәм язма сөйләм осталыгы, күнекмәләре булдыру. Күрсәтү алмашлыкларының предметның билгесенә яки рәвешенә ишарә иткәндә килешләр белән төрләнмәве, җөмләдә аергыч яки хәл булып килүләре. Күрсәтү алмашлыклары тартым белән төрләнгәндә аларга 3 зат кушымчасы ялгану. 117 14 “Алмашлык” темасын кулланып изложение язуга әзерлек «Аккошка әверелгән кыз” Язма текстны төп үзенчәлекләрдән чыгып төзи белү; язма текст төзү барышында татар әдәби теленең нормаларын һәм дөрес язу кагыйдәләрен саклау Бирелгән тема буенча хат язу Үз текстыңны төзүгә кызыксыну булу; сочинение язу барышында фикерләрне төгәл итеп җиткерү өчен сүзлек запасы һәм грамматик чаралар җитәрлек күләмдә булу. Телдән сөйләм һәм язма сөйләм осталыгы, күнекмәләре булдыру 118 15 Изложение язу Язма текстны төп үзенчәлекләрдән чыгып төзи белү; язма текст төзү барышында татар әдәби теленең нормаларын һәм дөрес язу кагыйдәләрен саклау Бирелгән тема буенча излоңение язу Язылган текст өчен җаваплылык хисе тою; башлангыч текстны кыскартып язуга кызыксыну булу Телдән сөйләм һәм язма сөйләм осталыгы, күнекмәләре булдыру 119 16 Сорау алмашлыклары. Яңа материал
өйрәнү. Телдән җавап бирү, нәтиҗә ясау. Әңгәмә, логик фикер йөртү, чагыштыру, анализ, гомумиләштерү, нәтиҗә ясау Сорау алмашлыкларының сорау формасында зат яки предметларга, аларның билгесе яки саннарына һәм хәлләренә күрсәтүне аңлау 120 17 Сорау алмашлыкларының килеш б-н төрләнеше. Белем күнекмәләр камилләштерү Сорау алмашлыкларының сорау формасында зат яки предметлар га, аларның билгесе яки саннарына һәм хәлләренә күрсәтүе.
Татар теленең байлыгын, матурлыгын аңлау; сөйләмне камилләштерүгә омтылу Дәреслек, схема белән эшли белү, логик фикер йөртә белү 121 18 Билгеләү алмашлыклары Яңа материал өйрәнү. Билгеләү алмашлыкларының гадәттә затларны, предметларны гомумиләштереп белдерүләре. Аларның исемне ачыклап аергыч булып килгәндә төрләнмәүләре. Үзләре ачыклаган сүз урынына килгәндә килеш, тартым белән төрләнүе, берлектә һәм күплектә килүләре. Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Билгеләү алмашлыкларының гадәттә затларны, предметларны гомумиләштереп белдерүләрен аңлау 122 19 Билгеләү алмашлыклары Материалны ныгыту Билгеләү алмашлыкларының гадәттә затларны, предметларны гомумиләштереп белдерүләре. Аларның исемне ачыклап аергыч булып килгәндә төрләнмәүләре. Үзләре ачыклаган сүз урынына килгәндә килеш, тартым белән төрләнүе, берлектә һәм күплектә килүләре. Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Билгеләү алмашлыкларының гадәттә затларны, предметларны гомумиләштереп белдерүләрен аңлау 123 20 Билгеләү алмашлыкларының тартым белән төрләнеше 1 Дәреслек, сүзлек белән эш итә белү, танып белү активлыгын үстерү Үз алмашлыгының өч затка да каравы һәм тартым, килеш белән төрләнүе, берлектә һәм күплектә килүе. Татар теленең байлыгын аңлау; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Билгеләү алмашлыкларының гадәттә затларны, предметларны гомумиләштереп белдерүләре. Аларның исемне ачыклап аергыч булып килгәндә төрләнмәүләре. Үзләре ачыклаган сүз урынына килгәндә килеш, тартым белән төрләнүе, берлектә һәм күплектә килүләре. Үз алмашлыгының өч затка да каравы һәм тартым, килеш белән төрләнүе, берлектә һәм күплектә килүе. 124 21 Билгеләү алмашлыкларының килеш белән төрләнеше 1 Дәреслек, сүзлек белән эш итә белү, танып белү активлыгын үстерү Сөйләшү оештыру, сөйләм төзү Үзбәягә ия булу Билгеләү алмашлыкларының гадәттә затларны, предметларны гомумиләштереп белдерүләрен аңлау 125 22 Өйрәнелгән темаларны кулланып сочинение язуга әзерлек “9нчы май-Җиңү бәйрәме” 1 Визуаль мәгълүмат-ны текстка әйләндерү; картинада тасвирланган күре-нешләр буенча үз фикереңне дөрес итеп белдерә алу; язматекст төзү; текстта татар теленең әдәби тел норма-ларын һәм дөрес язу кагыйдәләрен саклау Язганыңны аңлау өчен махсус лексика файдалана белү Үз текстыңны төзүгә кызыксыну булу; сөйләм камиллегенә омтылу; сочинение язу барышында фикерләреңне төгәл һәм ирекле куллану өчен грамматик чаралар һәм сүзлек запасы җитәрлек булу Телдән сөйләм һәм язма сөйләм осталыгы, күнекмәләре булдыру 126 23 Сочинение язу 1 Үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу; күзәтүләреңне төр-кемли белү Текстның төп фикерен формалаштыру; текстка исем бирү; бирелгән текст-тан төп мәгълүматны аера белү һәм сочинение яза белү Өлешчә эзләнү, мөстәкыйль эшчәнлекне оештыру, план төзеп сочинение язуны камилләштерү Проблеманы тирән-тен өйрәнү макса-тыннан өлешчә эзләнү, мөстәкыйль эшчәнлекне оешты-ру, план төзеп сочинение язуны камилләштерү 127 24 Билгесезлек алмашлыклары Яңа материал өйрәнү. Яңа материалны аңлау, тәрҗемә итү. Дәреслек, сүзлек белән эш итә белү, танып белү активлыгын үстерү Билгесезлек алмашлыкларының сорау алмашлыкларына әллә сүзе яки -дыр, -дер, -тыр, -тер кисәк чәләре кушылып ясалулары. 128 25 Билгесезлек алмашлыклары Яңа материал өйрәнү. Әдәбият китабыннан билгесезлек алмашлыклары булган шигъри куплетлар укырга Телне өйрәнүгә кызыксыну уяту; үзеңнең сөйләмеңне камилләштерүгә омтылу Билгесезлек алмашлыкларының сорау алмашлыкларына әллә сүзе яки -дыр, -дер, -тыр, -тер кисәк чәләре кушылып ясалулары. 129 26 Юклык алмашлыклары Белем-күнекмәләрне камилләштерү Рус теле белән чагыштыру Татар теленең байлыгын аңлау; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Юклык алмашлыкларының предметны, билгене кире кагуны яки аларның булмавын белдерүләре. 130 27 Юклык алмашлыклары Ныгыту
Әдәбият китабыннан юклыкалмашлыклары булган шигъри куплетлар укырга Төшенчә, термин, кагыйдә, закончалыкларны аңлап кабул итү Алмашлыкарның сорау алмашлыклары алдына һич яки бер сүзләрен кую юлы белән ясалулары.алмашлык. 131 28 Алмашлыкларга морфологик-синтаксик анализ Гомумиләштереп кабатлау. Алмашлыкларга морфологик анализ ясау тәртибе белән танышу,өстәмә биремнәр башкару. Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Үзләре күрсәткән сүзләр җөмләнең кайсы кисәкләре булса, алмашлыкларның да шул ук кисәкләр булып килүе. Алмашлыкларга морфологик анализ ясый белү. 132 29 “Алмашлык” темасын кабатлау
Белем күнекмәләр камилләштерү Рус теле белән кабаттан чагыштыру. Тәрҗемә эшләре. Сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Алмашлыкларга морфологик-синтаксик анализ ясый белү. Алмашлык темасы буенча өйрәнгәннәрне ныгыту. 133 30 Еллык контроль диктант. Дөрес язу күнекмәләрен булдыру Үз-үзеңә контроль ясау 134 31 Хаталар өстендә эш “Алмашлык”лар темасын
гомумиләштереп кабатлау Гомумиләштереп кабатлау. Алмашлыкларга морфологик анализ ясау тәртибе белән танышу,өстәмә биремнәр башкару. Дәреслек белән эшли белү, игътибарлылык һәм кызыксынучанлыкны үстерү, биремнәрне үтәгәндә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү Үзләре күрсәткән сүзләр җөмләнең кайсы кисәкләре булса, алмашлыкларның да шул ук кисәкләр булып килүе. Алмашлыкларга морфологик анализ ясый белү. 135 32 Эш кәгазьләре белән танышу Телдән сөйләм һәм язма сөйләм осталыгы, күнекмәләре булдыру Рус телендәге эш кәгазьләре белән чагыштырып карау Татар теленең байлыгын аңлау; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Биремнәрне үтәгән-дә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү VIII. 6 нчы сыйныфта үткәннәрне гомумиләштереп кабатлау
101 1 “Кабатлау” бүлегеннән күнегүләр эшләү.Сүз төркемнәре. 1 Үз фикереңне дәлилли белү; эшеңнең уңышлылыгын бил-геләү «Морфология» бүлеге буенча белемнәрне системалаштыру;сүзләрнең лексик мәгънәсен билгеләү; Укуга кызыксыну уяту; туган телгә хөрмәт хисе тәрбияләү Дәреслек белән эшли белү, бирем-нәрне үтәгәндә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү
102 2 “Кабатлау” бүлегеннән күнегүләр эшләү. Сан. 1 Дөрес язу күнекмәләре булдыру Татар теленең байлыгын аңлау; сөйләмне камил-ләштерүгә омтылу Үз-үзеңә контроль ясау 103 3 “Кабатлау” бүлегеннән күнегүләр эшләү. Алмашлык 1 104 4 “Кабатлау” бүлегеннән күнегүләр эшләү.Килеш кушымчалары. Үз фикереңне дәлилли белү; эшеңнең уңышлылыгын бил-геләү «Сүз төркемнәре» бүлеге буенча белемнәрне системалаш-тыру; сүзләрне төзелеше буенча тикшерү Укуга кызыксыну уяту; туган телгә хөрмәт хисе тәрбияләү Дәреслек белән эшли белү, бирем-нәрне үтәгәндә үз эшчәнлегеңне планлаштыра белү 105 5 Йомгаклау дәресе. 1 Уку елы буенча өйрәнелгән кагыйдәләрне гамәлдә кул-ланырга өйрәнү Укытуның материаль-техник һәм мәгълүмати тәэмин ителеше
— белем һәм тәрбия бирү өчен барлык шартлар да тудырылган, санитария һәм янгыннан саклану нормаларына туры килгән уку бинасы булу;
— әдәбиятны өйрәнү өчен җитәрлек күләмдә дәреслекләр һәм өстәмә методик ярдәмлекләр белән тәэмин ителгән китапханә;
— электрон китапханә, башка электрон ресурслар, татарча сайтлардан куллану мөмкинлеге булган компьютер классы;
— электрон һәм басма күрсәтмә әсбаплар, дәреслекләр;
— мультимедиа укыту программалары, компьютер программалары;
— интерактив тикшерү программалары;
— татар сайтлары (belem.ru; tatarile.org.com).
Әдәбият исемлеге
1. Татарстан Республикасы Мәгариф һәм Фән министрлыгы тарафыннан тәкъдим ителгән “Рус телендә урта (тулы) гомуми белем бирү мәктәбендә татар телен һәм әдәбиятын укыту программасы (татар балалары өчен): 1-11 нче сыйныфлар. – Казан: Мәгариф, 2010.
2. Максимов Н.В, Шәйхразиева З.В.Урта мәктәптә татар теле укыту. Гади җөмлә синтаксисы. – Казан: “Мәгариф” нәшр., 2008.
3. Максимов Н.В, Шәйхразиева З.В.. Татар урта мәктәбендә синтаксик анализ. Укытучылар өчен кулланма. – Казан: “Школа” нәшр., 2007.
4.Нурмухамметова Р.С. Сборник правил по татарскому языку для русскоязычных учащихся– Казан: Издательство «Гыйлем»., 2008. – 71 с
5. Сафиуллина Ф. С. Набиуллина Г.А.Татар теленнән тестлар. Бердәм дәүләт имтиханнарына әзерләнәбез. – Казан: “Яңалиф” нәшр., 2006.
6. Фәрхетдинова Ф.Х.Олимпиадага әзерләнү өчен ярдәмлек. Татар теле һәм әдәбияты. – Тәтеш: ООО “Тетюшеская типография” 2006. – 25 б.
7. Чыгарылыш сыйныф укучыларының имтиханда язган сочинениеләре. – Казан: “Школа” нәшр., 2003. – 293 б.
8.Шәмсетдинов Г.,Вәлиуллин М,Бикчуров Р,. Онытылмас мәктәп еллары– Казан: Мәгариф журналы китапханәсе, 2005.
Өстәмә әдәбият
1. Максимов Н.В. “Урта мәктәптә татар теле укыту: Синтаксис.”Укытучылар өчен методик кулланма. – Казан: “Мәгариф” нәшрияты, 2008.
2. “Мәгариф” журналлары.
3. Фатыйхова Р.Н. Татар теленнән диктантлар, контроль эшләр, тестлар. – Казан, “Гыйлем” нәшрияты, 2009.
Мәгълүмат чыганаклары
http://www.ed.gov.ru
Белем бирү буенча федераль агентлык
http://www.apkppro.ru РФ мәгариф хезмәткәрләренең квалификациясен күтәрү
һәм профессиональ әзерләү академиясе
http://www.lexed.ru Федеральный центр образовательного законодательства
http://www.rustest.ru Федераль тест үткәрү үзәге
http://www. tatedu.ru ТР Мәгариф һәм фән министрлыгы
http://www.edu. kzn.ru ТР Мәгариф һәм фән министрлыгы Белем порталы
http://www.mon.tatar.ru
http://www.shoolexpo.ru http://. belem.ru